اتاقتى اعىلشىن فيزيگى، ماتەماتيگى، استرونومى، تابيعي فيلوسوفى، الحيميگى جانە تەولوگى يسااك نيۋتوننىڭ باسىنا قۇلاعان، «اقشاقار جانە جەتى گنوم» اتتى نەمىس ەرتەگىسىندەگى سۇلۋدى ولتىرگەن – الما. ياعني، بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن تۇجىرىمداماستان بۇرىن الما اعاشىنىڭ كولەڭكەسىن سايالاعان عالىمنىڭ باسىنا الما قۇلايدى. وسىدان كەيىن اڭعارىمپاز، اينالاسىن باقىلاپ، زەرتتەۋگە اۋەستەنگەن عالىم اۋىرلىق كۇشىنىڭ فورمۋلاسىن ەسەپتەپ شىعارعان. قازاق حالىق جانە الەم ەرتەگىلەرىندە الما تۋرالى سيۋجەتتەر كوپ. ال، «اقشاقار مەن جەتى گنوم» اتتى اعايىندى گريممدەر جازعان ەرتەگىدەگى وگەي شەشەنىڭ اقشاقارعا الما بەرىپ ۋلاپ ءولتىرۋى ومىردەگى كەيبىر شىنايى وقيعالارمەن جاناسادى. سەبەبى، تىلسىم كۇشتەردىڭ ادامعا اسەرى تۋرالى دەرەكتەردە الماعا دۋانىڭ اسەرى كۇشتى داريتىنى جايلى جازبالار كەزدەسەدى. ءدىنىمىز يسلامدا ەڭ اۋىر كۇنالاردىڭ ءبىرى – دۋالاۋ. ودان بويدى اۋلاق ۇستاعان ءجون. الايدا ءبىزدىڭ قاۋزايىن دەپ وتىرعان تاقىرىبىمىز – المانىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى.

ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا المانىڭ العاش قازاق جەرىندە تامىر جايعان جەمىس اعاشى ەكەنى ايتىلعان. ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنىڭ ءارقايسىسى دا پاتريوتتىق سەزىمدى وياتىپ، تۋعان جەرگە دەگەن ماقتانىشتى تۋدىرادى.

قازاقستان الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ شىققان مەكەنى ەكەنىن بۇتكىل الەم جۇرتشىلىعى ەجەلدەن مويىنداعان. سەبەبى، ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا پايدا بولعان الما جەمىسى جىبەك جولىنىڭ كونە باعىتى ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە، سودان بۇكىل الەمگە تاراعان. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك استاناسى – الماتىنىڭ اتاۋى المانىڭ قۇرمەتىنە وراي قويىلعان.

جامبىل اۋدانى ىلە الاتاۋىنىڭ بوكتەرىنە جايعاسقاندىقتان الما جاقسى وسەتىن اۋدانداردىڭ ءبىرى سانالادى. بۇگىندە ازايىپ بارا جاتقان اپورت اعاشىنىڭ بۇرىن كەيبىر اۋىلداردا جايقالىپ وسكەنىن كورگەن قاريالار ونىڭ ءيىسى مەن ءتىل ۇيىرەر ءدامىن ساعانىشپەن ەسكە الادى. ونى قايتادان باپتاپ، كۇتىمىن جاساۋعا ماماندار تاپشىلىعى كەدەرگى كەلتىرۋدە. سەبەبى، اپورتتىڭ اتا تەگىنە جايلى بولعان توپىراقتا ونىڭ بولاشاقتا قايتا گۇلدەنۋىنە قاجەتتى حيميالىق بارلىق ەلەمەنتتەر، تىڭايتقىشتار بار. ءبىراق وبالى نە كەرەك، كەيبىر شارۋا قوجالىقتار الما باعىن باپتاۋعا جەتكىلىكتى كۇش جۇمساپ وتىر. ماسەلەن: «سەيداحمەت»، «گۇلدەن»، «ەربول»، «مۇساباي»، «گورنىي اپورت»، «شىنداۋلەت»، «دەمەر»، «راناي» شارۋا قوجالىقتارى الما مەن المۇرت اعاشتارىنان توننالاپ جەمىس الىپ، اۋداننىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋدا.

سامسى اۋىلدىق وكرۋگىندە 1999 جىلى اشىلعان «ەربول» شارۋا قوجالىعىندا 7 گەكتار ەگىستىك جەرگە اپورت كوشەتتەرى وتىرعىزىلعان. 1600 ءتۇپ اپورتتان بولاشاقتا ۇلكەن الما باعىنىڭ جايقالىپ ءوسۋى كۇتىلۋدە. بارلىعى 10 ادامدى جۇمىسپەن قامتىعان قوجالىق باسشىسى – سامسى اۋىلىنىڭ تۋماسى، اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، ينجەنەر-مەحانيك بەرىكباي مولدابەكوۆ دەگەن ازامات. جويىلۋعا شاق قالعان اپورتقا كوڭىل ءبولىپ جۇرگەن جەرلەسىمىزدىڭ كاسىبىنە تولاعاي تابىس تىلەيمىز.

بىلتىر استانانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىندا اۋداننان 30 مىڭ كەلى الما ەلوردادا وتكەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جارمەڭكەسىنە جونەلتىلدى. بۇل اۋدانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ءقازىر بازارعا بارىپ، جەرگىلىكتى الما قايسى، يمپورت الما قايسى ايىرا الماي اۋرە سارساڭعا تۇسەسىز. ساۋداگەرلەر كورشىلەس كۇنشىعىس ەلىنەن اكەلىنگەن، سىرتى مولدىرەگەن، قۇرت تۇسپەگەن المالاردى جەرگىلىكتى دەپ ساتۋدىڭ امالىن مەڭگەرگەن. سونىمەن ۇزىناعاشتىڭ بازارىنا بارىپ، جەمىس-جيدەك ساتاتىن ساۋداگەرلەرمەن تىلدەستىك:

– ءبىز قىتايدىڭ الماسىن ساتپايمىز. المانىڭ كوپشىلىك سورتى ەسىك قالاسىنان اكەلىنگەن. سونداي-اق، جەرگىلىكتى اپورت، زولوتوي، امەريكانكا، ليمونكا، پەسترۋشكا، سالتانات، ىلە، الاتاۋ شاپاعى، الماتى سياقتى تۇرلەرى ساتىلىمعا قويىلادى، - دەيدى.

حوش، سەندىك دەلىك. ايگىلى ءان جولدارىنداعىداي:

"ەندىگىسىن ايتپايىن،

ءىشىڭ ءبىلسىن، الۋ-اي" دەپ ىشتەن تىنىپ بازاردان جونەپ كەتتىك.

ۇيگە كەلىپ، المانىڭ پايداسى دەگەن ءسوز تىركەسىن عالامتوردىڭ «گۋگل» ىزدەۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ، ونىڭ حيميالىق قۇرامى، قانشا دەرتكە داۋاسى بارىن وقىدىم. مالىمەتتەر سامساپ تۇر. المانىڭ اعزاعا تيگىزەر پايداسىن اتا-بابامىز ءبىلىپ، ءقادىر تۇتقانىن قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىنداعى مىنا دەرەكتەر دالەلدەيدى: «المانىڭ ول كەزدەگىسى دە قۇلجا ەكەن. قۇلجا – كۇزدىك الما. الما اتاۋلىدا بۇدان ءدامدى المالار بار دەسە مەن سەنەمىن، ال بۇدان حوش ءيىستى الما بار دەگەنگە كونبەيمىن. الما اتامىز المانىڭ قۇلجا، جازباق، تاسالما، سارجۇرت، قىزىلتاڭ، سارساعىم، تۇيەداق، ايباق، كۇنباق، شىبىر، شيدەم، شوڭكە، تۇرەن، موڭكە دەگەن تۇرلەرىن وسىرگەن. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ گۇلدەيتىن، شەرۋەندەيتىن كەزدەرىن ساپىرىپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. سارجۇرت دەگەن المانىڭ ساراۋرۋعا ەم بولاتىنىن، المانىڭ ادامنىڭ دەنەسىن، سۇيەگىن قاتايتۋعا زور اسەرى بولاتىنىن، الما جەپ وسكەن بالانىڭ  باسقالاردان بويىنىڭ سۇڭعاق بولاتىنىن ايتىپ، ءار جەمىستىڭ قاسيەتىن تاراتاتىن بولعان» دەگەن.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي 7500-دەن استام سۇرپى وسىرىلەتىن المانىڭ تاريحي وتانى – قازاقستان. سوندىقتان «قولدا باردىڭ ءقادىرىن جوعالتپاي» جويىلۋعا شاق قالعان اپورت اعاشتارىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ، كوشەتتەرىن كوبەيتۋ ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىنداعى مىندەتتى تاپسىرمالاردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز.

ساقتاردان امانات بولىپ قالعان ۇلتتىق سۋسىنىمىز قىمىزدى نەمىستەر، قازىنى فرانسۋزداردىڭ پاتەنتتەپ العانداي المانىڭ دا ءبىر كۇنى قولدى بولماسىنا كىم كەپىل بەرەدى. جەتىسۋ جەرىنىڭ بايىرعى جەمىسى المانى برەند جاساپ، ەكسپورتقا شىعارساق، نۇر ۇستىنە نۇر. امەريكانىڭ «Apple» دەگەن كومپيۋتەر، پلانشەت قۇراستىراتىن كومپانياسىنىڭ ەمبلەماسى – تىستەلگەن الما. وسىنداي لوگوتيپپەن جاسالعان تەحنيكانىڭ ساپاسى جوعارى، باعاسى قىمبات. سەبەبى ول – برەند. "المانىڭ سۋرەتىن برەندكە اينالدىرىپ جاتقاندا، جەمىسىن نەگە برەندكە اينالدىرماسقا" دەگەن وي كەلەدى. الەمدە 10-20 جىل ارالىعىندا ءومىر سۇرەتىن المانى ەڭ كوپ وسىرەتىن ەلدەر – جۇڭگو، اقش، تۇركيا، پولشا جانە يتاليانىڭ قاتارىنا نەگە ءبىز كىرمەسكە؟ 

تروپيكالىق ەلدەر سيترۋس جەمىستەرىن ءوسىرىپ، الەم ەلدەرىنە تاراتىپ جاتىر.  3-12 جىلدا جەمىس بەرەتىن، ءار گەكتاردان شامامەن 100-300 س ءونىم الىناتىن المانىڭ بابىن نەگە تاپپاسقا؟ ول ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى، اگرونوم مامانداردىڭ بەي-جاي قالماي، قول ۇشىن بەرگەنى ءجون.

مايرا الدابەرگەنوۆا