بارشامىزعا بەلگىلى اتام قازاق ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان. سوپىلىق ىلىمدە وسى تاريحتىڭ قۇپياسىن اشاتىن مىناداي «كىلتى»، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «كودى» بار.

ول كەز كەلگەن اتاۋ ءسوزدىڭ ءتۇبىرى جانە ونىڭ قۇرامى. مىسالعا، «قازىعۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىندا وتكەن اس-تويدان تۇركىستانعا قايتىپ كەلە جاتقاندا تولە بي، ەسەن بي باستاعان ءبىر توپ يگى جاقسىلار، ەل جاعدايىن، ەل اراسىنداعى كيكىلجىڭ جانجال، كەيبىر بوزبالالاردىڭ جاعىمسىز مىنەزدەرىن ەستىپ، اڭگىمەلەپ كەلە جاتىپ، تولە بي ءوزىنىڭ تۇرسىنباي، قۇتتىباي دەيتىن باتىر جىگىتتەرىنە قاراي بىلاي دەپتى:

اسىل تۋساڭ كەرەي بول،

ءۇش قازاققا مەرەي بول.

ۋاق بولساڭ شوعا بول،

داۋلى ىستە جورعا بول.

ارعىن-قىپشاق بولساڭ،-التاي بول.

نايمان-قوڭىرات بولساڭ-ماتاي بول.

باي ۇلى بولساڭ اداي بول.

ءۇيسىن بولساڭ بوتباي بول.

بۇل اتاۋلى بولماساڭ،

قالاي بولساڭ، سولاي بول! – دەپ، جوعارىدا اتى اتالعان رۋلاردى ۇلگى ەتىپ كورسەتىپتى. (بۇل دەرەك فيليلوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى نىسانبەك تورەكۇلوۆتىڭ 1991 جىلى جارىق كورگەن تولە بي كىتابىنان الىندى). وسى ءۇيسىن تولە بي بابامىز اسا جوعارى باعالاعان بۇكىل قازاققا ايگىلى ماتاي دەگەن رۋ اتىن يەمدەنگەن اتامىزدىڭ اتىن الايىق.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، مادايدىڭ ءتۇبىرى اد (ات)، ارى قاراي ادا (اتا)، داي (تاي)، اداي (اتاي)، ماداي (ماتاي) بولىپ شىعادى. «د» تاڭباسىنىڭ «ت»-عا اۋىسىپ وتىراتىن سەبەبى، «ت» دىبىسى ءارقاشاندا تولىپ، تولىسقان ءبىر اتانىڭ «ءبىر رۋلى ەلگە» اينالعان ۇرپاعى ەندى ول وزگەرمەيدى دەگەن ماعىنا بەرەدى.

اد قاۋىمى – ەڭ العاشقى قاۋىم. بۇكىل ادامزاتتىڭ ارعى اتاسى. قاراشاڭىراعى - اداي. وسى ادتار – اتتىڭ (قازان اتتىڭ دا) اۆتورى. سونىمەن قاتار ادامنىڭ دا اتى. مىسالى، اتىڭ كىم؟

ادا (اتا) – ەكى ماعىناسى بار. بىرەۋى ادا – ارال. ماڭعىستاۋداعى قازاق ءمۇيىسى، كەندىرلى دە ادا دەگەن بىرنەشە ارال كۇنى بۇگىندە دە بار. ەكىنشىسى اتا. ءيا، ءيا، كادىمگى اتامىز، اكەمىزدىڭ اكەسى. ارى قاراي ءوز اتامىزدان باستاپ سوناۋ تۇپكىردەگى ادام اتاعا دەيىنگىلەردىڭ ءبارى اتا. ارالدىڭ ادا دەپ اتالاتىن سەبەبى، نۇق پايعامبار زامانىندا بۇكىل جەر بەتىن توپان سۋ قاپتاپ، سۋ تارتىلعاننان كەيىنگى اتالارىمىز العاشقى قادام باسقان قۇرعاق جەر سول اتالارىمىزدىڭ اتىمەن ادا دەپ اتالعان. ۇلكەن سۋدىڭ مۇقيت دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. نۇق پەن مۇقيت - «ۇق» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولىپ تۇر.

تاريح تاعلىمى: اتامىز قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە كەز-كەلگەن ءسوزدىڭ تۇبىرىندە (ءوز تۇبىندە) سول ءسوزدى دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ ەسىمى ساقتالىپ وتىرادى. ءقازىر ءبىز ونى «اۆتورلىق قۇقىق» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. ءسوز ءتۇبىرى ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.

داي (تاي) – ادا مەن اتانىڭ جالعاسى دەگەن ءسوز. ۇلى اتالارىمىز مۇنى «ادتىڭ ورنىن داي باسار، اتتىڭ ورنىن تاي باسار» دەپ تۇجىرىمداعان. مىنا باتىستاعىلاردىڭ داي-داحي دەپ جۇرگەندەرى وسى ءبىزدىڭ اتالارىمىز. قازاق دالاسىن جاۋلاماق بولعان پارسى پاتشاسى كيردىڭ باسىن تورسىققا سالىپ، اڭساعانىڭ قان بولسا، ءىش كەرەگىڭشە دەپ، قان تولتىرىلعان تورسىققا سالىپ قاقپاعا ءىلىپ قوياتىندار دا وسى دايلار. پاتشاسى تۇمار حانىم، وقيعانىڭ بولعان جەرى ماڭعىستاۋ. التاي اتاۋىنىڭ شىققان تەگى دە وسى. مۇنىڭ دەرەگىن التايلىقتار كۇنى بۇگىندە دە جىرلايتىن «ما (ن) اداي-قارا» داستانىنان تابا الامىز. وسى جىردىڭ اتىنداعى ماننىڭ اتىن مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى)، ادايدىڭ اتىن اداي، ال قارانىڭ اتىن ءتۇپقاراعان (ءقاراعانتۇپ)، ياعني بارلىق قارالاردىڭ شىققان ءتۇبى دەگەن اتاۋ ۇستاپ وتىر.

اداي (اتاي) – ادام اتانىڭ بالاسى، ۇرپاعى، جالعاسى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەگەن ءسوز. جۇڭگو قازاقتارى كۇنى بۇگىندە دە ءسابيدى، بالاپاندى، پەرىشتەنى «اداي» دەپ اتايدى. بۇل جەردەگى ايىرماشىلىق ادا مەن اتاعا جالعانعان «ي» تاڭباسى. بۇل تاڭبا جوعارىدا ايتقانىمداي، اتا تەگى دەگەن ماعىنا بەرىپ قازىرگى «وۆ پەن ەۆ»-تەردىڭ ورنىنا قولدانىلادى. مىسالى، ياسساۋي، فەرداۋسي، نيزامي، جۇگىنەكي، سارايي، ادايي، تارازي، مامي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ال، ادام مەن اتامدىڭ سوڭىندا تۇرعان «م» تاڭباسى، بۇل ادام مەن اتامنىڭ سوڭعى جانە ماننىڭ ءبىرىنشى دىبىسى. بۇكىل الەم ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن ادام جانە ونىڭ جالعاسىن مان دەپ كورسەتىپ تۇر. وسى ەكى ۇعىمنىڭ ەكەۋى دە بۇگىنگى قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن.

اداي اتا ەسىمى دە تۋرا وسىنداي «اتا-انا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. اد اتاڭ - اي اناڭ. ايەلدىڭ ەرگە، ايدىڭ جەرگە (ءسوز ءتۇبىرى ەر) سەرىك بولاتىنى وسى. اسپاندا جەردىڭ كۇندى، جەردە ايەل ەردى اينالاتىنى دا وسىدان.

ال اد-ايدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇرعان ايعا كەلسەك، اسپانداعى ايعا - اي دەپ اتاۋ بەرگەندەر دە وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ماڭعىستاۋلىق ادايلاردىڭ اتا-بابالارى. ءبىز مۇنىڭ دەرەگىن ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى اقتان كەرەي ۇلىنىڭ (1850-1912) جىر جولدارىنان تابامىز:

...«مەن ادايدىڭ اقتانى

سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى. (تاقتالاپ سويلەۋ، ياعني ءار ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن ايتۋ).

...ارىدەن بەرى سويلەسەم،

ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم. (ارعى تۇپتەگى اتالارىنىڭ تاريحىمەن ماقتانىپ، مەرەيلەنىپ وتىر).

تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى تۋعان ايعا ات بەرگەن مەنىڭ اتام اداي-ايتۋمىس  دەپ وتىر).

اق قاعاز بەن حات بەرگەن، (قاعازدى دا، قالامدى دا، حات جازۋدى دا ۇيرەتكەن سولار دەپ وتىر).

ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (ەڭ العاش سويلەپ، «ءتىل تاڭبانى» يەمدەنگەن سولار دەپ وتىر).

ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

ادامنىڭ مىيسىز اقىماعى» (مۇنى ءتۇسىنىپ مويىنداي الماساڭ، ميسىز – اقىماقسىڭ) دەپ جىرلاماعان بولار ەدى. اقتاننىڭ اتا تەگى: اداي – كەلىمبەردى – بۇزاۋ – ايتۋمىس – شىلىم – وردەك – كەنجە بولىپ تاراتىلادى. (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت)؛

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كەنجە ۇلدا ادامزاتتىڭ باستاۋ كەزەڭىندەگى عالامدىق قۇبىلىستارعا ات (ەسىم) بەرگەندەردىڭ كىم ەكەندىگى ساقتالىپ وتىر.

اتامىز قازاق ءوز شەجىرە-تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان، ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان، ءمارت حالىق. ۋادەلەرىندە تۇرماي، جالعان سويلەيتىن ەكى جۇزدىلەردى «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەپ ادام قاتارىنا قوسپاعان. بارلىق قازاق بالاسىنا وسى قاعيدانى جادىندا ساقتاپ، ءسوزدىڭ تۇبىرىمەن (ءوز تۇبىمەن، ءوز اتاسىمەن)، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا سول ءسوزدى دۇنيەگە اكەلگەن "اۆتورىمەن" جانە ونىڭ قۇرامىمەن جۇمىس جاساۋدى مەڭگەرگەنىمىز ءجون بولادى.

ايتپەسە، وسى بىلىققانىمىز بىلىققان، وسى اداسقانىمىز اداسقان. بۇل باتپاقتان قازىرگى ورىستىڭ، اعىلشىننىڭ، اراپتىڭ، قىتايدىڭ ت.ب. تىلىندە بەرىلگەن بىلىممەن ەشقاشان شىعا المايمىز.

مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى

ر.S. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتتىگىنىڭ ەلەكتروندىق پوشتاسىنا كەلگەن تۇراقتى اۆتورىمىزدىڭ ماقالاسىن جاريالاي وتىرىپ، ءبىز بۇل رەداكسيانىڭ كوزقاراسى بولىپ ەسەپتەلمەيتىنىن ەسكە سالىمىز.