ابزال مىرزاش لاتىنعا نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىندە بەلسەندىلىك تانىتقان ۆۋندەركيند ءارى قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالار فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى. العاشقى قازاق-لاتىن ءالىپبيى رەتىندە جاساعان ءوز نۇسقاسىن 18.09.2017 جىلى ەلباسىنا جولداعان ەدى. وعان ەشقانداي جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ، 20.12.2017 جىلى وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، قازاق-لاتىن ءالىپبيىن قايتا جاساعان بولاتىن. 

♦12 جاستاعى ۆۋندەركيند ەلباسىنا قازاق-لاتىن ءالىپبيى جوباسىن ۇسىندى

اتالمىش نۇسقا حالىق تاراپىنان قولداۋ تاپقانىمەن، سىناعانداردىڭ دا قاراسى كوپ بولدى. كەشە Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ پوشتاسىنا ابزالدان كەزەكتى حات كەلدى. بۇل جولى ءوزىنىڭ جاڭا نۇسقاسىن ۇسىنعان 12 جاستاعى ستۋدەنت ونىڭ حالىق ءۇشىن ىڭعايلى ءارى وڭاي ەكەنىنە سەنىمدى. اكۋتپەن جاسالعان ءالىپبيدىڭ كەمشىلىكتەرىن ءتىزىپ، تىڭ نۇسقاسىن جاساپ، ونى ABZALalphabet دەپ اتاعان ابزال مىرزاشتىڭ قازاق ءالىپبيىن حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. 

Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى

مەن، مىرزاش ابزال داۋرەنبەك ۇلى، ءوزىم جاساعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيى بويىنشا ۇسىنىپ وتىرعان وسى نۇسقامنىڭ ارتىقشىلىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا جاريالانعان «اكۋتپەن جاسالعان جاڭا ءالىپبيدىڭ» كەمشىلىكتەرىن سالىستىرمالى تۇردە ايتا كەتەيىن: 

1) اكۋتپەن جاcالعان ارىپتەر كومپيۋتەردىڭ كلاۆياتۋراسىندا جوق. كومپيۋتەردەن قازاق تىلىندە ءماتىن جازعاندا قيىندىقتار تۋىندادى.

2) س، شش، يۋ، يا ارىپتەرى جوق. اسىرەسە، جاڭا الىپبيدە نەلىكتەن شش، يۋ، يا ارىپتەرى ەسكەرىلمەگەن؟ مىسالى: قازاقتىڭ «اششى، تۇششى، ايۋ، ويۋ، قويۋ، قويۋلاندىرۋ، بايان، باياعى، ۇيا، ۇيات، ساياحات، ساياباق، تاياق»  جانە تاعى باسقا قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىن قالاي جازامىز؟ «سۋنامي، سيتوپلازما، سەيلون، سەلەبەس، سحينۆالي، سيۋريح، سيالكوۆسكيي، سوسكوۆەس» جانە تاعى باسقا تەرمين سوزدەردى، جەر-سۋ اتتارىن، قالا اتاۋلارىن جانە ادامنىڭ اتى-جوندەرىن قالاي جازامىز؟

3) ءىى، يي/يي (Ii، II) ارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرىن بىردەي، ال ماتىندىك كىشى ارىپتەرىن ۇقساس ەتىپ جاساعان. مىسالى: «ىلگىش، ينەلىك»، دەگەن سوزدەردى جازعاندا Ilgish، Inelik دەپ جازىلىپ، ىلگىش، ىنەلىك دەپ وقىلادى جانە ءى ارپىمەن ي ءارپىن اجىراتۋ قيىنداپ، تۇسىنىكسىز بولادى. سونىمەن قاتار، «ءتيىن، كيىم، كيىك» سوزدەرىن جازۋ قيىندىقتاردى تۋدىرادى. ويتكەنى، كىشى ي/ي (I) ءارپى كومپيۋتەردىڭ كلاۆياتۋراسىندا جوق. مىسالى: ءتيىن - tiIn، كيىم – kiIm

4) ەگەر دە اسحانا، اسحات يسحاكوۆ دەگەن سوزدەردى «اكۋتى بار جاڭا الىپبيمەن» جازاتىن بولساق، ashana دەپ جازىلىپ، اشانا دەپ وقىلادى، Ashat Ishakov دەپ جازىلىپ، اشات يشاكوۆ دەپ وقىلادى.

