شىنىندا دا، ءدىننىڭ مەملەكەت پەن ۇلت قالىپتاستىرۋداعى ءرولى قانداي؟ ولار بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناستى قاي دارەجەدە، قانداي باعىت-باعداردا قۇرۋلارى كەرەك؟ وسىعان وراي، ءبىز كەزەكتى كەلەلى كەڭەسىمىزگە حالىقارالىق پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ، ەلارالىق ش.ايتماتوۆ اكادەميالارىنىڭ اكادەميگى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقتيار سمانوۆتى، نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PhD دوكتورى، ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى الاۋ ادىلبايەۆتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايدى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءدىنتانۋشى، سۇلەيمان دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يسلام جەمەنەيدى، جۋرناليست، ءدىنتانۋشى، «جالىن» جۋرنالى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قۇديار ءبىلالدى شاقىرعان ەدىك. ەندى، نازارلارىڭىزعا سول كەلەلى كەڭەستەن تۋعان پىكىر-تۇجىرىمداردى، وي-تۇيىندەردى ۇسىنامىز. 

– حۇجرات سۇرەسىندە: «ەي، ادام بالاسى سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن ادام حاۋا انادان جاراتتىق. سونداي-اق، سەندەر بىر-بىرلەرىندى تانۋ ءۇشىن ۇلتتار، رۋلار قىلدىق» دەگەن ايات بار. مىنە، بۇدان ءبىز دىنگە ۇلتتىڭ جات ەمەس ەكەنىن بايقايمىز. ال، ۇلت بار جەردە مەم­لەكەت بولادى. وسىعان وراي، «قازىرگى مەملەكەت، ءدىن جانە ۇلت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا سىزدەردىڭ بايقاعاندارىڭىز نە؟ كەمشىلىك نەدە؟ قاي تۇستاردا نەنى يگەرە الماي جاتىرمىز؟ نەنى يگەردىك؟» دەگەن ساۋالدار تۋادى. سوندىقتان، ءدىننىڭ مەملەكەتتى، ۇلتتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى جايلى اڭگىمە قوزعاساق. يسلام جەمەنەي: –يسلامنىڭ باسقا دىندەردەن مەملەكەتتى باسقارۋدا وزگەشەلەگى بار. سەبەبى، يسلام ادامزات تاعدىرىنا، مەملەكەت تاعدىرىنا تەك ساياسي تۇرعىدان قارامايدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى، ادامعا باعا بەرۋىندە. پاك، تاقۋا، تازا، يماندى، ادىلەتتى ادام ارقىلى، قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال جاسايدى. مەنىڭ ۇسىنىسىم، وسى جەردە وتىرعان ءدىنتانۋشى باۋىرلارىمىز ءوز ويلارىن ءدىننىڭ مەملەكەتتى قۇرۋداعى قانداي ىقپالى بارىن تاريحي دەرەكتەرمەن ناقتىلاۋعا اتسالىسسا يگى. ودان كەيىن، يسلام ءدىنى باستالعان كەزەڭنەن باستاپ ءدىننىڭ ساياسي ءرولى وزگەشەلەۋ كورىنۋىنىڭ سەبەپتەرى نەدە دەگەن ماسەلەلەردى قاراستىرساق. باقتيار سمانوۆ: – اڭگىمە ءدىن، ۇلت تۋرالى بولعاننان كەيىن، مەن باسىمنان وتكەن ءتا­جىريبەمدى ايتقىم كەلىپ وتىر. ءبىز تاۋەلسىزدىك ال­عاننان كەيىن، العاش اتا زاڭىمىز قابىلداندى. سا­لالىق زاڭدار تۇزەلدى. سو­نىڭ ءبىرى «ءدىني سەنىم بوس­تانداعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ ەدى. زاڭ وزىنە ءتيىستى قىزمەتىن اتقاردى. وزگەرتۋلار مەن تولىقتىرۋلار دا ەنگىزىلدى. ول 20 جىلداي بىزگە قىزمەت ەتتى. سول 1992 جىلى قابىلدانعان زاڭنىڭ كەمشىلىكتەرى بولدى. ونى دا بايقادىق. سونىڭ ارتىنشا، بۇرىنعى كەمشىلىكتەرىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەيتىن جاڭا زاڭ قابىلدادىق. ول «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» دەپ جاڭاشا اتالدى. بۇرىنعى زاڭدا كەمشىلىكتەر مەملەكەت تاراپىنان دا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تاراپىنان دا، ءدىندارلار تاراپىنان دا ءبىر ءتۇيىندى ماسەلەدە الشاقتىقتارى بايقالاتىن. ماسەلەن، بۇرىنعى اتا زاڭىمىزدا مەملەكەتتىڭ دىننەن بولىنگەندىگى تۋرالى باپ بولاتىن. سول باپ ءدىندارلارعا دا، باسقالارعا دا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارى، ءدىندارلار ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن، مەملەكەتتىڭ دىنگە ارالاسۋىنا حاقىسى جوق دەگەندى نەگىزگە الا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ بىرلەستىكتەرىنىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە ەشكىمدى ارالاستىرمادى. بىلاي ايتقاندا، بىلگەنىن ىستەدى. ودان كەيىن، كەرىسىنشە، كەيبىر اكىمدەر، باسشىلار ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەگەندى ۇستانىپ، دىنگە مەملەكەت ىشىندەگى جەكە مەملەكەت رەتىندە قاراپ، بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىستى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى زاڭسىزدىقتارعا جول اشتى. بايقاعانىم، ءبىز بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ىزبەن ءجۇرىپ كەلدىك تە، زاڭىمىز دا سول ىزگە ءتۇستى. قازىرگى زاڭ، مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇرىنعى زاڭعا قاراعاندا، ارينە، جەتىستىكتەرى كوبىرەك. ال، ەندى، اتا زاڭىمىزدا مەملەكەت دىننەن بولىنگەن جوق دەگەن جولدار الىنىپتى. كەرىسىنشە، بۇل ءجايت جاڭا زاڭدا بەرىلىپتى. بۇل دۇرىس تا شىعار. ويتكەنى، تۇركيا، مالايزيا سياقتى زايىر­لى مەملەكەتتەردە دە مەملەكەت دىننەن بولىنگەن دەگەن ءسوز جوق. ءقازىر وسى زاڭىمىزدىڭ كۇنىنە ەنگەنىنە جىلعا جاقىندادى. دەگەنمەن، بۇل زاڭدا ءالى دە بولسا ولقىلىقتار بار دەپ ويلايمىن.

الاۋ ادىلبايەۆ: – بۇگىنگى تاقى­رى­­­بىمىز كۇردەلى تا­قى­رىپ­تاردىڭ ءبىرى. ءبۇ­­­كىل ادامزاتتى تول­عان­دىرعان، فيلوسوفتاردان باستاپ، ادامزات ويلانا باستاعاننان بە­ءرى، وركەنيەت، مادەنيەت بولعان جەرلەردە دە، بول­ماعان جەرلەردە دە ءار­قاشان ءدىن، ءدىني سەنىم بولعان. ءدىن ماسەلەسى ادام­زاتتىڭ ەڭ ەجەلگى جانە ادامزاتتىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىگىن وتەيتىن قۇندىلىق. نەگىزىنەن، ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەگەن ماسەلە بىزگە ەۋروپادان جۇققان ىندەت. ايتپەسە، يسلام دىنىندە ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەگەن ۇستانىم جوق. ءدىننىڭ كەلگەن ماقساتى يللاھي مۇسىلمان انىقتاماسىنا قاراساق، ءدىن –– سانالى ادام بالاسى (ساناسىز ادامدارعا ءدىن مىندەت ەمەس) ءۇشىن ءوز ەركىمەن، ەشقانداي ماجبۇرلەۋسىز، بىرەۋدىڭ زورلىعىمەن ەمەس، ادامنىڭ ءوز ەركىمەن ەكى دۇنيە باقىتىنا جەتكىزەتىن يللاھي جوعارعى قۇدىرەتتەر تاراپىنان جىبەرىلگەن يللاھي زاڭدار جيىنتىعى. ياعني، اقىل-وي يەلەرىنە بۇكىل ەكى دۇنيەسىن رەتتەيتىن جۇيە. سوندىقتان، ءدىندى مەملەكەتتەن ءبولىپ، مەملەكەتتى دىننەن ءبولىپ، ەكەۋىن قاقتىعىسقا قويىپ قويۋ باتىستىڭ ىندەتى. ويتكەنى، يسلام ءدىنى ادامزات ءومىرىن رەتتەۋگە كەلەدى. ءدىننىڭ قوعام ومىرىندە قانشالىقتى كەرەك ەكەنىن كورۋ ءۇشىن، ءبىز يسلامنىڭ باسقا تۇستارىن دا بايقاۋ كەرەكپىز. قۇديار ءبىلال: –شىنتۋايتىنا كەلگەندە، مەملەكەتتەن تىسقارى ەشنارسە بولماۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتەن تىسقارى نارسە، ول مەملەكەتكە ءقاۋىپ تۋعىزادى. بۇل باقىلاۋدان تىس دەگەندى بىلدىرەتىن تۇسىنىك. ەكىنشىدەن، اۋىرعانىن جاسىرعان ولەدى دەگەن تۇرعىدا ءسوز قوزعاعىم كەلەدى. جاستارىمىزدىڭ مەشىتتەردە كوبەيە باستاۋى –– ءقاۋىپتى قۇبىلىس. نەگە؟ سەبەبى، بىرىنشىدەن، دىنگە بيعات دەگەن ۇعىم بار. اپتاسىنا ءبىر رەت ناماز وقۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. شىندىقتى ايتساق، ءبىر پارىزدى ورىنداساڭ، قالعانىنىڭ قاتىسى جوق دەگەن قاتە تۇسىنىك. جۇما نامازعا اپتاسىنا ءبىر بارساڭ، 5 ۋاقىت نامازدى وقۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن تۇسىنىكتەر پايدا بولدى. مەنى الاڭداتقان ءجايت، ولار نەگە جۇما نامازعا بارادى دەگەن ساۋال. مەشىتكە بارۋشىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى وعان ءدىني نانىم-سەنىمىن دامىتىپ، ءدىندار بولامىن دەگەن ويمەن بارمايدى. بارلىقتارى تىرلىكتەرىنىڭ وڭعا باسىپ، تىلەۋ ءۇشىن بارادى. مىنە، وسى نيەتپەن جۇما كۇنى بارشا جاستار قاۋىمى مەشىتكە جينالىپ، سول نامازعا جىعىلىپ، تىلەك تىلەگەن ساتتە بۇكىل نيەت-تىلەكتەرى قابىل بولادى دەپ ويلايدى. ياعني، ويلاعان ماقسات-تىلەكتەرىن قۇدايدان سۇرايدى. قۇدايدان باسقا سۇرايتىن جولدارى قالماعان دەگەن ءسوز. سۇراعان تىلەكتەرى تىلەگەن ۋاقىتتارىندا بىردەن قابىل بولا قويمايدى. كەلەسى اپتا تاعى بارىپ، سۇرايدى. ودان كەيىن قادىر ءتۇنىن كۇتەدى. سول تۇندە دە نيەت-تىلەكتەرى قابىل بولماسا، تاعى كۇتەدى. ويلاعان جۇمىسىنا تۇرمايدى، تىلەگەن بايلىقتارى بولا قويمايدى.  وسىنى اڭدىپ وتىرعان، باسقا ءدىني ۇيىمدار، سول جاستاردى وزدەرىنە تارتا باستايدى. ءتىپتى، ولاردىڭ نيەت-تىلەكتەرىنىڭ ورىندالماۋىنىڭ سەبەبىن وزدەرىنشە تۇسىندىرەدى. بۇل جەردەگى كىنا، ءدىننىڭ دۇرىس ەمەستىگىندە دەپ تۇسىندىرەدى. اكە-شەشەلەرىڭ ناماز وقىماسا، وندايدا دا نيەتىڭ قابىل بولمايتىنىن ايتادى. تاعى ءبىر ەكىنشى توپ، استى دارەتسىز ىشكەنىڭ دۇرىس ەمەس دەپ تە شىعادى. مىنە، جاستاردى اڭدىپ وتىرعان ءتۇرلى اعىمدار وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىمەن جاستار ساناسىن، ءدىن تۋرالى پىكىرلەرىن وزگەرتىپ وزدەرىنە تارتۋدىڭ امالىن تابادى. وسىنىڭ بارلىعى، ءدىننىڭ بىرلىگىن جويادى. مەملەكەت بۇعان ءمان بەرمەيدى. ەگەر، سول جاستاردىڭ تىلەگىن مەملەكەت شەشىپ بەرسە، جاستار مەشىتكە شىن نيەت، شىنايى مۇسىلماندىق جولىمەن بارادى. ال، بۇگىنگى جاعداي ءقاۋىپتى. مەملەكەت پەن ءدىن، ۇلت تۇتاستىعى وسىندايدا كەرەك. ال، جاستار ۇلت، مەملەكەت، ءدىن بولاشاعىنىڭ نەگىزى. مۇرتازا بۇلۇتاي: – مىنا ماسەلەلەر 22 جىل بويى ايتا-ايتا ابدەن جاۋىر بولعان ماسەلەلەر. قينالىپ وتىرمىن. سەبەبى، قا­لىڭ تۇماننىڭ ءىشىن­دە كەلە جاتىرمىز. اعىمدار بىزگە تاۋەلسىزدىكپەن كەلدى. تاۋەلسىزدىككە دەيىن حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن، ءتىلىن، تەگىن، ءدىنىن ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. ءبىراق، تاۋەلسىز بولعاننان كەيىن، ءبىز سول تۇتاستىعىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. ياعني، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ءدىن دەسترۋكتيۆتى ءرول اتقارىپ جاتىر. ول پاك ءدىنىمىزدىڭ ءوزى ەمەس، اينالاسىنداعىلاردىڭ جانە قاناۋشى توپتاردىڭ بويىنداعى دەسترۋكتيۆتى قاسيەت.

ماسەلەن،  رەسەي ءوزىنىڭ ءدىني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءتۇرلى مەحانيزمدەردى قولدانىپ، زاڭدارىن شىعارىپ، وقۋلىقتارىن بەرىپ جاتسا، نەگە ولاردان ۇلگى الماسقا؟! ءبىز بارلىق ماسەلەدە رەسەيدى نەگىزگە الامىز. تەك ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە، امەريكانشىل بولىپ، نە باتىس ساياساتىنا ەلىكتەپ كەتەمىز. ەگەر، ءبىز سونداي رەسەيشىل بولساق، ولاردىڭ مەحانيزمىنەن ۇيرەنىپ، كەلگەن كىرمە اعىمداردى جويمايمىز با؟! قازىرگى قوعام مۇلدە وزگەرگەن. كۇندە 10-15 ادامدى ءولتىرىپ جاتىر، جارىلىستار بولىپ جاتىر دەگەندى ەستيمىز. بۇل ەشكىمدى دە تاڭ قالدىرمايتىن بولىپ قالدى. مۇقان يساحان: –مەملەكەتتىڭ ءدىنى ءبىر بولسا، ءتىلى ءبىر بولسا، قوعامدىق يدەولوگياسى ءبىر بولسا عانا ونىڭ تۇتاستىعى ۇزاق ۋاقىتقا ساقتالادى. عىلىمدا بۇنى ەتاتيستىك مەملەكەت دەپ اتايدى. ءبىز مەملەكەت قۇرعاندا قوقان، حيۋا، بۇحار حاندىقتارى بولدى. ءبىراق، ءبىر ۇلتتىڭ اتىمەن اتالعان مەملەكەتتى الدىمەن ءبىز قۇردىق. زايىرلى مەملەكەتتە تىلسىم دۇنيەنىڭ ماسەلەسى قاراستىرىلمايدى. جەكە ادام رەتىندە، زيالى ادام رەتىندە حالىقتىڭ اقىرەتتەگى باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋگە بولادى. ال، مەملەكەتتى بۇعان جۇمىلدىرۋدى دەگەن قوعام كوتەرمەيدى. مەنىڭشە، ءبىز زايىرلىلىق پەن تەوكراتيالىق جۇيەنى قابىلداماي، ونىڭ ورنىنا وسى كلەريكالىق جۇيەنى قابىلداعانىمىز دۇرىس. بۇل ءبىر كۇندە بولاتىن دۇنيە ەمەس. الداعى 20-30 جىلدا حالىق بۇل جۇيەنىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ، قابىلداعانىمىز ءجون. قۇديار اعامىزدىڭ ايتقان ماسەلەسى وتە ورىندى. جاستاردىڭ جاپپاي دىنگە ۇرىنۋى ءقاۋىپتى قۇبىلىس ەكەنى راس. دەگەنمەن، ونىڭ سۇيسىنەتىن جەرى دە بار. ءبىراق، جاستارىمىز ءقازىر سانالى تۇرعىدا ەمەس، ەلىكتەۋ تۇرعىسىنان عانا دىنگە بەت بۇرۋدا. تەولوگيا عىلىمىندا تاحليدي ۇعىمى بار. بۇل ەلىكتەۋ دەگەن ءسوز. ال، دىنگە سانالى تۇردە كەلۋ كەرەك. يسلامدا بۇل ياحيني دەپ اتالادى. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر جانە وسى تۇيتكىلدەر شەشىمىن تاپسا، تاۋەلسىزدىگىمىز بەرىك بولارى انىق. مۇقان يساحان: – سىرتتان كەلگەن جاماعات قانشالىقتى زاماناۋي تۇرعىدا جەتىلگەن بولسا دا، ءىشىنارا قازاقتاردى بولىنۋشىلىككە ۇرىندىرارى انىق. ءبىز قازاقپىز دەگەن ورتاق وي بولماعان كەزدە، اقىر اياعى نەمەن بىتەرى بەلگىلى. وكىنىشكە وراي، ەڭ قىنجىلاتىن جاعى، وسى دەرتتى كورە تۇرا، بىلە تۇرا كەيبىر اعالارىمىز بۇنى باسقا ءبىر ءدىني اعىممەن ەمدەگىسى كەلەدى. بۇل دا ءبىر ۇلكەن قاتەلىك. ۇلتتىق، تاريحي ۇستانىمدارىمىزدان اۋىتقىساق، بۇل بىزگە ەشقاشان ەم بولمايدى. – الەمدىك قاۋىمداستىقتا زايىرلى­لىقتىڭ ءۇش ءتۇرلى ۇلگىسى قالىپتاسقان. ءبىرىن­ءشىسى – زايىرلىلىقتىڭ اتەيستىك ۇلگىسى. ونىڭ مىسالى حالقىمىز باستان وتكەرگەن كەڭەستىك