قازاقستاندا دا سوڭعى ون جىلدا دەموگرافيالىق احۋال تۇزەلىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ باسىمدىعى انىق بايقالا باستادى. بيلىك ءۇشتۇعىرلى ساياساتتى جۇرگىزگەننىڭ وزىندە، ءبارىبىر الداعى ون جىلدا قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ قاتارى كوبەيەدى. ءبىز مۇنى بارعان سايىن ايقىن سەزىنىپ كەلەمىز. مەملەكەتتىك جانە اتقارۋشى بيلىك پەن قوعامدىق ورىنداردا قاراكوزدەردىڭ باسىم بولۋى بۇل زاڭدى قۇبىلىس. بۇعان ەلىمىزدە تۇراتىن باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ  دە بارعان سايىن كوزدەرى ۇيرەنىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق باسىمدىعىن مويىنداپ كەلەدى. ءتىپتى وزگە تىلدە سويلەيتىن مامانداردىڭ وزدەرى مۇنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزىپ، الداعى ۋاقىتتا دەموگرافيالىق تاسقىننىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلەسىندە بولاتىنىن ايتۋدا. مىسالى، Sputniknews   اقپارات اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستاندىق دەموگروف – عالىم فەدور الەكسەەنكو تاياۋداعى جىلداردا قازاق ۇلتىنىڭ سالماعى ءوسىپ، ەلدە ولار باسىم ۇلتتى قۇرايتىنىن ايتتى. ءبىراق ونىڭ پىكىرىنشە، «قازىرگى قازاق ايەلدەرى 2-3 بالامەن شەكتەلىپ ءجۇر. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا ءبىر وتباسىندا 6-7 بالادان كەم بولمايتىن.

– سول كەزگى قارقىن مەن قازىرگى قازاق وتباسىنداعى بالا سانىن سالىستىرساق تۋۋ كورسەتكىشى اجەپتاۋىر تومەندەگەنىن كورەمىز، – دەيدى الەەكسەەنكو. –

دەگەنمەن دە ەندى 10 جىلدان كەيىن قازاقستانداعى حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇرامى وزگەرىپ، قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 80 پايىزعا جەتەدى. وزگە ۇلتتار 20 پايىز، ونىڭ ىشىندە ورىستار – 15 پايىز، وزگەلەرى – 5 پايىزدىڭ  توڭىرەگىندە تۇراقتايدى. ايتپاقشى، الگى 5 پايىزدىڭ ىشىندە وزبەكتەر كوپ، –دەيدى عالىم الەكسەەنكو. 

 دەموگراف  ءتىپتى  20 جىلدان كەيىنگى قازاقستانداعى حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇرامى قالاي وزگەرەتىنىنە بولجام جاساعان.

– بۇدان كەيىنگى وزگەرىستەر جەدەل جۇرەدى. قازاقستاندا تۇراتىن قازىرگى جاس شاماسى 40-50ء-دىڭ توڭىرەگىندەگى ورىس ۇلتىنىڭ الدى قارتايا باستايدى. ەلدەگى حالىق سانىنىڭ وسۋىنە، تۇتاستاي العاندا تۋۋ كورسەتكىشىنە قازاقتار ىقپال ەتەتىن بولادى. ەندى 20 جىلدان كەيىن قانداي دا ءبىر سىرتقى فاكتوردان ساقتاسا، قازاقتار قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايدى. ورىستاردىڭ ۇلەسى 5-7 پايىزدىڭ شاماسىندا قالادى. مۇنداي مەملەكەتتى مونوۇلتتى دەپ ايتۋعا ابدەن نەگىز بار. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستانداعى ورىستار جەدەل  قارتايىپ،  ال  قازاق ۇلتىندا دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بولادى، – دەيدى دەموگروف-عالىم. 

فەدور الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا، وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا دا قازاق اراسىندا تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى بولعان. ءازىر سول جىلدارى ومىرگە كەلگەن بۋىننىڭ بالالارى اياقتانىپ، تۋۋدىڭ ءۇشىنشى تولقىنى باستالىپ كەتتى.  

– قازاقستاننىڭ مونوۇلتتى مەملەكەتكە اينالا باستاعانى قازىردەن-اق اڭعارىلادى. قازاقتار ەشكىمگە تىزەسىن باتىرىپ جاتقان جوق. ءبارى ءوز رەتىمەن، تابيعي تۇردە ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءۇردىس 50-60 جىلدارى باستالىپ كەتكەن. سول جىلدار قازاق دەموگرافياسى ءۇشىن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» ۋاقىت بولدى. 1960-1990 جىلداردىڭ ارالىعىنداعى اينالاسى 30 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سانى 2،5 جارىم ەسەگە وسكەن، – دەيدى ول. 

ايتا كەتەلىك، ءقازىر قازاقستاندا 18 ميلليوننان از اساتىن حالىق تۇرادى. ورتاشا ەسەپپەن الاتىن بولساق، جىلىنا ەلدەن 15 -20 مىڭ ارالىعىندا ادام كوشىپ جاتىر. كوشكەندەردىڭ 90 پايىزى تمد ەلدەرىنەن تۇراق تاۋىپ وتىرعانى بايقالادى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ الداعى ون جىلدا دەموگرافيالىق سالادا قازاقتىڭ سالماعى كۇرت ارتادى. بۇل ەلدەگى تىلدىك قاتىناسقا دا وراسان زور ىقپالىن تيگىزەدى. ونى سونداي-اق مىنا ءبىر دەرەكتەردەن –اق اڭعارۋعا بولادى.

مىسالى، جىل سايىن مەكتەپتى قازاق تىلىندە بىتىرۋشىلەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. 2018 جىلى ۇبت-عا قاتىسۋعا ءوتiنiش بەرگەن مەكتەپ بiتiرۋشiلەر سانى – 102 مىڭ 442 نەمەسە جالپى بiتiرۋشiلەر سانىنىڭ 70 پايىزىن قۇرادى. ونىڭ iشiندە ۇبت-نى وقۋشىلاردىڭ 75 پايىزى قازاق تiلiندە، 25 پايىزى ورىس تiلiندە تاپسىردى. دەمەك، دەموگرافيالىق ءوسىم مەن قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ سانى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى.

راسىندا دا «الداعى ۋاقىتتا قازاق حالقىنىڭ سانى قانشالىقتى وسەدى؟» دەگەن ساۋالعا ءبىز بەكەر الاڭداپ وتىرعان جوقپىز. بۇل ەڭ الدىمەن تىلدىك ماسەلەگە قاتىستى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى ارتقان سايىن سايىن، ءوز تىلىمىزدە سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ سانى دا كوبەيە تۇسەدى. بۇل قۋانارلىق ماسەلە، ارينە.

–جالپى، حالىقتىڭ ورتاشا جىلدىق ءوسىمى 1،2 پايىزدى قۇراپ وتىر. وعان سەبەپ بولعان ەلىمىزدەگى جالپى حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى، ياعني 2001 جىلمەن سالىستىرعاندا سوڭعى كەزدەرى 3 ەسەگە دەيىن سانىمىزدىڭ ارتۋى بولىپ وتىر. ەكىنشىدەن، ايماقتارداعى حالىقتىڭ ءوسۋ قارقىنى ءارتۇرلى بولدى. مىسالى، ەڭ جوعارى ءوسىم – استانا قالاسى مەن ماڭعىستاۋ وڭىرىندە. بۇل جەرلەردە  حالىقتىڭ سانى 15 جىلدا 2 ەسەدەن جوعارى كورسەتكىشتى كورسەتتى. وسى بولجامداردى نەگىزگە الساق، 2030 جىلى حالىقتىڭ سانى 20 ملن 560 مىڭعا جەتۋى مۇمكىن. بۇل تۇرعىدا سولتۇستىك قازاقستان مەن قوستاناي وبلىستارىندا بۇل كەزەڭدە دە حالىقتىڭ ازايۋى جالعاسا بەرەدى. مۇنىمەن قوسا، 2030 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدە شىمكەنت قالاسى مەن استانا قالاسىندا حالىقتىڭ قارقىندى ءوسۋى بايقالماق، – دەدى پارلامەنتتىك تىڭداۋدا جۇمىسپەن قامتۋ سالاسىنداعى ۇلتتىق ساراپشى جاقسىبەك كۇلەكەيەۆ.

اقيقاتىندا، قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق وسىمىنە ءمان بەرۋىمىز بەكەر ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ سانامىزدا «كوپۇلتتى مەملەكەتپىز» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. بۇل تۇسىنىكتى ەندى مۇلدە جويۋ كەرەك. «كونستيتۋسيادا قازاق ءتىلى –مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ جازىلسا تا، بيلىك تە، باسقا دا ورىس تىلىندە سويلەيتىنى راس. وسىدان كەلىپ، تۋاتىن ءبىر نارسە، دەموگرافيالىق سالادا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى باسىم بولعان سايىن، ءبىز دە ءوز تىلىمىزدە كوبىرەك سويلەيتىن بولامىز. بۇل ورايدا مامانداردىڭ پىكىرى مەن بولجامى جاعىمدى. ونىڭ ۇستىنە كەلەر جىلى ەلىمىزدە حالىق ساناعى وتەدى. بۇل ماسەلە الداعى ۋاقىتتا بولاتىن دەموگرافيالىق، دەموكراتيالىق جانە ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتەردى تولىق ايقىندايدى.  بيلىك ءوز تىلىندە سويلەمەگەنىمەن، حالىق انا تىلىندە سويلەپ وتىر. سوندىقتان بىزگە ەڭ الدىمەن قوعامدىق ورتاداعى تىلدىك قاجەتتىلىك  ماڭىزدى بولىپ تۇر.

-قاجەتتىلىك بولماسا، ەشكىمگە، ەشبىر ءتىلدى ۇيرەتە المايسىز. ونىڭ قاجەتى جوق… قاجەتكە جارامايدى… دەمەك بۇگىنگى قوعامنىڭ باستى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى — «قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قالاي جاساۋعا بولادى؟» دەگەن سۇراق دەپ بىلەمىن. بارلىق وركەنيەتتى، قۇقىقتىق ەلدەردە تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك تەك زاڭدىق جولمەن جاسالىنادى... جاڭا زاڭ اتاۋىنان باستاپ، سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن قايتا جازىلعان جاڭا زاڭ كەرەك، – دەيدى «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى دوس كوشىم. ول ءۇشىن...

مىسالى، سوڭعى 25 جىلدىڭ ىشىندە ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا، ءتىپتى وزبەكتەر مەن تاجىكتەردىڭ ءوزى "ءتىل تۋرالى" زاڭىن 3-4 رەت وزگەرتتى. ويتكەنى بۇل – زامان تالابى. ال ءبىز بولساق، 1989 جىلدىڭ كۇزىندە قابىلدانىپ، 1997 جىلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن «تىلدەر تۋرالى» زاڭمەن ءالى ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. زامان وزگەردى. قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ ۇلەسى  ارتتى. دەمەك بىزگە دە مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن جاڭا زاڭ قاجەت.

بەرىك بەيسەن ۇلى