5) قازاقتىڭ كيريلليساداعى ەڭ كەرەكتى 38 دىبىسىن قىسقارتىپ، 32 ارىپپەن 34 دىبىس جاسالعان. 32 ارىپتەن تۇراتىن اكۋتى بار ءالىپبي 4 دىبىستىڭ تاپشىلىعىنان اۋىلشارۋاشىلىق، ارحيتەكتۋرا، اسكەري، بيولوگيا، ۆەتەريناريا، گەوگرافيا، گەولوگيا جانە مينەرالوگيا، زاڭ، مەديسينا، پەداگوگيكا، پوليتولوگيا، پسيحولوگيا، سوسيولوگيا، تاريح، تەحنيكا، فارماسيەۆتيكا، فيزيكا جانە ماتەماتيكا، فيلولوگيا، حيميا، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ  تەرميندەرىن جانە سپەسيفيكالىق سوزدەرىن جازۋعا كەلمەيدى. جاڭا ءالىپبيدىڭ تىعىرىققا تىرەيتىنىن ەشكىم ەسكەرمەگەن.

6) 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا جاريالانعان «اكۋتپەن جاسالعان جاڭا ءالىپبي حالىققا ۇنادى دەۋ قاتە.  اسىرەسە، وسى دياكريتيكالىق اكۋتتەن قۇرالعان جاڭا ءالىپبيدى IT-ماماندارى، جۋرناليستەر، بانك قىزمەتكەرلەرى، كاسىپكەرلەر، مۇعالىمدەر، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر ۇناتقان جوق.

لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە ءالىپبي جاساۋدىڭ الەمدە قالىپتاسقان (ديگرافتىق، دياكريتيكالىق(اكۋتتىق) جانە اپوستروفتىق) ءۇش ءتاسىلى بار. ءبىراق، فيلولوگتار اراسىندا دا، لينگۆيستەر اراسىندا دا، قوعامدا دا وسى ءۇش ءتاسىلدىڭ بىرەۋىن قولدايتىندار، قالعانىنا قارسى بولاتىندار بار. سەبەبى، لاتىن تاڭبالارى قازاق تىلىنە ارنالماعان جانە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستىق جۇيەسى ەمەس.

ەكىنشى ءبىر ماسەلە، "ءبىز تۇركى الەمىنەن الىستاپ كەتپەۋىمىز كەرەك" دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. مەنىڭ پىكىرىم، ءبىز قاي الىپبيمەن دە تۇركى الەمىنە جاقىنداي المايمىز. ءالىپبي دەگەن تاڭبا. اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىن ءبارىمىز بىلەمىز، ءبىراق ءبارىمىز اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيمىز. سول سياقتى، تۇرىكتىكى باسقا، ازىربايجاندىكى باسقا، تۇرىكمەندىكى جانە وزبەكتىكى باسقا. سوندىقتان "ءالىپبي ارقىلى تۇركى الەمىنە جاقىنداسىپ كەتەمىز، باسقا تۇرىك تىلدەرىن يگەرىپ الامىز" دەۋ شىندىققا جاناسپايدى.

 ال، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنداعى كەيبىر ءتىل ماماندارىنىڭ عالىمدارى "ءبىر دىبىس - ءبىر ءارىپ" بولعانى دۇرىس" دەپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاساعان قازاق-لاتىن ءالىپبيىن ءجون سانايدى ەكەن.

بۇلاي بولعان جاعدايدا كومپيۋتەردىڭ كلاۆياتۋراسىندا جوق ارىپتەردى قولدانۋ قيىندىقتى جانە ساۋاتسىزدىقتى تۋدىراتىنى ءسوزسىز.  وعان قازىرگى  جاستاردىڭ كومپيۋتەردەن، پلانشەتتەن جانە سمارتفوننان قازاقتىڭ سوزدەرىن ورىستىڭ الىپبيىندەگى كيريلل ارىپتەرىمەن جازىپ، ساۋاتسىزدىقتىڭ كوبەيۋى سەبەپ بولا الادى. مىسالى: "قۇداعي اڭ-تاڭ بولعان كۇيى نە دەرىن بىلمەدى. جانىبەكتىڭ ەركە قىزى ءوزىن الپەشتەپ وسىرگەن اجەسىنەن دە كەشىرىم سۇرامادى" دەگەندى «كۋداگي ان-تان بولگان كۋيي نە دەرين بيلمەدي. جانيبەكتين كىزى وزين الپەشتەپ وسيرگەن اجەسينەن دە كەشيريم سۋرامادى» دەپ جازادى.  

تاعى دا ايتا كەتەتىن سەبەپتەر بار. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبي" 1940 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتا پايدالانىلعان، ول كەزدە كومپيۋتەر بولماعان، قولمەن جازعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيا زامانىندا بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءالىپبيى جارامايدى.

ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە، ءالىپبيىمىزدى «اكۋتتىق دياكريتيكالىق تاڭبالاردان» جاساساق تا، «توبەسىندە قوس نۇكتەسى، استىندا قۇيرىعى، بەلىندە بەلبەۋى بار اكۋتسىز دياكريتيكالىق تاڭبالاردان» جاساساق تا، ءتول ارىپتەرىمىز كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنا سىيمايدى.

سوندىقتان قانشا جەردەن قوسىمشا ارنايى كومپيۋتەرلىك باعدارلاما جاساعانىمىزبەن، قيىندىقتار ارتا تۇسەدى. ويتكەنى، ستاندارتقا ساي ەمەس، ياعني، كلاۆياتۋراداعى 26 ارىپتەن تىس «دياكريتيكالىق اكۋتى بار ءالىپبي» بولعاندىقتان پروبلەما كوبەيەدى.     

ەگەر اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىندا ەشكىمنەن كەم بولماي، الەمدىك دەڭگەيگە شىعامىز دەسەك، شيكىلىگى كوپ «اكۋتى بار 19.02.2018 جىلى بەكىتىلگەن جاڭا الىپبيدەن» باس تارتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.

سوندىقتان، و باستان ايتىلعان ەلباسىنىڭ نەگىزگى يدەياسى بويىنشا كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنا (كلاۆياتۋراسىنا) ىڭعايلاپ، قازىرگى زامان تالابىنا ساي بولاتىنداي، لاتىننىڭ 26 ارپىنەن ديگرافتىق تاسىلمەن قازاق-لاتىن ءالىپبيىن جاساۋ بولعاندىقتان، ۇلەسىمدى قوسۋ ءۇشىن ءوز نۇسقامدى ۇسىنىپ وتىرمىن.

وسى تۇستا ءتىل ماماندارىنىڭ جىبەرگەن ديگرافقا بايلانىستى ورىن العان كەمشىلىكتەرىن دە سالىستىرمالى تۇردە ايتا كەتەيىن:

11.09.2017 جىلعى پارلامەنتتە قارالىپ، حالىققا ۇسىنىلعان ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق كوورديناسيالىق-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديگرافتان تۇراتىن قازاق-لاتىن ءالىپبيىنىڭ جوباسىندا ءساتسىز شىققان Ae، Ng ديگرافتارى بولدى. 

وعان دالەل "cءابىز"، "ءنابي" سياقتى سوزدەردى تەرگەندە "saebiz"، "Naebi" ورىس تىلىندەگى انايى سوزدەر شىققانىنا حالىقتىڭ قارسى بولعانىن ەسكە تۇسىرە كەتەيىن.

سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ "تۇنگى"، "سەنگەن" سياقتى سوزدەرىن تەرگەندە "tuengi" دەپ جازىلىپ، "ءتۇڭى" دەپ، ال  "sengen" دەپ جازىلىپ "سەڭەن" دەپ وقىلادى عوي. مىنە، وسىنداي كەمشىلىكتەر ورىن العان سوڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە حالىق قارسىلىق تانىتقانى تۋرالى جاريالانىپ، قابىلدانبادى. 

ال، مەنىڭ جوبامدا ونداي كەمشىلىكتەر جوق. ويتكەنى، مەن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن، لەكسيكاسىن، ورفوگرافياسىن جانە گرامماتيكاسىن ساقتاي وتىرىپ، ديگرافتاردى پايدالانعاندا ءسوز قۇرىلىمدارىنىڭ اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە كەزدەسەتىن انايى سوزدەردىڭ ورىن الماۋىن ەسكەرىپ،  قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا نۇسقاسىن جاساعانمىن.

ءوز جوبامدا كيريلليساداعى قازاق ءالىپبيىنىڭ ەڭ كەرەكتى دەگەن  38 دىبىسىن 36 ارىپپەن ساقتاۋعا تىرىسقان بولاتىنمىن.  سەبەبى، ولاي ەتپەگەن جاعدايدا قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جانە عالىمدارىنىڭ وتكەن عاسىردان باستاپ وسى كەزەڭگە دەيىنگى ورنى تولماس ەڭبەكتەرى مەن شىعارمالارىن قازاق-لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ مۇمكىن بولمايتىنىن ەسكەردىم.

وسى جوبامدا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق الفاۆيتىندە ديگرافتاردى قولدانۋدى قاراستىردىم. وسىلايشا وزگە تىلدە كەزدەسپەيتىن قازاقتىڭ 9 ءتول ارىپتەرىنىڭ تورتەۋىن (ءا - Aa، ع - Gh، ءو - Oe، ءۇ -Ue) ديگرافپەن، ال بەسەۋىن (ءى - I، ق -Q، ڭ –h، ۇ -U، h - ح) ءبىر دىبىس ءبىر ارىپپەن بەلگىلەدىم. سونداي-اق، قازاق الىپبيىندەگى وزگە ۇلتتارمەن ورتاق  2 ءارىپتى (ج - Zh، ش - Sh) جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن 3 ءارىپتى (چ - Ch، يۋ - Jw، يا - Ja) ديگرافپەن كورسەتتىم. تەك قانا، قازاقتىڭ «اششى» جانە «تۇششى» دەگەن ەكى-اق سوزىندە كەزدەسەتىن ءبىر ءارىپتى (شش - Sch) تريگرافپەن بەلگىلەدىم.

تەك، داۋىستى دىبىستاردان كەيىن كەزدەسەتىن «ڭ» ءارپىن – «h» ارپىمەن بەلگىلەدىم. ەگەردە «h» ءارپى داۋىسسىز دىبىستان كەيىن تۇرسا، ديگرافتى قۇرايدى جانە «ءۆيزۋالدى» تۇردە وڭاي وقىلادى.

ءتول ارىپتەرىمىزدىڭ ىشىندە ءجيى قولدانىلاتىن ارىپتەردىڭ ءبىرى «ڭ» ارپىنە بايلانىستى قازاق تىلىندە سوزدەر جانە جالعاۋلار وتە كوپ.

قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ تۇرقى ۇزىن بولۋ سەبەبى، تەك «ڭ» ارپىنە قاتىستى جانە «-ىڭ، ء-ىڭ، -دىڭ، ء-دىڭ، -نىڭ، ء-نىڭ، -تىڭ، ء-تىڭ، -سىڭ،ء-سىڭ» سياقتى سپەسيفيكالىق جالعاۋلارعا بايلانىستى ەكەنىن انىقتادىم.

