(اڭگىمە)

سوڭعى قوڭىراۋدان كەيىن ىنىلەرىمەن ساياباق، زووباقتاردا قىدىرتىپ، بازاردان كەرەك-جاراعىن الىپ، اكەسى جانتاستى اۋىلعا، اتا-اپاسىنا اپارىپ تاستايدى. بۇل - جىلداعى ادەت. ءۇش اي جازعى دەمالىسىن اۋىلدا وتكىزەتىن جانتاس جازدى اۋىلسىز، اتا-اپاسى، اۋىلداعى دوستارى، بۇزاۋلار مەن يتتەرى، جىلقىلارسىز ەلەستەتە دە المايدى. ەس بىلگەلى اۋىلمەن بىرگە قاتار ۇعىمداي جۇرەتىن جان دوسى - ارىستىڭ ورنى جانتاس ءۇشىن ءتىپتى دە ەرەكشە. ەكەۋى دوستان كورى باۋىرداي بولىپ كەتكەن. تەك اتا-اناسى بولەك، ەكەۋى ەكى جەردە، بولەك تۇرادى جانە وتە ۇزاق ۋاقىت كورىسپەيدى دەمەسەڭ، تۋعان باۋىردان دا ارتىق: ەكەۋىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ەرەكشە ءبىر تارتىلىس كۇشى بار سياقتى. وزىنەن ەكى جاس ۇلكەندىگى بار ارىس تا وقۋ بىتە سالا قالادان كەلەتىن جانتاستى اسىعا كۇتەدى. بيىل توعىزىنشى سىنىپتى اياقتاعان جانتاستى ول ۇزاق كۇتىپ قالدى. الدىمەن وزگە قالاعا قىدىرىپ قايتقان وتباسى ءبىر اي كەشىكتىرىپ جانتاستى اۋىلعا اكەلىپ تاستادى. الايدا، كوكتەمدە اكەسى قايتىس بولعان ارىس اناسى مەن باۋىرلارىمەن بىرگە باسقا جەرگە كوشىپ كەتكەن ەدى. دوسىن ەسكەرتىپ تە ۇلگەرمەدى.

         اسىعىپ-اپتىعىپ اۋىلىمەن قاۋىشقان جانتاس اتا-اپاسىمەن حال سۇراسىپ، ساعىنىشىن باسقاننان كەيىن، ءبىر كەسە ءشاي ىشە سالا ارىستىڭ كورۋگە اسىقتى. ءبىراق ونى اتاسىنىڭ ءسوزى توقتاتتى. «بالام، ارىس وتباسىمەن بىرگە كوشىپ كەتكەن. سەنى ۇزاق كۇتتى. ءبىر اپتا بۇرىن باسقا جەرگە كوشىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە وقۋعا قۇجات تاپسىراتىن ۋاقىت تا كەلىپ قالعان ەكەن. قايدا كەتكەندەرىن ناقتى ايتپادى. كەلەر-كەلمەسىن دە بىلدىرمەدى. ساعان دۇعاي سالەمىن ايتتى».

جانتاس وزىنە تۇسىنىكسىز ءبىرتۇرلى كۇيگە ءتۇستى. ۇيگە نە كىرەرىن، نە شىعارىن بىلمەي، ابدىرىپ ءبىراز تۇردى دا، سىرتقا قاراي وقتاي اتىلدى. بىردەن ارىستىڭ ۇيىنە جۇگىردى. ەسىك، تەرەزەلەرى سىرتىنان شەگەلەنگەن، اۋلادا ەشقانداي دا زات جوق. ناق كوشىپ كەتكەن ءۇيدىڭ بەينەسى. جان دوسىنىڭ راسىمەن دە جوقتىعىنا، كوشىپ كەتكەنىنە كوزى جەتكەن جانتاستىڭ اياقتارى وزدىگەنىن جۇگىرە جونەلدى. بۇعان باعىنار ەمەس. قايدا ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر جۇگىرىپ بارادى. كەۋدەسىندە ءبىر قۋىس پايدا بولىپ، ونى سامال جەل شارلاپ كەتكەندەي كۇي كەشكەن جانتاس ۇزاق جۇگىرگەندىكتەن، اياقتارى تالىپ، جىعىلارعا شاق قالدى. القىنىپ كەتكەن ول كىلت توقتاي قالدى دا، جەرگە وتىرا كەتتى. باسى سالبىراپ، كوزدەرىنەن جاس سەلدەي اقتى. بىرنارسە جەتىسپەي تۇرعانداي، ءقازىر تۇرسا، قۇلاپ قالاتىنداي، اۋىلى بوتەن اۋىلداي، تەزىرەك قالاعا قاشىپ كەتكىسى كەلىپ، تۇسىنىكسىز كۇيدى باستان كەشىرىپ ءبىر ورىندا ۇزاق وتىردى. نەگە جىلاپ جاتقانىن تۇسىنەر ەمەس. «ارىس كوشىپ كەتتى. تەك كوشىپ كەتتى. ول ءولىپ قالعان جوق قوي. ءبىر كۇنى كەزدەسەدى. ءيا، ولار كەزدەسەدى. دوستار ۇزاق ۋاقىت بولەك جۇرە المايدى عوي. ولار كەزدەسەدى.» جانتاس ءوزىن جۇباتۋعا تىرىستى. ەگەر ءقازىر جانىندا ارىسى بولسا، مۇنىڭ بۇل حالىنە قاراپ، «قىز سياقتى جىلاعانىڭ نە» دەپ، ابدەن ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلەتىن ەدى. ءيا، جەرگە جاتا قالىپ كۇلۋشى ەدى. ول قاتتى كۇلكىسى كەلسە، ءدال سولاي ىستەيتىن. كەنەت قۇلاعىنا ارىستىڭ كۇلكىسى ەستىلگەندەي، جان دوسى تۋ سىرتىنان مازاقتاپ تۇرعانداي بولدى. ەگەر سولاي بولسا، ول مىندەتتى تۇردە جانتاستى كەلەمەجدەيدى. سونى ويلاپ، جانتاس كوز جاسىن ءسۇرتىپ، بەتىن ارلى-بەرلى ۋقالاپ، كيىمىن تۇزەپ، جايلاپ ورنىنا تۇرىپ، ارتقا بۇرىلدى. جوق. قاتەلەسىپتى. ارىس جوق. كۇلكىسى تەك ەستىلگەن ەكەن. ال ارتىندا تۇرعان ول ءۇي جاقتان جۇگىرىپ شىققالى قىر سوڭىنان قالماي قۋالاپ كەلىپ، ءبارىن باقىلاپ تۇرعان سۇيىكتى ءيتى - ءاقتوس ەكەن. ارىستىڭ جانتاسقا سىيعا تارتقان كۇشىگى بۇگىندە ۇلكەن يت بولعان. ارىستى ودان ارمەن ساعىندىرا تۇسكەن ءاقتوستىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرا قالىپ، موينىنان قۇشاقتاي الدى. يت تە ەگەسىن ۇققانداي، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قۇشاعىندا ءۇنسىز عانا تۇردى.

         ءسال-پال وزىنە-وزى كەلگەن جانتاس اياقتارى قۇستاي ۇشىرىپ اكەلگەن جەردىڭ دوسى ەكەۋى جاتىپ الىپ، قيالدايتىن، بالا كەزدە باعىندىرعان بيىكتەرى، ۇيدەن ءسال جىراقتاعى «توسەك-جوتا» ەكەنىن بايقادى. بۇل جەردى دوستار «توسەك-جوتا» دەپ اتاپ كەتكەن. قولدارىن جاستانىپ، اياقتارىن لاقتىرىپ تاستاپ، شالقالاسىنان جاتا كەتتى. كۇننەن قورعانا ءبىر كوزىن قىسىڭقىراپ، كوك اسپانعا كوز تاستادى. باياعى كوك اسپان. دوسى ەكەۋىنىڭ ارمان تاقتاسى. ارىس ەكەۋى وسى جوتادا جاتىپ الىپ، كوك تاقتاعا ارنەنى جازىپ، جاسىرۋشى ەدى. ەسەيە كەلە، ول تاقتاعا ارماندارىن جازاتىندى شىعاردى. ولار اسپانعا ەندىگى ءبىر كىتاپ جازىپ تاستاعان دا شىعار. ءبىر كوزى تالسا، ەكىنشىسىن الماستىرا، اسپانعا ۇزاق قارادى. كەنەت كوك تاقتادان جاڭادان تانىسقان كىشكەنتاي ارىس پەن جانتاس كورىنگەندەي بولدى. ءسويتىپ، وتكەن كۇندەر ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى جالعاسا بەردى. قۇددى، كينو كورىپ جاتقانداي بولعان جانتاستىڭ كوز الدىنا دوسى ەكەۋىنىڭ العاشقى تانىسقان كۇنى؛ اسىق ويناعاندارى؛ جانتاس قالادان ارنايى شاپكى مەن قارا كوزىلدىرىك اكەلىپ بەرىپ، ونى تاعىپ الىپ، ماقتانامىن دەگەن ون جاسار ارىس كوشەدە تاستى كورمەي، دومالاپ قۇلاعانى؛ ەكەۋى ەكى ۇيگە كەزەك-كەزەك سۋ تاسىعاندارى؛ كەيىننەن ءبىر جازدا ارىستىڭ كودەگىنە العاش مىنگەن جانتاستى كودەك جاتسىنىپ، قالاي لاقتىرىپ جىبەرگەنى؛ ەكى ءۇيدىڭ ءشوبىن بىرگە شاپقاندارى؛ تاۋدان وتىن دايىنداپ؛ كارتوپقا سوقا تارتقاندارى كورىنە باستادى. كوك تاقتادا ەندى:  «سەنىڭ اتىڭ جانتاس بولسا، مەنىڭ اتىم قوجا بولسىن» دەگەن ارىسقا «ولار دوس ەمەس، قاس. ال، ءبىز دوستارمىز. سوندىقتان، سەن قوجا بولماي-اق قويشى. مەن دە كينوداعى جانتاس ەمەسپىن. مەن ءجاي عانا سەنىڭ دوسىڭمىن» دەگەنى؛ ۇيدەن قاربىز ۇرلاپ شىعىپ، وسى جوتاعا اكەلىپ، كينوداعىداي جەرگە ۇرىپ جەيمىز دەپ، جەرگە ۇرعان قاربىز جەۋگە جارامسىز بولىپ قالعانى؛ اۋىل بالالارى «قالادان كەلدىم دەپ ماقتاناسىڭ با نە» دەپ، جانتاسقا جابىلعاندا، ونى قورعاماقشى بولعان ارىستىڭ كوزى كوگەرگەنى؛ تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىن كىم كوپ جينايدى دەپ جارىسقاندا، جانتاس بايقاماي كۇركە تاۋىقتىڭ جۇمىرتقالارىنا ءتيىسىپ، تاۋىقتىڭ قالاي قۋعانى؛ سيىرلاردىڭ وقىراسىن قىزىق كورىپ، جوتالارىنداعى دۇڭكيگەن، جىبىرلاپ تۇرعان قۇرتتاردى تۇرتەمىز دەپ، ءبىر بۇقانىڭ ەكەۋىن قالاي قۋالاعانى؛ سيىر تاراعاندا سيىردىڭ قۇيرىعان ۇستاپ الىپ، كوك شوپپەن سىرعاناعاندارى؛ وسى جوتادا جاتىپ قيالدايمىز دەپ، ۇيىقتاپ قالىپ، كەشقۇرىم بۇلاردى ىزدەۋگە شىققان ۇيدەگىلەر كەلىپ، وياتقاندارى؛ اساۋ تايدى ۇيرەتەمىز دەپ، اقىرى تاي ەكەۋىن دە توپىراققا تويدىرىپ، قاشىپ كەتكەنى؛ وسكەندە ناعىز قازاقى اتتاردى باپتايتىن فەرمەر بولىپ، بالالارىمىز شاباندوز بولىپ، جۇيرىكتەرىمىزدى بايگەگە قوسامىز دەگەن ارماندارى؛ ساباقتى جاقسى وقيتىن دوستاردىڭ ءبىرىن-بىرى سىناي جاۋدىراتىن سۇراقتارى؛ كىم جەڭىلسە، سول وسى جوتادان ۇيگە دەيىن جەڭگەنىن ارقالاپ كەلەتىندەرى؛ قالادان كەلگەندە دوسىنىڭ قالاي كۇتىپ الىپ، قالاعا كەتەردە قالاي قيماي قوشتاساتىندارى... ءبارى-بارى زۋلاپ ءوتىپ جاتىر. كوك اسپان قۇددى كوك ەكرانعا اينالىپ كەتكەندەي.

ساعىنىش. ءيا، دوسىن ساعىنىپ جاتىر. بىرنارسە جەتىسپەي تۇرعانى انىق. «قايدا كەتكەندەرىن ناقتى ايتپادى. كەلەر-كەلمەسىن دە بىلدىرمەدى. ساعان دۇعاي سالەمىن ايتتى...» اتاسىنىڭ سوزدەرىن تاعى ەسىنە الدى. ەسىنە الدى دا، «سەن ءبىز ارمانداعان ارمانعا جەتۋىڭ كەرەك! مەن دە جەتەمىن! مەن ساعان، سەن ماعان ۋادە بەرگەنسىڭ! بۇل جوتاعا ەندى سەنسىز كەلمەيمىن...» دەپ جانتاس ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جوتادان تومەن جۇگىرە جونەلدى.

ءسويتىپ، ول اۋىلدان كەتتى. سول كەتكەننەن مول كەتتى. ودان كەيىنگى جازدا دا، كۇزدە دە اۋىلعا اياعىن اتتاپ اسپادى. ءبىر جاعى دوسىنا دەگەن وكپەسى بار، ءبىر جاعى وزىنە بەرگەن ۋادەسى بار... ايتەۋىر، سول اۋىلعا جانتاستىڭ تابانى قايتا تيمەدى...  

(جالعاسى بار)

جالعاسى مىنا سىلتەمەدە 

ماقپال سەمباي