راسىن ايتۋ كەرەك، قايراتكەردىڭ ءومىر جولىنداعى قىزمەتكە ادالدىعى پەن مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ونى شىرقاۋ بيىككە شىعارادى. ارتىنان ءسوز ەرمەگەن تۇلعانىڭ ابىرويى وسىدان كەيىن بيىكتەي بەرەدى. نەگىزى ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەننەن ارتىق باقىت جوق. نەگە؟
ەلشىلىكتەن ەل باسشىلىعىنا دەيىنگى جول
مەن وسى ماقالانى جازار الدىندا قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «نۇر مەن كولەڭكە» كىتابىن قايتالاپ وقىپ شىقتىم. وقىپ وتىرىپ، ءبىر نارسەنى ۇعىندىم:توقايەۆتى تانىعىڭ كەلسە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحي جولىنا ءۇڭىل! ونىڭ «بەلاسۋ»، «نۇر مەن كولەڭكە» كىتابىن وقى!
ءبىراق تاريح بىردەن جاسالمايدى. وعان ۋاقىت كەرەك، سوسىن ناتيجە جىلداردىڭ جەمىسىمەن ولشەنەدى. ال حالىقارالىق ساياساتتا تاريحتى جاسايتىندار كىمدەر؟ جاۋاپ بىرەۋ: توقايەۆ سياقتى تۇلعالار.
–پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا قانشالىقتى كۇش-جىگەر جۇمساعانى قازاقستان مەن شەتەل جۇرتشىلىعىنا ءمالىم. مۇنىڭ ءوزى شىنتۋايتىنا كەلگەندە وتە كۇردەلى جۇمىس ەدى. بىزگە ءبارىن جاڭادان باستاۋعا تۋرا كەلدى، ديپلوماتيالىق قىزمەت دەگەنىڭىز ءىس جۇزىندە بولعان جوق، حالىقارالىق ىستەردى دەربەس جۇرگىزۋ تاجىريبەسىن دە بۇرىن-سوڭدى باستان كەشىرگەن ەمەسپىز. وسىنشالىق قىسقا مەرزىم ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز نازاربايەۆتىڭ بەينەلەپ ايتقانىنداي، ءجۇزجىلدىققا بارا - بار جولدان ءوتتى، – دەيدى قاسىم-جومارت توقايەۆ «نۇر مەن كولەڭكە» كىتابىندا.
راسىندا دا ديپلوماتيالىق قىزمەت وڭاي شارۋا ەمەس. ءالدى مەملەكەتتەردىڭ السىزگە قىسىم جاساۋى، بۇل ءالىمساقتان كەلە جاتقان قۇبىلىس. مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دوڭگەلەك ستول باسىنداعى قيان كەسكى ايتىس-تارتىستار، شەشىلگەن ماسەلەنىڭ كەيدە ۇزاق ۋاقىت تالقىلانىپ نەمەسە كەيىنگە قالدىرىلۋى مۇنىڭ بارلىعىنا ەڭ الدىمەن ءتوزىم كەرەك. ديپلوماتيالىق قىزمەتكە كەلەر بولساق، وعان مامىگەرلىك قاسيەت ءتان. توقايەۆ سوڭعى 30 جىلدا وسىنداي قيان –كەسكى قيىن دا كۇردەلى جولدان ءوتتى، سىنالدى جانە شىڭدالدى.
قازاقستان ديپلوماتياسىندا ورنى بار تۇلعا، ەلىمىزدىڭ العاشقى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۋازىمىندا بولعان سايلاۋ باتىرشا ۇلى «ديپلوماتيالىق قىزمەت جانە حالىقارالىق قاتىناستار» اتتى كىتابىڭدا ءبىرىنشى كەزەكتە كورنەكتى ديپلومات قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتەدى.
«1992 جىلى قازاقستاننىڭ رەسمي دەلەگاسياسى قىتايعا باراتىن بولدى. وسى ساپار بارىسىندا ءبىز رەسەيدىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرلەسىمىز، ديپلومات ق. توقايەۆپەن حابارلاسىپ، كومەك سۇرادىق. جۇڭگو ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ديپلومات ءبىزدىڭ دەلەگاسياعا جاردەم بەردى. كەيىن پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ ونى ەلگە شاقىرىپ، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدى. ءوز بىلىكتىلىگىن شىنايى ەڭبەگىمەن دالەلدەي بىلگەن ديپلومات 1994 جىلى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى». مىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق قازاقستاننان ارنايى بارعان دەلەگاسياعا كومەك كورسەتكەن جاس جىگىتتىڭ جولى ديپلوماتيادا وسىلاي ابىرويلى باستالعان.