اسىرەسە، جالعاۋ تۇرىندە ءسوزدىڭ تۇرقىن ۇزارتاتىن بولعاندىقتان ديگراف رەتىندە «nh» قولدانۋدىڭ ورنىنا لاتىننىڭ «h» ءارپىن قولدانۋدى ءجون سانادىم. مىسالى: aلدىڭ-aldyh، aيتتىڭ-ajttyh،  كەلدىڭ-keldih، كەتتىڭ-kettih، كەتكەنسىڭ-ketkensih، كۇرەڭ-kureh، قىزىڭ-qyzyh، ۇلىڭ-ulyh. 

كەيدە، «ڭ» ءارپى سويلەم اراسىنداعى كەيبىر سوزدەردە 2-3 رەت كەزدەسەدى. سوندىقتان، «ڭ» ءارپىنىڭ «تۇرقى ۇزىن، كۇردەلى سوزدەردىڭ» اراسىنان وقىلۋى وڭاي بولىپ، كوزگە كۇش تۇسىرمەي، ءۆيزۋالدى تۇردە تەز قابىلدانۋى ءۇشىن، لاتىننىڭ «h» ارپىمەن بەلگىلەدىم. مىسالى: ايتقانىڭنىڭ-ajtqanyhnyh، مىڭنىڭ-myhnyh، اڭگىمەڭنىڭ-aahgimehnih، تاڭىڭنىڭ-tahyhnyh جانە تاعى باسقا سوزدەر.  

قازاق تىلىندە سيرەك كەزدەسەتىن كەيبىر ارىپتەردى ديگراف جانە تريگراف تۇرىندە قالدىرۋعا تىرىستىم: شش-Sch، يۋ-Jw، يا-Ja. مىسالى: اششى-aschy، ايۋ-ajw، ۇيا-uja.

تەرمين سوزدەردە، جەردىڭ اتاۋلارىندا، ادامنىڭ اتى-جوندەرىندە عانا كەزدەسەتىن ارىپتەردىڭ جازىلۋ ەرەجەسى: چ-Ch. مىسالى: چيلي-Chjlj، يۆانوۆيچ-Jvanovjch، شيەۆچەنكو-Shevchenko.        

مەن جاساعان نۇسقا ينجەنەرلەرگە، كاسىپكەرلەرگە، بارلىق سالاداعى ماماندارعا، اسىرەسە IT-تەحنولوگيا ماماندارىنا، جۋرناليستەرگە، بانك قىزمەتكەرلەرىنە، مۇعالىمدەرگە، جاستارعا، وقۋشىلارعا، ستۋدەنتتەرگە، ماگيسترانتتارعا، دوكتورانتتارعا وتە ىڭعايلى.

ونىڭ ۇستىنە حالىقارالىق تەرميندەردى يگەرۋدە، قازاق ءتىلىن دامىتۋدا جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى جەتىلدىرۋدە وتە ماڭىزدى.

حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ءۇشىن اتا-انام الەۋمەتتىك جەلىلەرگە مەنىڭ نۇسقامدى  سالعان كۇننەن باستاپ،  كوپشىلىكتەن قولداۋ تاپتىق.

ءار ءتۇرلى سايتتاردا جانە باسقا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاق-لاتىن الىپبيىنە قاتىستى مەنىڭ جوبام كەڭىنەن تاراتىلىپ، تالقىلاندى. «ديگرافتاردان تۇراتىن ابزالدىڭ ۇسىنعان لاتىن الفاۆيتىمەن جازىلعان سوزدەر وڭاي وقىلادى، ءارى ارىپتەرى ەستە تەز ساقتالادى»، ونىڭ ۇستىنە «كومپيۋتەردە ەشقانداي قيىندىقسىز جازۋعا بولادى» دەپ ۇناتقان قولداۋ بىلدىرۋشىلەر  مەنىڭ نۇسقاممەن تانىس بولعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايدى. 

