قازىرگى قوعامدا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە ءجۇرىپ جاتىر. مۇنداي ەكسترەميستىك توپتار تاراپىنان كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ناسيحات جۇمىستارىنىڭ ماقساتى ءبىر. ول – ءاربىر شاڭىراقتىڭ شىرقىن بۇزىپ، كوڭىلگە وشپەندىلىك وتىن جاعىپ، الاۋىزدىق تۋدىرىپ جانە قوعامداعى اۋىزبىرشىلىكتى جويۋ. مىنە، سول ارقىلى تۇتاستاي ءبىر مەملەكەتتiڭ ۇلتتىق ءقاۋىپسiزدiگى مەن قورعانىس قابiلەتiنە نۇقسان كەلتiرە وتىرىپ، ەلدىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسى مەن اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋ. وسى ورايدا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار وكىلدەرى ءوز كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋ بارىسىندا ءتۇرلى ايلا-امالدارعا بارادى.
بۇگىنگى قوعام تەرروريزم مەن ەكسترەميزمدى تەك مۇسىلمان مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. ياعني، ادامداردىڭ ساناسىنداعى تەرروريستتىڭ بەينەسى – مىندەتتى تۇردە يسلام اتىن جامىلعان ءدىني قوزعالىستار مەن ۇيىمدارىڭ وكىلدەرى، ياعني قاۋعا ساقالدى، قارا جامىلىپ، بەت اۋىزىن بۇركەگەن جان بولۋى مۇمكىن. مۇنداي سىرت پىشىندەگى ادامدى قوعامدىق ورىنداردا كەزدەستىرىپ قالىپ جاتساق، وزگە تۇگىل ءوزىمىز دە ۇركە قارايتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. الايدا، بۇگىنگى تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان، ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن نەو -حريستياندىق بىرلەستىك جايىندا، ماسەلەن ولار ءوز وزدەرىمەن اۆتونومدى جۇيەلەر سەكىلدى ءومىر سۇرۋدە. اتالعان نەو-حريستياندىق بىرلەستىكتەردىڭ قاتارىنا «يەگوۆا كۋاگەرلەرى»، «جاڭا ءومىر»، «گرەيس» سىندى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار جاتادى. بۇل بىرلەستىك وزىنە سەنۋشىلەردىڭ قاتارىن ارتتىرۋ جولىندا ءتۇرلى ايلا-امالدارعا بارىپ، ناسيحات جۇمىستارىن ۇستى-ۇستىنە ۇدەتىپ جاتىر.
ماسەلەن، جاقىندا عانا بولعان الماتىلىق تاكسيست جايلى وقيعا، كولىگىنە وتىرعان ادامدارعا ءدىني ۋاعىزدار ايتىپ، «قۇدايعا سەنەسىز بە؟» دەپ سۇراقتاردىڭ استىنا الىپ جۇرگەن. نەو-حريستياندىق ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ەرەكشەلىگى ارباۋ ادىستەرىنىڭ وتە جەتىلدىرىلگەن تۇرلەرىمەن ەرەكشەلەتىنىندە، ياعني ءوزىنىڭ بولاشاق قۇربانىن ناقتى، قانداي الەۋمەتتىك توپقا جاتاتىندىعىن، قانداي كوڭىل-كۇيدە جۇرگەن ادام ەكەنىن زەرتتەپ، زەردەلەپ الىپ بارىپ جۇمىس جۇرگىزەتىنىندىگىندە. ماسەلەن، يدەولوگيالىق مانيپۋلياسيالار جاستارعا بولەك، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە بولەك، قاراپايىم جۇمىسشى مەن زەينەتكەر مەن ۇيدە وتىرعان كەلىنشەكتەرگە بولەك دەگەن سىقىلدى.
نەو-حريستياندىق دەسترۋكتيۆتى قوزعالىستارىنىڭ قوعام ساناسىن ۋلاۋشى وسىنداي ىس-ارەكەتتەرىن «جۇمساق ەكسترەميزم» دەپ اتاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، بۇل ادام پسيحولوگياسىن زەرتتەپ قانا قويماي، حالىقتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالىن دا الدىن الا زەردەلەيدى. وسى ارقىلى قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنە قاراي ارەكەت ەتەدى. العاشىندا قارجىعا مۇقتاج ادامعا تيىسىنشە كومەكتەسىپ، كەيىن ءوز ايلا-امالدارىن سول ادام ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. الگى ادامنىڭ اينالاسىنداعى جانداردىڭ دا ساناسىن ۋلاپ، العاشقى «جاردەماقى» رەتىندە سىي-سياپات جاسايدى. ۋاقىت وتە جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن تۇسىنگەن ول تىعىرىقتان شىعار جولدىڭ امالىن تاپپاي، اداسىپ جاتادى. مىنە، وسىدان كەلىپ، شاڭىراق شايقالادى، ءبۇتىن ءبىر قوعام قۇريدى. ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ارباۋىنا الدانىپ قالماس ءۇشىن ەلىمىزدە دە الدىن الۋ شارالارى مەن حالىقتى تولىققاندى اقپاراتتاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعى راس. وكىنىشكە قاراي، جات اعامنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، باستارىن سان سوعىپ قالعان جاندار ارامىزدا از ەمەس.