بۇدان كەيىن قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى 1999 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى، كەيىن پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىنا تاعايىندالىپ، ۇكىمەت باسىندا 2002 جىلعا دەيىن وتىردى. قايتادان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە مەملەكەتتىك حاتشى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. ال 2007 جىلى جانە 2013 جىلى ەكىنشى مارتە پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالدى.
توقايەۆ ناقتى ايتقاندا، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەن سەنات ءتوراعالىعىن ەكى رەت اتقارعان قازاقستانداعى جالعىز قايراتكەر.
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى الەمدىك دەڭگەيدەگى ديپلومات ارىپتەستەرىمەن تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساي بىلگەن ادام. ماسەلەن، ول يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى 1995 جانە 2005 جىلدارداعى كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ، 1996 جىلى نيۋ-يوركتە يادرولىق سىناقتارعا جالپىعا بىردەي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا، ال 2005 جىلى سەمەيدە – ورتالىق ازياداعى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويدى. 2011 جىلعى ناۋرىزدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن بىلىكتى ديپلوماتتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جەنيەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى. سونىمەن قاتار، قارۋسىزداندىرۋ جونىندەگى كونفەرەنسيانىڭ باس حاتشىسى لاۋازىمىندا وتىردى.
ول – ديپلوماتيا تاريحىندا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قازاق. توقايەۆ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ابىروي-بەدەلىنىڭ ارتتىردى. وزگە ەلدەرمەن جاعىمدى بايلانىستار ورناتۋعا كوپ كۇش سالدى. باسشى رەتىندە سابىرلى، بايسالدى پوزيسيا ۇستاندى.
ول – دەتەكتييۆ جانرىندا قازاق پروزاسىندا تىڭنان تۇرەن سالعان جازۋشى كەمەل توقايەۆتىڭ تەكتى ۇلى.
ول – شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ كوشىن ەلگە بۇرعان جانە سوعان بارىنشا قولداۋ كورسەتكەن ساناۋلى ۇلتجاندى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.
ايتا كەتسەك، بۇل ماسەلە اسىرەسە، 1995 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى ەلباسىنىڭ قىتايعا جاساعان ساپارى كەزىندە وڭ شەشىم تاپتى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ءوزىنىڭ «بەلاسۋ» اتتى كىتابىندا «... دەگەنمەن، بۇل ماسەلە جونىندە دە ءپرينسيپتى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك: قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كوشكىسى كەلەتىن ۇلتى قازاق قحر ازاماتتارىنا جۇڭگو ۇكىمەتى تاراپىنان ەشبىر كەدەرگى جاسالمايدى. بۇل ماڭىزدى كەلىسىم «قىتايدان كوشىپ كەلەم» دەگەن ورالماندار سانىن ارتتىرا تۇسۋگە جاردەمدەسەرى انىق»، – دەپ جازدى.
ءبىر عانا مىسال، 1997-2001 جىلدارى 82 335، 2002-2006 جىلدارى 384 106 قانداسىمىز قازاقستاعا كوشىپ كەلدى. جالپى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قانداستىرىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ كەلە جاتقان ازامات.
ول پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن «ەگەمەن قازاقستان» مەن «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن العاشقى سۇحباتىندا «قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان وتانداستار ماسەلەسىن قولدان ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز»، – دەدى.
دەمەك، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا ەلباسى، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان كەيىن ەرەن ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعا رەتىندە قاسىم-جومارت كەمەلۇلىن اتاۋعا تولىق قۇقىمىز بار.
جالپى توقايەۆتىڭ الەمدىك ارانەدا مويىندالعان ديپلومات ەكەنىن مىنا ءبىر وقيعا اڭعارتىپ تۇرعانداي. ول «نۇر مەن كولەڭكە» اتتى كىتابىندا «2005 جىلدارى بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى لاۋازىمىنا ۇمتىلعان پان گي مۋن مەنىمەن وڭاشا جەردە كەزدەسىپ، سويلەسكىسى كەلەتىنىن ايتتى. ول الدىمەن «توقايەۆ مىرزا، وسى لاۋازىمعا سايلاۋعا ءتۇسۋ ءسىزدىڭ ويىڭىزدا جوق پا؟» دەپ ەڭ باستى سۇراعىن قويدى. مەن ونداي نيەتىمنىڭ جوق ەكەنىن ايتتىم. وڭتۇستىك كورەيا وكىلىنىڭ بۇۇ-نى باسقارۋعا ازيانىڭ وكىلى رەتىندە جاقسى مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىنە نىق سەنىمىمدى ۇستانامىن» دەدىم». بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ مۇمكىن، بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىندە پان گي مۋن توقايەۆتى وزىنە باسەكەلەس كوردى مە ەكەن؟ ءبىراق اقىلداسقانى راس. وسىدان كەيىن 2011 جىلى پان گي مۋن توقايەۆتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جەنيەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى ەتىپ تاعايىنداعانى بەلگىلى. تۇجىرىم: حالىقارالىق ساياساتتا بۇل توقايەۆتىڭ مويىندالعان ۇلكەن تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋدا دا وسىنداي سىر جاتىر.
پرەزيدەنتتىك سايلاۋ: تاڭداۋ نەگە توقايەۆقا ءتۇستى؟
مىنە وسىدان كەلىپ، بىرنەشە ساۋال تۋادى: قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ سان تاراۋلى كۇردەلى جولىنان وتكەن قاسىم-جومارت توقايەۆقا نەلىكتەن تاڭداۋ ءتۇستى؟ ەلباسى، «Nur Otan» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ توقايەۆتى پرەزيدەنت رەتىندە كورگىسى كەلەتىنىنىڭ استارىندا قانداي اقيقات جاتىر؟ قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا قاسىم-جومارت توقايەۆقا نەگە قولداۋ كورسەتۋگە شاقىردى؟
– ول ەڭ كۇردەلى كەزەڭدە قازاقستان ۇكىمەتىن باسقاردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1998 جىلعى ازياداعى قارجى داعدارىسىنان كەيىن ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىستى. توقايەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرۋىمەن 90- جىلداردىڭ اياعى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا ءبىرقاتار ماڭىزدى رەفورما جۇرگىزىلىپ، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە جول اشتى. ول قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. مەن ونى جاقسى بىلەمىن. ول - ادال ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ازامات. ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن جان-جاقتى سەزىنەدى. ول بارلىق باعدارلامالاردى ازىرلەۋگە جانە قابىلداۋعا اتسالىستى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى قازاقستاندى باسقارۋعا ناعىز لايىقتى ازامات دەپ سەنەمىن،- دەدى ەلباسى نازاربايەۆ.
مىنە سودان بەرى كوپ ۋاقىت وتكەن جوق. توقايەۆ بىرەر ايدىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق شەشىم قابىلداي الاتىن قايراتكەر، مەملەكەت باسشىسى ەكەنىن كورسەتتى.
1.توقايەۆ اكىمدەردىڭ قازىرگى ەسەپ بەرۋ فورماتىن وزگەرتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. جاداعاي دەرەكتەرگە قۇرىلعان اكىمدەردىڭ ەسەبى الەۋمەتتى سەندىرمەيدى. مۇنداي ەسەپ حالىقتى جالىقتىرادى.
2.قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى اتقارۋشى بيلىككە حالىققا جاقىن بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى. پرەزيدەنت بارلىق اكىمدەرگە دە الەۋمەتتىك جەلىدە اككاۋنت اشۋدى تاپسىردى.
3.توقايەۆ جەلىدەگى تۆيتتەر پاراقشاسى ارقىلى تىكەلەي تاپسىرما بەرە باستادى جانە ول جەدەل ورىندالىپ تا جاتىر.
4.ول مەملەكەتتىك تىلگە كوزقاراسىن اشىق ايتتى. «بالالارعا ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندە باستى نازاردى مەملەكەتتىك تىلگە، قازاق تىلىنە بەرۋ كەرەك. ورىس ءتىلىن دە وقىتۋ كەرەك، سەبەپ تۇسىنىكتى. اعىلشىن ءتىلىن دە وقىتۋ قاجەت، ەكى تىلمەن قاتار ەمەس، كەيىنىرەك مەڭگەرۋگە بولادى. وسىلايشا، ءۇش ءتىلدى، بولاشاققا اشىق كوزبەن قارايتىن ۇرپاقتى تاربيەلەيمىز،- دەدى.
5.توقايەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن ءبىر ميلليوننان استام ايلىعى تومەن اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى 2019 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنان باستاپ وسەتىن بولدى.
6.ول العاشقى ساپارىندا قاسيەتتى تۇركىستانعا بارىپ ءتاۋ ەتتى. ماڭعىستاۋ وبلىسىنا جۇمىس ساپارى كەزىندە اقتاۋ كوشەلەرىندە تۇرعان ءوزىنىڭ بيلبوردتارىن الىپ تاستاۋدى بۇيىردى.
7.توقايەۆ ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمالاردى توقتاتا تۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. «مۇمكىن بۇل سالاداعى ماڭىزدى رەفورمالاردىڭ ۇزدىكسىز جۇرگىزىلۋىن توقتاتا تۇرۋ قاجەت شىعار. «قانداي جەتىستىككە جەتتىك، قايدا كەلدىك، نەگە قول جەتكىزدىك؟» الدىمەن وسىلارعا باعا بەرىپ الۋ كەرەك. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تەرەڭ جانە جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان سىناقتاردى وتكىزۋگە جول بەرۋگە بولمايدى. -دەدى ول.
8.قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى پرەزيدەنت رەتىندەگى ءوزىنىڭ ءۇش ۇستانىمىن اتادى: «مەنىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى نەگىزگى ۇستانىمىم ءارى كوزقاراسىم، ەڭ الدىمەن، ساباقتاستىق، ياعني ەلباسى ساياساتىن جالعاستىرۋ. ساباقتاستىق جوق جەردە تۇراقتىلىق بولمايدى. تەك داعدارىس، ءتىپتى جانجال، قاقتىعىس قانا بولادى. ەكىنشى ۇستانىمىم، بۇل – ادىلەتتىلىك. ادىلەتتىلىك جوق قوعام ەشقاشان دامىمايدى. تەك قانا قيىنشىلىق، تاۋقىمەت، قۇلدىراۋ بولادى. ءۇشىنشى ۇستانىمىم – ىلگەرىلەۋ. قازاقستان باسەكەلەستىككە تولى الەمدە تەك قانا العا جىلجۋدى كوزدەيدى».
9.ول مەملەكەت باسشىسى رەتىندە، پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ تازا، اشىق ءارى ءادىل وتۋىنە كەپىلدىك بەرەتىنىن ايتتى.
10. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى قوعامدىق كەلىسىم ۇلتتىق كەڭەسىن قۇردى. وپپوزيسيا وكىلدەرىن ديالوگ الاڭىنا شاقىردى.
راسىندا دا باسقالاي كوزقاراستىڭ ورىن الۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل قادامدا ەلباسىنىڭ تاعلىمى مول ساياسي ساباقتاستىعىن جالعاستىرۋ جولى جاتىر. تۇراقتىلىققا ۇيرەنىپ قالعان قازاقستان ءۇشىن تاڭداۋ سوندىقتان دا تاۋ تۇلعالى توقايەۆقا ءتۇستى. پرەزيدەنت نازاربايەۆ ءتوراعاسى بولىپ تابىلاتىن «Nur Otan» سوندىقتان دا توقايەۆتى پرەزيدەنتتىككە كانديدات ەتىپ ۇسىندى. ويتكەنى...
–ءبىز ەلباسىنىڭ سارا جولىمەن جۇرەمىز. حالقىمىز – ءبىرتۇتاس. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەڭ جوعارى قۇندىلىعى رەتىندە مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى مىعىم. الداعى پرەزيدەنت سايلاۋى وسىعان دالەل بولۋى كەرەك،– دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
ال ەلباسى قالاعان، نازاربايەۆ تاڭداعان، «Nur Otan» ۇسىنعان كانديدات ەشقاشان كوش سوڭىندا قالمايدى. دەمەك، جەڭىس جاقىن.
...ەندەشە، 9 - ماۋسىم قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن تاعدىرشەشتى كۇن بولاتىنى انىق.