ايتا كەتەتىن ەڭ باستى ماسەلە، 22.06.2017-15.07.2017 جىلى، ياعني 23 كۇننىڭ ىشىندە مەن كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنا لايىقتاپ، قازاق-لاتىن الفاۆيتىنە قاتىستى ديگرافتار ارقىلى 4 بىردەي جاڭا نۇسقا جاساپ بىتىرگەن ەدىم. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءساتتى شىققانى قازىرگى ۇسىنىپ وتىرعان 1-نۇسقام ەكەنىن ءتۇسىندىم.

وسى 1ء-شى نۇسقامدى 29.06.2017 جىلى ديگرافتىق جولمەن جاساپ ءبىتىپ، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيى «ABZALalphabet» - دەپ اتاعان بولاتىنمىن.

بۇگىندە، IT-تەحنولوگيا (Internet، E-mail، Viber، Facebook، WhatsApp، MS-Office، Windows، Unix، E-money، E-commerce، Web-banking، 1C-بۋحگالتەريا جانە 1C-كاسىپورىن) ادام ومىرىندە ماڭىزدى رول اتقارادى. ونسىز كۇندەلىكتى ءومىردى كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.

ەگەر، قازاق-لاتىن ءالىپبيى كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىندا جوق ارىپتەردەن قۇرالسا، ءماتىندى تەرۋ قيىندايدى جانە E-commerce، Web-banking، 1C-بۋحگالتەريا جانە 1C-كاسىپورىن ارقىلى جىبەرىلگەن ماتىندەر وقىلماي قالادى.

سوندىقتان، مەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق-لاتىن ءالىپبيىن (ءارى قاراي، «ABZALalphabet ءالىپبيى») كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنداعى 26 ارىپتەن ديگرافتىق ءتاسىلدى قولدانۋ ارقىلى جاسادىم.

ديگرافتىق ءتاسىلدى قولدانىپ قازاق-لاتىن ءالىپبيىن جاساۋ ءسوزدىڭ تۇرقىن ۇزارتادى دەگەن پىكىرلەردەن كەيىن، انا ءتىلىمىزدىڭ فونەتيكاسى، لەكسيكاسى، ورفوگرافياسى جانە گرامماتيكاسى بويىنشا ءتول ارىپتەرىمىزگە قاتىستى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، كۇردەلى ءسوز قۇرىلىمدارىنا سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى.   

وسى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ءتول ارىپتەردىڭ ىشىندە تەك ءبىر عانا «ڭ» ءارپىن ديگراف رەتىندە تاڭبالاۋ سوزدەردىڭ تۇرقىن ۇزارتاتىندىعىنا سەبەپ بولاتىنى دالەلدەندى. بۇعان دالەل رەتىندە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا ۇسىنىلعان قازاق-لاتىن الىپبيىنە قاتىستى جاساعان (ءتورت نۇسقامنىڭ ىشىندەگى)  2ء-شى جانە 3ء-شى نۇسقالارىمدى ايتۋعا بولادى. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋلەرىمدى جۇرگىزۋ بارىسىندا، 2017 جىلدىڭ 29 ماۋسىمىندا جاساپ بىتكەن 1ء-شى نۇسقامنىڭ، ياعني ABZALalphabet ءالىپبيىنىڭ ءساتتى شىققان تۋىندى ەكەنىن انىقتادىم.  

مەن 1-نۇسقامدا ءتول ارىپتەردىڭ ىشىندەگى «ڭ» ءارپىنىڭ تاڭباسىن ديگراف رەتىندە پايدالانباي، تەك «ھ» ءارپىنىڭ جەكە تاڭباسىمەن بەلگىلەن ەدىم.  ءسويتىپ، ABZALalphabet الىپبيىندەگى ديگراف رەتىندە جازىلاتىن ءتول ارىپتەردىڭ ەشقايسىسى سوزدەردىڭ تۇرقىن سونشالىقتى ۇزارتپايتىنى جانە جەڭىل وقىلاتىنى انىقتالدى.

