ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە ادامزاتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ەسەيۋى، كەمەلىنە كەلۋى مەن تولىپ، تولىسۋى دىبىستىق تاڭبالار جانە ساندارمەن بەلگىلەنىپ ءبارى قاتار ورىلەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2ء-ا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19ء-و، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24ء-ۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30ء-ى دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز. ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز ءالىپبي الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىن انىقتايتىن قۇرال.             

قازاقتىڭ دىبىستىق تاڭبالارى: 1.ا،ءا،ە، 2.ب،پ، 3.گ،ع،ك،ق،(ح)، 4.د،ت، 6.ج،ز، 7.ي،ي،ى،ءى، 8.ل، 9.م، 10.ن،ڭ، 11.و،ءو، 12.ر، 13.س،ش، 14.ءۇ،ۇ،ۋ، 15.ھ. بولىپ، 15 توپقا بولىنگەن. قازاق الىپ ءبيىنىڭ كەرەمەتى، بارلىق تاڭبالار مەن بۋىندار وسىلاي 15/15 بولىپ بەلگىلى ءبىر ماتەماتيكالىق جۇيەگە، ياعني ادام اتامىزدىڭ شەجىرەلىك جۇيەسىنە ساي ورنالاستىرىلعان. مىنا توپتاردىڭ باسىندا تۇرعانى باستاۋى بولسا، سوڭىندا تۇرعانى سول بۋىننىڭ تولىپ، تولىسقان سوڭعىسى. ءبىر دىبىس-تاڭبادان تۇرعاندارى ماعىناسى وزگەرمەيتىندەرى.

ءبىز بۇل جەردەگى ءبىرىنشى توپتان اتا (1)، اكە (2)، ەر، ەركەك، ەر ادام (3)، ەر-ازامات (3-1) ەكەنىن كورەمىز.

جانە سونىمەن قاتار، قازاق الىپبيىندە 1.ا (اتا)، 2.ءا (اكە)، 3.ب (بابا (اتا-بابا)، بالا)، 4،گ (گۇل (قىزعالداق)، ياعني قىز بالا دەگەن ماعىنا بەرەدى. «گۇل وسسە دالانىڭ كوركى، قىز وسسە ەلدىڭ كوركى» دەلىنەدى. قازاقتا «گ» دىبىس-تاڭباسىنان ەر-ازاماتتىڭ ەسىمى قويىلمايدى. 5.ع (اعا، عالىم، عىلىم)، 6.د (داي، داۋ، اد، ادا، ادانا، اداي، ادام. بۇل ادام اتانىڭ باستاۋ الاتىن جەرى، ياعني العاشقى اد قاۋىمى. 7. «ە» ەر (ەر-ازامات)... (جالعاسىن مىنا جەردەن وقۋعا بولادى «لاتىنعا بارار جولدا» http://abai.kz/post/53374).

مىنە وسى قاعيدانى باسشىلىققا الىپ "ناۋبايحانا" دەگەن اتاۋ ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىن بىلايشا تالدايمىز:

ناۋبايحانا – ءسوز ءتۇبىرى اۋ، ارى قاراي  ناۋ، اي، باي، ان، انا، حان، حانا دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.

اۋ – اۋا انامىزدىڭ ءتۇبىرى جانە سونىمەن قاتار دەم الاتىن اۋامىز. بۇل ءسوز اۋا انامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى. وسى اۋ دەگەن تۇبىردەن:

1 (1). اۋىل، اۋلى، اۋىلعا، اۋىلدان، اۋىلدار، اۋىپ قونۋ، جەر اۋىپ بارۋ ت.ت.، ياعني ءبىر انانىڭ بالالارىنىڭ تۇراعى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

2 (3). باۋ (ءجىپ)، باۋلى، باۋ-باقشا.

3 (6). داۋ، داۋ-داماي، داۋلى ءىس، داۋلاسۋ، داۋىل.

4 (8). جاۋ، جاۋلاسۋ، جاۋلاسپاۋ، جاۋىن، جاۋلى (رۋ اتى).  

5 (13). قاۋ، قاۋلاپ ءوسۋ، قاۋىم، قاۋلى.

6 (14). لاۋ (لاۋ تارتۋ).

7 (15). ماۋ، ماۋىق (ماۋىعىن باسۋ)، ماۋباس.

8 (16). ناۋ، ناۋا (استاۋ)، ناۋرىز، ناۋبايحانا.

9 (22). ساۋ، ساۋلىق (دەنساۋلىق)، ساۋمال ت.ت.

10 (23). تاۋ، تاۋلى جەر، تاۋعا شىعۋ، تاۋدان ءتۇسۋ، تاۋلى.