ماسەلەن، ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا نەو-حريستياندىق 71 بىرلەستىك پەن فيليال تىركەلگەن. ولاردىڭ قاتارىندا 22 پرەسۆيتەريان، 34 پياتيدەسياتنيكالىق شىركەۋ بار. قولدا بار سەنىمدى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «جاڭا ءومىر» جات اعىمىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان قازاق جاستارىنىڭ سانى 15% - عا ارتسا، «گرەيسكە» سەنۋشىلەردىڭ ورتاق ەسەبى 25% قۇراعان، ال «يەگوۆا كۋاگەرلەرى» ءا دەگەننەن 40 %-عا ارتقان. ايتپاعىمىز، اتى اتالعان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ قاتارى قازاق جاستارىمەن جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. اتاعان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە الەۋمەتتىك جەلىلەردەن بولەك، ءداستۇرلى اقپارات كوزدەرىن ياعني باسپا ءسوز بەتتەرىن پايدالانادى.
مىسالى، «اگاپە» پياتيدەسياتنيك شىركەۋى «ۋ يستوكا» گازەتىن شىعارسا، نوۆواپوستول شىركەۋى «ناشا نوۆواپوستولكايا سەميا» دەپ اتالاتىن گازەتتى تاراتۋدا. مۇنىمەن قوسا وزدەرىن «يەگوۆا كۋاگەرلەرى» دەيتىن تاعى ءبىر بىرلەستىك ناسيحات قۇرالى رەتىندە «پروبۋديس» جانە «ستوروجيەۆايا باشنيا» دەپ اتالاتىن قوس بىردەي جۋرنال شىعارىپ، تاراتادى. بۇل گازەت-جۋرنالداردى وقي وتىرىپ، تەررورلىق جانە لاڭكەستىك سيپاتتاعى ءتۇرلى جۋرناليستىك جانردا تالداماسىز جازىلعان ماقالالاردى كوزىڭىز شالادى. تيىسىنشە بۇل باسىلىم بەتتەرى وقىرمان اۋديتورياسىنا تەگىن ءارى تەز تارالادى. نەو-حريستياندىق باعىتتاعى ءدىني ۇيىمداردىڭ بارلىعىنا دەرلىك ءتان الداپ ارباۋدىڭ ادىستەرىنە توقتالىپ كەتەر بولساق:
- ەڭ ءبىر ماڭىزدى ءادىس-ايلاعا ناقتى باعىت-باعداردى ۇستانعان مانيپۋلياسيالىق تەتىكتەردى ايتۋعا بولادى، ماسەلەن ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى تاڭدالعان اۋديتوريامەن (قازاقتار، جاستار، ايەلدەر، زەينەتكەرلەر) ارنايى ارباۋ جۇمىستارى؛
- ادامداردى دەسترۋكتيۆتى باعىتقا تارتۋداعى ولاردىڭ ەموسيالىق كوڭىل-كۇيلەرىنە اسەر ەتەتىن جۇمىس فورمالارى، ماسەلەن ولارعا قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارى، كەدەي نەمەسە اۋرۋ، جاعدايى تومەن وتباسىلارعا ارنالعان كومەكتەر؛
- قاعاز باسپا قۇرالارى ارقىلى وتە بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزۋ، گازەتتەر، بروشيۋرالار تاراتۋ. جانە دە ءاربىر كەلۋشى ادامعا بۇل باسپا بەتتەرىندە جاريالانۋعا مۇمكىندىك بەرۋ؛
- ارنايى ۇيىمداستىرىلماعان اۋديتوريا بولماسا دا، قانداي دا بولماسىن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ وزدەرىنىڭ ءدىني يدەياسىن تاراتۋ، پرەزەنتاسيالاۋ، بۇل جاعدايلارعا كوپتەپ كەزدەسەتىن «ۋاعىزشى تاكسيتتەردى» جاتقىزۋعا بولادى؛
- نەگىزىندە نەو-حريستياندىق باعىتتاعى ءدىن قوزعالىستار وزدەرىن مەملەكەتكە قارسى قويماسا دا، الايدا وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارى ارقىلى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن كەي قوعامدىق قۇرىلىمداردىڭ ليگيتيمدىلىگنە شەك كەلتىرۋ ارقىلى كەلۋشىلەردىڭ ساناسىندا «قارسىلىق» پەن «قاقتىعىستىق» تەتىكتەرىن قالىپتاستىردى؛
بايجول ىسقاق ۇلى كارىپبايەۆ
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
پىكىر قالدىرۋ