رەجيمدى ورنىقتىرعان كسرو بولىپ تابىلادى. قحر دا بۇگىنگە دەيىن وسى ۇلگىنى پايدالانۋدا. ونىڭ ەكىنشى ۇلگىسى – سەپاراتيستىك ۇلگى. بۇل ۇلگى ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ مەم­لەكەتتەن بولىنگەنىن جانە زاڭنامادا قانداي دا ءبىر ءدىننىڭ نەمەسە كونفەسسيانىڭ ەرەكشە قۇقىققا يە بولمايتىنىن نەگىزگە الادى. ال، ەندى ءۇشىنشى ۇلگىسىنە كەلسەك، ول – تاڭدامالى نەگىزدەگى ءۇل­گى. بۇل ۇلگى قوعام ءۇشىن ەرەكشە قۇندى بولىپ تابىلاتىن، كونستيتۋسيالىق دەڭگەيدە انىقتالاتىن ءدىني باسىمدىقتاردى باستى تىرەك ەتەدى. وسى تۇستا سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزشە، قازاقستان ءۇشىن وسى ۇلگىلەردىڭ قايسىسىن ۇستانعان ءجون؟ مۇقان يساحان: – بۇل انىقتامالاردىڭ دا قاتە تۇستارى بار. زايىرلىلىقتىڭ ءبىرىنشى كلاسسيفيكاسياسى رەتىندە، اتەيستىك ۇلگىنى الساق بولادى. جۇڭگو، بۇرىنعى كسرو، سولتۇستىك كورەيا سياقتى مەملەكەتتەر زايىرلىلىقتىڭ اتەيستىك باعىتىن ۇستاندى، ۇستانادى. ءبىراق، زايىرلىلىقتىڭ ودان باسقا، كلەريكالدى جاھاندىق ۇلگىسىن ۇستاناتىندار دا بار. ماسەلەن، مىسىر مەملەكەتى زايىرلى مەملەكەت. ءبىراق، بيلىككە كەلگەن «يحۋان مۋسليم» ءدىني سيپاتتاعى پارتيا. ودان كەيىنگى ورىندى يەلەنگەن «حيزبنۋر» پارتياسى ۋاقاپتاردىڭ پارتياسى. تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ زايىرلى ەكەنىن كونستيتۋسياسىندا ناقتىلاي ايقىنداعان. ءبىراق، تۇركيادا ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى بار. بۇكىل يمامدار مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە جالاقى الادى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءبىز زايىرلىلىقتىڭ كليريكالدى سيپاتىنا جاقىنداۋىمىز كەرەك. ءتۇپتىڭ تۇبىندە سوعان بارامىز. ءبىراق، وعان بىردەن ەمەس، كەزەڭ-كەزەڭنەن ءوتۋىمىز قاجەت. يسلام جەمەنەي: – مەنىڭشە، شەتتەن كەلگەن بىردە-بىر ۇعىم بىزگە قايىر بەرمەيدى. ءبىز ءار ءتۇرلى ۇعىمدى، زايىرلى ما، باسقا ما ءوز مۇددەمىزگە قاراي، ءوزىمىز قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. شىنداپ كەلسەك، ءقازىر زيالىلارىمىز قورقاق ءارى جالتاق. ءوز قوعامىمىزعا باتىل كوزبەن قاراپ وزىنە ءتان تەرميندى قالىپتاستىرا الا الماي كەلەدى. نە ءۇشىن؟ بەلگىلى سەبەپتەرى بار، ۇزاق اڭگىمە. بۇل جەردە ءدىن تۋرالى اڭگىمەدە ەكى ماسەلە بار. ءبىرىنشى، ءدىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرا الا ما؟ ەكىنشى ماسەلە، ءدىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرسا، ءدىندى كىم قالىپتاستىرادى؟ ماسەلە، ءدىندى اللا تاعالا بىزگە ادامزاتتىڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن قۇرال رەتىندە جىبەرىپ وتىرۋىندا. ءبىز ءدىندى وزىمىزدەن جوعارىعا قويىپ دىنگە تابىنبايمىز عوي. ءدىن بىزگە جول كورسەتەتىن باقىت قۇرالىمىز، قاراڭعىدا جول كورسەتەتىن شامشىراعىمىز بولۋ كەرەك.

ال اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ىمىراسىز كۇرەسىپ، حالقىمىزدىڭ ىنتىماعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىر دىندە بولۋلارىنا ەڭبەك ەتتى. ۇلكەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەندىگىنىڭ بەلگىسى ۇرپاقتارى يسلام ءدىنى، سۇنني-حانافي باعىتىندا قالىپتاستى. اتالارىمىزدىڭ ءدىني ميراسىن كەڭەستىك رەجيم ابدەن تالقاندادى، سونىڭ كەسىرىنەن بۇگىنگى ۇرپاق زارداپ شەگىپ كەلەدى. ەندىگى مىندەت، ونى قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. ەگەردە، بيلىكتەگىلەردىڭ جان-دۇنيەسىندە توڭكەرىس جاسالىپ، ار-وجدانى ويانىپ، يمانىنا كەلە قويسا، ولار بارلىق ماتەريالدىق جانە رۋحاني كۇش-قۋاتىن حالىق ءۇشىن جۇمساي باستار ەدى. بۇل يسلام تاريحىنىڭ باستاپقى كەزە­ڭىندە ۇلىق ساحابالار تاراپىنان ىسكە اسىپ، ادامزات تاجىريبەسىنە ەندى. قۇديار ءبىلال: – مەملەكەتتىڭ ءوزى اۋەلى، دىنگە جاعداي جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز، اتا ءدىنىمىز، مەملەكەت ۇشەۋى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ كەرەك. باقتيار سمانوۆ: – ءبىز مەملەكەت قالىپتاستىرۋدا ءدىننىڭ ۇلكەن ءرولى بار ەكەنىنە توقتالعىم كەلەدى. بۇگىن ماسەلەن، ورتالىق ازيا دەپ وتىرعان مەملەكەتتەر، رەسپۋبليكالار: قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، تاجىكستان – بەس مەملەكەت. بەسەۋى دە سۋننيتتىك باعىتتاعى ەلدەر. بۇل كەزدەيسوق ەمەس. قاراحانيدتەر بولسىن، سول كەزدەگى باسقا تۇركىلەر بولسىن مەملەكەتتى قالىپتاستىردى. ياعني، ءدىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى. ءبىز ءدىنىمىزدى سول ءابۋ-حانيفا مازحابىندا ساقتاپ قالدىق. باسقالاردى كىرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەدى. ونىڭ سەبەپتەرى جايلى بۇرىندا ءبىر ماقالامدا جازعان بولاتىنمىن. ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشى، تۇركىلەردىڭ ىشىندە قازاقتار كوشپەندى بولدى، باسقالارى وتىرىقشى بولدى. ولارعا پارسى ءتىلى، باسقا ءدىني اعىمدار دا ەرەكشە اسەر ەتتى. بۇل ءجايتتار قازاق تىلىنە، دىنىنە ىقپال جاساي المادى. جالپى، قالاي بولعان كۇندە دە، ءدىن، ءتىل، ۇلتتىق تاربيە ءبارى دە مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋعا، نىعايتۋعا قىزمەت ەتۋى قاجەت. قۇديار ءبىلال: – ەگەر، مەملەكەتتىڭ، ءدىني اگەنتتىكتىڭ ۇستاناتىن يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى، تەمىرقازىعى ۇلتتىق مۇددە بولسا عانا ءبارى دۇرىس بولادى. جاماعات جايلى ايتىپ جاتىرمىز. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، ءدىني ەليتانى قالىپتاستىرۋ كەرەك دەپ دۇرىس پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ءدىني ەليتا جاماعاتتان بيىك تۇرۋ كەرەك. الاۋ ادىلبايەۆ: – قاراڭىز، ءقازىر زيالى دەگەندەر كىمدەر؟ باياعى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تاربيەسىن العاندار، ءبىزدىڭ زيالىلار. ولاردىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى قانداي ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. مىنە، وسىدان ءدىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرادى دەگەن سانا ورنامايدى. ءقازىر ايتالىق، ۇلت زيالىسىنىڭ بىرەۋى تاڭىرشىلدىكتى كوتەرىپ ءجۇر، بىرەۋى تاعى باسقاسىن كوتەرىپ جاتىر. ۇلت زيالىلارىنىڭ كوبىسى ءبىزدىڭ مۇسىلمان ەكەنىمىزدى مويىندامايدى. بىرەۋ قازاقتاردا شامان بولعان، نە زورواستريزم بولعان دەپ تاعىسىن تاعى جازىپ كەتىپتى. سوندىقتان، اۋەلى زيالىنىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرۋ كەرەك. سوسىن عانا، زيالىنىڭ، حالىقتىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋىنا بولادى. شەتەلدىڭ ءار جاعىنان وقىپ كەلگەندەر بار. جان-جاقتان وقىماي، وزىمىزدە جاعداي جاسالۋى كەرەك. جەرگىلىكتى زيالى بىردەن قالىپتاسپايدى. ول ءۇشىن، جەرگىلىكتى، ءدىني تۇسىنىكتى قالىپتاستىراتىن مەكتەپ،مەدرەسەلەرىمىز بولۋى شارت. ءدىني سانانى ءدىني زيالى عالىمدار قالىپتاستىرادى. ءدىني عالىمدار تۇگىلى، ءدىننىڭ قاجەت ەكەنىن مەملەكەت ەندى-ەندى ۇعىنىپ جاتىر. ءبىز يسلامتانۋ دەگەن جەكە عىلىم ەكەنىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە سەندىرە الماي كەلدىك. ال، يسلام عىلىم، ءبىلىم رەتىندە قالىپتاسپاسا، ءسىز قوعامدا يسلامدى قالاي دامىتپاقشىسىز؟ مۇقان يساحان: – تاۋەلسىزدىك العالى، ونىڭ زايىرلىلىق تەرمينىن ەنگىزدىك. زايىرلىلىقتىڭ باعىتىن ايقىنداعانمەن قۇرىلىسىندا ءتۇرلى ەلەمەنتتەر بار. ءبىز سوعان دۇرىس قاراۋىمىز كەرەك. ول – ءدىني ساۋاتتاندىرۋ. ءقازىر ءدىنتانۋ ءپانى باعدارلاماعا ەنگەنىمەن، ودان دا ۇلكەن اسەر كورىپ وتىرعان جوقپىز. مەنىڭ ۇسىنىسىم، ءبىز دىندەر تاريحىن، سونىڭ ىشىندەگى قازاقستانداعى دىندەر تاريحىن وقىتساق قاتەلەسپەيمىز. مىنە، سوندا جاستارىمىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءدىنىمىزدى انىقتاي الار ەدى. مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەكى وقۋلىق جازىلدى. ەكەۋىنە دە كوڭىلىم تولمادى. اۆتورلار بىزگە رەنجىگەن كەزدەر دە بولدى. بۇنداعى ماقسات، وقۋشىعا قازاقستانداعى يسلامنىڭ قانداي بولۋ كەرەك ەكەنىن، قانداي بولعانىن جەتكىزۋ.

يسلام جەمەنەي: – مەن ءوزىم، مىنا بەرىلگەن زايىرلىلىقتىڭ فورماسىنىڭ بىرەۋىندە قابىلداماس ەدىم. جاڭا ايتىلىپ كەتكەندەي، الاش ازاماتتارى زايىرلىلىقتى قابىلدادى دەدىك. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى نەگىزىندە مەملەكەت قۇرايىن دەپ قابىلدادى. ال، ءبىزدىڭ زايىرلى ەل بولۋ ۇعىمىندا بيلىك كەي تۇستارى قاۋقارسىزدىق تانىتىپ وتىر. زايىرلىلىق، ەمىن-ەركىن بولۋ ماعىنادا، ءداستۇردى ءدىندى، كيىمدى، ءتىلدى جويۋعا باعىتتالعان. زايىرلىلىقتى قابىلدامايتىنىم سول. زايىرلىلىق دەگەندە ۇلت قورعالمايدى. قانشا ونى ادەمى كورسەتەم دەسەڭىزدەر دە، بۇل مۇمكىن ەمەس. تاعى ءبىر ماسەلە، ءدىني ەليتا دەيمىز. باعاناعى ويىمدى جالعاستىرسام، ءدىنى، ءتىلى ءبىر قازاقتى كەڭەس وداعى بۇزىپ كەتتى. جاستار دۇرىس تاريحتى ءبىلۋ كەرەك. كەڭەستىك بيلىك رۋحىمىزدى، جانىمىزدى قيراتتى. سوندىقتان، سوپىلىق ادەبيەت، ءدىني ادەبيەت دەگەنگە ءبارى قورقىپ قارايدى. شىنىندا دا، ەگەر ءسىزدىڭ ساياسي-مەملەكەتتىك ساناڭىز بيىك بولماسا، اداسىپ كەتەسىز. ال، ەگەر ساياسي-مەملەكەتتىك سانا­ڭىز قالىپتاسسا سەرگەك تە، بەلسەندى تۇردە ءدىن­ءدى ادامي ءھام مەملەكەتتىك مۇددەگە ساي جۇمساي الاسىز. ءبىز ءدىني ەليتانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، اقىرىنداپ تاربيە جۇمىستارىنان باستاۋىمىز كەرەك.

مۇرتازا بۇلۇتاي: – ءبىزدىڭ قازاق باسقا حالىقتارمەن سالىس­تىرعاندا ءدىن ماسەلەسىندە كەنجەلەۋ دامىعان. قازاقتىڭ تاعدىرىمەن ويناپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ ىشكى كۇشتەرىمىز. سىرتقى كۇشتەر وسىنى وتە ءتيىمدى پايدالانۋدا. مىسالى، فرانسيادا كەلۆيندەر شىققان كەزدە كاتوليكتەر پروتەستانتتار بولىپ ءبولىندى. ەۋروپانىڭ قاي ەلىن الساڭىز، ولار قانشاما جىلدار بويى ەلىنىڭ ىشىندەگى ىشكى جانجالدان، داۋدان وتكەن. تۇركيانى الىڭىز، وسمان يمپەرياسى كەزىندە، ونىڭ الدىندا، بىر-بىرىمەن قىرىلىستى. ال، بىزدە ونداي بولماعان. ونداي سىننان ءبىز وتكەن جوقپىز. ونداي سىننان وتپەگەن سوڭ، ءبىز بولىنۋشىلىككە ءقازىر دايىن ەمەسپىز، وعان يممۋنيتەتىمىز جوق! ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس ۇيىپ تۇرعان حالقىمىزدى ساياسي جاعىنان دا، ەكونوميكالىق كلاندارمەن دە، ءتىل جانە ءدىني اعىممەن تاعى ءبولىپ جاتىر. ال، ىشتەگى تالاي تارتىستار مەن سوعىستاردى كورگەن حالىقتاردا يممۋنيتەت بار، مەحانيزمدەر بار. ءبىزدى ەندى، بىرىمەن-بىرى قىرىلىساتىن ىشكى جانجالعا دايىنداپ جاتىر. ءقازىر، كەلىپ جاتقان قاي اعىمدى الساڭىز دا ولاردى ىشتەن قولداۋشىلار بار. ەگەر، قازاقستان اۋەل باس­تان دۇرىس جولدى تاڭداۋدى ويلاسا، مىنا، اعىمداردى كىرگىزبەي، ۋنيتارلى، زايىرلى، ءبىرتۇتاس، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ءدارىپ­تەگەن كەرەمەت مىقتى مەملەكەت بولسا بولادى.  ءبىزدىڭ ەرەكشە گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق ورنىمىز بار، تاۋەلسىز ەل بولۋعا ۇمتىلىپ كەلە جاتقان حالىقپىز. جويىلىپ كەتە جازداپ، انشەيىن، سول اسىلدىڭ سىنىعى سەكىلدى انا جاقتان، مىنا جاقتان جيناپ اكەپ امان قالعان حالىقپىز. ەندى، امان بولدىق، ەل بولدىق دەگەن كەزدە حالىقتى دىنگە ءبولىپ، اداستىرىپ، ەڭ ءبىر كەرتارتپا، اداستىرۋشى اعىمداردى ەلگە كىرگىزىپ العانىمىزعا قاتتى قاپالانامىن. وسىنداي كەلەلى اڭگىمەلەردەن ناقتى ناتيجە شىعىپ، ناقتى ىس-ارەكەت جاسالسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.

دايىنداعان  اقبوتا  يسلامبەك