11 (28). شاۋ، شاۋ تارتۋ،

ال، ەكىنشى بولىپ تۇرعان «ۋ» تاڭباسىمەن تەك قانا 20 ءتۇبىر ءسوز جاسالادى: 1.اۋ (اۋا انا)، 2.ءاۋ (ءاۋ باستا)، 3.بۋ، 4.گۋ، 5.دۋ، 6.ەۋ، 7.جۋ، 8.زۋ، 9.كۋ، 10.قۋ، 11.لۋ، 12.مۋ، 13.نۋ، 14.وۋ، 15.ءوۋ، 16.پۋ، 17.رۋ،18.سۋ، 19.تۋ، 20.شۋ. ەسكە الايىق، كەرەي مەن جانىبەك تە قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن وسى سوڭعى شۋ-عا بايلانىستى، شۋ وزەنى القابىندا كوتەرگەن بولاتىن.

ن – بۇل دىبىس-تاڭبا ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى. 1.ناب، 2.ناع، 3.ناز، 4.ناي، 5.ناق، 6.نال، 7.نام، 8.نان، 9.نار، 10.ناس، 11.ناۋ. جانە سونىمەن قاتار 12.نوي، 13.نۇق - سينونيم. قازاقتار ول اتامىزدى نۇق دەسە، باتىس ەلدەرى نوي (نويەۆ كوپشەگ) دەيدى. سول سياقتى ناۋ دەگەن تۇبىردەن تۋىندايتىن «ناۋا» دەگەن ءسوز بار. ەجەلگى قازاقتار، ءتىپتى ماڭعىستاۋ حالقى، اسىرەسە بەسقالا (قاراقالپاقستان) قازاقتارى ناۋا دەپ، قۇدىق باسىنا مال سۋ ءىشسىن، دەپ قويىلاتىن كەمەگە ۇقساس استاۋدى اتايدى.

ال، ەندى وسى سينونيم اتاۋلاردىڭ اتتارى قايسىسى قايسىسىنان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن دەيتىن بولساق:

1. 1. ناب 16-1-3
2. ناع 16-1-5
3. ناز 16-1-9
4. ناي 16-1-11
5. ناق 16-1-13
6. نال 16-1-14
7. نام 16-1-15
8. نان 16-1-16
9. نار 16-1-21
10. ناس 16-1-22
11. ناۋ 16-1-26
12. نوي 16-18-11،
13. نۇق 16-25-13 (نۋح 16-26-31، نۇح 16-25-31).

اتامىز قازاقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءسوز بولعان، ال ءسوز باسى دىبىستارمەن، بۋىنداردان باستالادى دەگەن قاعيداسىنا جانە ءاربىر ءسوزدىڭ تۇبىرىندە (ءوز تۇبىندە، ياعني ءوز اتاسىندا) سول ءسوزدى دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ اتى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالادى دەگەن قاعيداعا سايكەس:

ناۋرىز – تازا قازاق ءسوزى. نەگىزى جوعارىداي ايتقانىمداي، نۇق (نۇح، نۋح) نوي، ناۋ، ناي بولىپ ءارتۇرلى لاقاپ اتتارمەن  اتالىپ جۇرگەن) پايعامبار اتامىزدىڭ اتىنان شىققان. ال ەكىنشى بۋىنداعى «رىز»-عا كەلسەك، قازاقتا وسى جالعاۋدان ارىز، قارىز، پارىز دەپ، ادام بالاسىنا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەيتىن (مىندەتىڭدى ورىنداماساڭ ارىز تۋىندايدى) جانە «ىز» جالعاۋلىعىنان ۋىز، قىز، سىز، تىز دەگەن ادامزات عۇمىرىنىڭ باستاۋىنداعى تەز وتەتىن ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەر جاسالعان.

ناۋ دەگەنىمىزدەگى «ن» دىبىسى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرسە، ودان كەيىنگى «اۋ» - اۋا انامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى. تاۋدىڭ دا ءسوز ءتۇبىرى «اۋ» بولاتىنى وسىدان. تاۋدىڭ اتاۋى اۋا انامىزدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.

بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ايتارىمىز، سوناۋ باعزى زاماننان بەرى بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە قازاقتىڭ ەجەلگى جىل باسى ناۋرىز مەرەكەسىندە 365 كۇنگە ارناپ، 365 كۇي وينالعانى ايتىلادى.

ەلىمىزدىڭ باتىس ءوڭىرى جانە بەسقالا (قاراقالپاقستان) قازاقتارىنىڭ مالعا ءشوپ سالاتىن كەمەگە ۇقساس اعاش استاۋدى «ناۋا» دەپ اتاۋى دا، وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولىپ تابىلادى.  

اي – اسپانداعى اي اتى. اسپاندا اي جەردىڭ سەرىگى، جەردە ايەل ەردىڭ سەرىگى. اسپاندا اي جەردى اينالادى، جەردە ايەل ەردى اينالادى. اي – اداي اتا ەسىمىنىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇر. اد – ادا (اتا) بولسا، اي – انامىز بولىپ تۇر.

باي – باي (بۇگىنگى قولدانىسىمىزدا جارلى ەمەس، باي ادام)، بايلىق (ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق – اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق – ون ساۋلىق)، باي ۇلى (ون ەكى اتا باي ۇلى)، بايقا، بايقاۋ، بايقاماۋ ت.ت.

ان – انا، اناشىم، انالىق، مان، ماناشى (وزەن)، ماناتاۋ (تاۋ)، مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى، جەر، ايماق)،

1 (3). بان، بانۋ، البان (رۋ اتى)،

2 (6). دان، دانا، دانالىق ءسوز، دانىشپان، ءداناعوي.

3 (8). جان (ادامنىڭ جانى)، جانىم، جانار (كوزدىڭ جانارى، قىز بالانىڭ ەسىمى)، جانارىس، جانسۇلۋ، جانسايا، جانتاق (تىكەنەكتى بۇتا) ت.ت.

4 (13). قان (دەنەدەگى قىزىل قان)، قانعا بابا،

5 (15). مان، مان اتا (مولاسى مانقىستاۋدا)، مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى)، مانعىت (رۋ اتى) ت.ت. بۇكىل الەم ەلدەرى اللاتاعالانىڭ ەڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەلەرىن تەك قانا ەكى ەسىممەن: شىعىس حالقى ادام دەسە، باتىستىقتار مان دەپ اتايدى. وسى ەكى ەسىمنىڭ ەكەۋىدە مانقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ادام اتانىڭ اتىن اداي ۇستاپ وتىرسا، مان اتانىڭ اتىن مانقىستاۋ ۇستاپ وتىر.

6 (16). نان (جەيتىن نان)، نانىم، نانۋ، نانعىش، نانباۋ، ادنان (مۇحامبەت (ع.ا.س.) پايعامباردىن ون ءۇشىنشى اتاسى).

7 (20). پان، پانا بولۋ، پانا بولماۋ، پاناسىز (جەتىم)، باسپانا (ءۇي).

8 (22). سان، سانا، ساناسىز، ساندىق اتاۋ، ساناۋ، ساناماۋ، سانسىز (ەسەپسىز كوپ)، ساناسى سانسىراۋ.

9 (23). تان (تاڭ)، ەستەن تانۋ، تانا (سيىردىڭ بۇزاۋى)، تانا (رۋ اتى).

10 (28). شان، شانا، شانشۋ، شانشار.

انا – اناعا تۇسىنىك بەرۋ ارتىق بولار.

حان (قان) – قازاق، قازاق بولعالى ەل (مەملەكەت) بيلەۋشىسىن وسىلاي اتاعان. الەم بيلەۋشىسى دەگەن ماعىنا بەرەتىن قاعان دەگەن ەڭ ۇلى لاۋازىم اتاۋىدا وسى سوزدەن باستاۋ الادى.  ايىرماسى، «ق-اعا-ن» دەگەنىمىزدە حاننىڭ ورتاسىنا اعا دەگەن ءسوز ايشىقتالىپ تۇرادى. قاعاننىڭ بالاما اتاۋى اعا حان. ءبىز ونى شىڭعىس قاعاننىڭ مورىندەگى اعا حان دەگەن جازبادان جانە ەجەلگى قازاقتاردىڭ قولىن جۇرەگىنىڭ ۇستىنە قويىپ حان اعا دەپ ءىلتيپات كورسەتە سويلەگەندەرىنەن ايقىن كورە الامىز.

حانا – ناۋبايحانا، اسحانا، تويحانا، مەيرامحانا، ياعني كوپشىلىككە ارنايى اس (تاعام) دايىندالاتىن جەر.

 «ناۋبايحانادا نان دا پىسەدى، جان دا پىسەدى» (ماقال). 

ناۋبايحانا دەگەن ءسوز باستاۋىن نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ زامانىنداعى توپان سۋدان بۇرىنعى «ءبىر رۋلى ەلدىڭ»، ياعني ءبىر حاندىقتىڭ «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» بارشاعا ورتاق ءبىر قارا قازاننان (تايقازاننان) اس ىشكەن كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بيداي (بي اداي)، نان (مان)، قازان (تايقازان «ادتىڭ ورنىن داي باسار، اتتىڭ ورنىن تاي باسار) جانە ناۋبايحانا اتاۋلارىندا نۇق پايعامبار اتامىز بەن  قاۋىمىنىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» تولىقتاي ساقتالىپ تۇر. مىنە نان پىسىرەتىن ناۋبايحانا دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز وسىلاي سويلەيدى.

مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى