قازاق قوعامىنا ەسىمى تانىس جازۋشى - جۋرناليست مارات ءبايدىلدا ۇلى توقاشبايەۆ جۋرناليستەردىڭ قازىرگى تاڭداعى مارتەبەسى جايىندا ءوز Facebook پاراقشاسىندا جازبا قالدىردى دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.
"كەز كەلگەن ەلدەگى دەموكراتيانىڭ دەڭگەيىن ونداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن مەملەكەتتىڭ كوزقاراسىنان، ۇستانىمىنان بايقاۋعا بولادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا جۋرناليست ءسوزى كادىمگىدەي باعالاناتىن. نەبىر تاسىرلاردىڭ ءوزى اياعىن تارتىپ باساتىن. 1995 جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر دەگەن ۇعىم شىقتى. مەملەكەتتىڭ سويىلىن سوعىپ تۇرسا دا وعان جۋرناليست قاۋىمى جولاتىلعان جوق. ءتىپتى مەملەكەتتىك باسىلىمداردىڭ جۋرناليستەرى دە بۇل تىزبەدەن تىسقارى ىسىرىلدى. ءسويتىپ ب ا ق وكىلدەرى بىرتىندەپ «ءتورتىنشى بيلىك» بولماق تۇگىلى الدىڭعى ءۇش بيلىكتىڭ بوساعاسىنان سىعالاي الماي قالدى. بۇعان البەتتە ەلىمىزدەگى بيلىكتىڭ اۆتوريتارلىق فورماسى ىقپال ەتكەنى انىق.
بۇگىنگى بيلىك ترانفورماسياسى ءجۇرىپ جاتقان تۇستا جاڭادان پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىندا موينىما «قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الامىن» دەپ مالىمدەدى عوي. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالىنسىز قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قىزمەتكەرلەرىن ارنايى الەۋمەتتىك مارتەبە (ستاتۋس) ارقىلى قولداۋدى ءارى قورعاۋدى ۇسىنامىن.
فرانسۋز ءپۋبليسيسى جان پول مارات ءوزىنىڭ «حالىق دوسى» دەگەن گازەتىنە «ءومىرىمىزدى اقيقاتقا ارنايمىز!» دەگەن ءۇرانسوزدى ەپيگراف ەتىپ قويىپتى. سول ايتپاقشى، قوعامدى دەموكراتيالاندىرامىز دەسەك، كوزبوياۋشىلىقتى ەمەس، ءومىردىڭ اقيقاتىن العا شىعارۋمىز قاجەت. سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن دە ب ا ق بەلسەندىلىگى وتە-موتە ماڭىزدى. اسىرەسە پاراقورلىققا، جەمقورلىققا قاتىستى جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر جاندانسا قانداي عانيبەت. جۋرناليستەر قاۋىمى قوعامنىڭ بارلىق توپتارىنىڭ پىكىرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋىنا ىقپال ەتەدى. جۋرناليستەر بيلىكتىڭ قىزمەتشىسى تۇرىندە ەمەس شىنايى «ءتورتىنشى بيلىك» دارەجەسىندە كورىنگەنى مەملەكەتتىڭ دە، قوعامنىڭ دا دامۋىنا پايدالى.
سول ءۇشىن جۋرناليستەردى قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋ، باق-تاعى جاريالانىم نەمەسە سيۋجەت ءۇشىن وعان قاتىستى مەكەمەلەردىڭ جاۋاپ بەرۋ مىندەتتىلىگى، ءجۋرناليستىڭ كاسىبي مىندەتىن اتقارۋىنا مەملەكەتتىك جانە باسقا ورگانداردىڭ كومەكتەسۋى قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋىنا جول اشار ەدى. ۇلىبريتانيانىڭ «The Sunday Times» باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، جۋرناليستەردە سترەسستىك جاعدايلاردىڭ تۋۋ ىقتيمالدىعى كادىمگى اسكەري ۇشقىش، تاكسيست، ءورت ءسوندىرۋشى سياقتى ماماندىق يەلەرىنەن دە جوعارى بولادى ەكەن. اسىرەسە، شيەلەنىس نۇكتەلەرىندە، الەۋمەتتىك سىلكىنىستەر ورىن العان تۇستاردا جۋرناليستەر ءومىرى قاۋىپكە تولى بولاتىنى انىق.
اقش-تا جۋرناليستەردىڭ جالاقىسى جىلىنا $28 مىڭ (10 ملن تگ) مەن $75 مىڭ (28 ملن تگ) ارالىعىندا. ال بىزدە جىلىنا تاباتىنى 3 مىڭ مەن 5 مىڭ دوللار شاماسىندا.
تۇركيادا جۋرناليستەرگە ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر بار. ءازىربايجان ەلىندە باق-تى مەملەكەتتىك قولداۋ قورى جۇمىس ىستەيدى. ءتىپتى وتكەن جىلى باكۋدە جۋرناليستەرگە ارناپ ءارقايسىسى 250 پاتەرلىك توعىز قاباتتى ەكى ءۇي سالىنىپ پايدالانۋعا بەرىلدى. بيىل ءۇشىنشى ءۇي قۇرىلىسى قولعا الىنىپتى. بىزدە مۇنداي جاعداي ارمان عانا. جاس جۋرناليستەر شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن پاتەر جاعالاپ ءجۇر. الەۋمەتتىك تۇرعىدان مۇلدە قورعالماعان. قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قامتىلا وتىرىپ جۋرناليستەرگە قاتىستى مۇنداي قامقورلىق جاسالسا قانەكي؟!
مىنا كورشى رەسەيدىڭ وزىندە رەسەي جۋرناليستەر وداعىنىڭ باستاماسىمەن جۋرناليستەرگە موبيلدىك بايلانىس، كولىك، قوناق ءۇي، نەسيە الۋدا جەڭىلدىكتەر جاساۋ تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستاندا اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باق-تا جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەرگە ەڭ بولماسا، سول دەڭگەيدە بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلسا، وڭدى قادام بولار ەدى.
بۇدان وتىز جىل بۇرىن شەرحان مۇرتازانىڭ باستاماسىمەن الماتىدا اباي مەن ساين داڭعىلدارىنىڭ قيىلىسىندا جۋرناليستەرگە ارناپ ءۇي سالىنعانى ەستە. سونداي تاجىريبەنى استانا مەن الماتىدا قايتا جانداندىرسا قايتەر ەدى؟! سونداي-اق ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالارعا قاتىسۋدا جۋرناليستەرگە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرمەن تەڭەستىرىلگەن مۇمكىندىك، قوعامدىق كولىكتە جۇرۋدە، يپوتەكالىق پاتەر نەمەسە جەر ۋچاسكەسىن الۋدا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى.
قازاقستاندا 100 مىڭ تۇرعىنعا 445 پوليسيا قىزمەتكەرى كەلەدى ەكەن. الەمدىك ستاندارتتا 300-دەن اسپاۋ كەرەك. سونشاما پوليسياعا قانشاما جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. تاياۋدا ولاردىڭ جالاقىسى تاعى دا ايتارلىقتاي كوتەرىلدى. ال بۇكىل قازاقستاندا جۋرناليستەر سانى 4 مىڭنان ءسال-اق اسادى. ولارعا جاسالعان جەڭىلدىكتەردەن بيۋدجەتكە بالەندەي نۇقسان كەلمەيدى. وسى جاقتارىن ەسكەرگەندە قازاقستاندا جۋرناليستەرگە قاتىستى ارنايى مارتەبە (ستاتۋس) بەلگىلەۋدىڭ ەشقانداي قيىندىعى جوق ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى باق-قا قاتىستى وسى پروبلەمالاردى قولعا السا قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋى ارى قاراي قيىنعا تۇسپەسى انىق."،- دەلىنگەن جازبادا.
پىكىر قالدىرۋ