سونىمەن، ءوز نۇسقالارىما زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىن قورىتىندىلاي وتىرىپ، جاساعان ساراپتامالارىمنىڭ ارقاسىندا، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىنە «ديگرافتىق ءتاسىلدى قولدانۋ ءسوزدىڭ تۇرقىن ۇزارتىپ،  وقۋعا دا، جازۋعا دا  قيىندىق كەلتىرەدى» دەگەن تۇجىرىم جوققا شىعارىلدى. مىسال رەتىندە وسى سويلەمدى وسى نۇسقاعا اۋدارىپ وقىپ كورەلىك:  

Sonymen، oez nusqalaryma zerttewler zhuergizwdih naatjzhesin qorytyndylaj otyryp، zhasaghan saraptamalarymnyh arqasynda، latyn grafjkasyna negizdelgen qazaq aalipbjine “digraftyq taasildi qoldanw  soezdih turqyn uzartyp، oqwga da، zhazwgha da qjyndyq keltiredi” degen tuzhyrym zhoqqa shygaryldy.  

ABZALalphabet ءالىپبيى عىلىمنىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا اسكەري سالادا، قۇرىلىس جانە ساۋلەت سالاسىندا، ەكونوميكا جانە قارجى سالاسىندا،  بانك جۇيەسىندە جانە بيزنەس سالاسىندا «ەلەكتروندىق فورمادا» جىبەرىلەتىن قازاق تىلىندەگى ماتىندەر مەن قۇجاتتار تەز جولدانىپ، وزگەرىسسىز قابىلداناتىن جانە وڭاي وقىلاتىن بولادى.

ەڭ ماڭىزدىسى، مەن جاساعان ABZALalphabet ءالىپبيدى قولدانۋ IT-تەحنولوگيانىڭ بارلىق سالاسى ءۇشىن وتە ءتيىمدى. اسىرەسە، 1C-بۋحگالتەريا جانە 1C-كاسىپورىن باعدارلامالارى ارقىلى سالىق ينسپەكسياسىنا  توقساندىق جانە جىلدىق ەسەپتەردى جولداۋ قيىندىقتاردى تۋدىرمايتىن بولادى.   

سونىمەن قاتار، ABZALalphabet ءالىپبيىن پايدالانا وتىرىپ كومپيۋتەردە، پلانشەتتە، سمارتفونداردا قازاق تىلىندە ماتىندەردى تەرۋ، عىلىمي تەرمين سوزدەردى جانە سپەسيفيكالىق سالالىق سوزدەردى جازۋ وتە ىڭعايلى.

باستىسى، قايدا بولساڭىز دا، قازاقشا ءماتىن تەرۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما ىزدەپ، ونى جۇكتەپ جۇرمەيسىز. كيريلليساداعى قازاق ءالىپبيى سياقتى جانە «19.02.2018 جىلعى بەكىتىلگەن دياكريتيكالىق اكۋتى بار ءالىپبي» سياقتى «ارنايى باعدارلامادان تۇراتىن كلاۆياتۋراعا» تاۋەلدى بولمايسىز.

ءيا، «ABZALalphabet ءالىپبيىنىڭ» ىڭعايلى ەكەنى سول، الەمنىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىنەن، ياعني قاي مەملەكەتتە جۇرسەڭىز دە، كەرەكتى اقپاراتتاردى قازاق تىلىندە جازۋعا، وقۋعا، قابىلداۋعا نەمەسە جولداۋعا بولادى.   

سونداي-اق، كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنداعى ارىپتەردەن عانا قۇرالعان ABZALalphabet ءالىپبيىنىڭ باستى ەرەكشىلىگى، قازاقشا ماتىندەردى جىلدام جازۋ مۇمكىندىلىگىنە يە بولۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.  

 ابزال داۋرەنبەك ۇلى مىرزاش،

قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

 اقپاراتتىق تەحنولوگيالار فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى