قازاق حالقىنىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدا جاتىر. بايتەرەكتەي تامىرىن تەرەڭگە جايعان اسىل قاسيەت ءسالت-داستۇرىمىز، ءبىزدى وزگە جۇرتتان بولەكتەپ تۇرادى. قانىنا تارتىپ تۋىپ، كىندىك قانى تامعان قاستەرلى توپراقتى ايالاعان ءھام ءتاي-تاي باسقان وڭ قادامى جاقسىلىققا باستاعان ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى كەمەلدى.
ۋىزىنا جارىعان ۇل مەن قىزىمىز ۇلتقا قىزمەت ەتەر. الاشتىڭ ولگەنىن ءتىرىلىپ، وشكەنىن قايتا جاندىرعان جۇمىستار قولعا الىندى. شۇكىرشىلىك. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار - رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى جۇرت كۇتكەن ءۇمىتتىڭ ۇدەسىنەن شىقتى. تاريح پاراعىنا التىن ارىپپەن جازىلعان جاۋھار قۇندىلىقتارىمىز ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىزدى الەمگە تانىتتى. ۋاقىتتىڭ ۋىسىنا تۇسكەن قازىنامىز ىزدەۋشىسى بولماسا الىدە تۇڭعيىقتا جاتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ ەندى وسى جادىگەرلەرىمىزدىڭ باعاسىن ءبىلىپ، قاسيەتىن قاستەرلەۋگە ۇمتىلدىق. اسىرا سىلتەپ ارتىق ايتۋدان اۋلاقپىز، دەسەدە كوزبەن كورىپ كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى جازدىق. «حالىق ءادىل تارازى» - دەگەندەي ۋاقىتى كەلسە بارلىق اتقارىلعان جۇمىستىڭ ءوز باعاسى بەرىلەر.
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار - رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا كولەمىندە ءتۇرلى ءىس شارالار ۇيىمداستىرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى وسى ايدا ءوزىم تۇراتىن شىعىس قازاقستان وبلىسى، گلۋبوكوە اۋدانى تولاعاي جازعى ساۋىقتىرۋ لاگەرىندە وتكەن جاس ولكەتانۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق سلەتى ەدى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىندا: «ەڭ الدىمەن، ءبىز عىلىمدى تارتپاي، مىندەتتى ورىنداۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىندىك. سول سەبەپتى بىزدەگى ءۇش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بارلىعى دا وسى كۇردەلى ءارى وتە قىزىقتى جۇمىسقا تارتىلدى. ارينە، وزگە دە عىلىمي سەكتورلار تارتىلعان بولاتىن، الايدا، بۇل عىلىمعا عانا ارنالعان جۇمىس دەپ سانامايمىز. بۇل مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىسى بولىپ تا تابىلادى. سوندىقتان، وسى سەكتور دا وتە ماڭىزدى. 33 كىشى باعدارلاما شەڭبەرىندە «شىعىس قازاقستاننىڭ وركەنيەت ەرەكشەلىگى» نەگىزگى باعدارلاماسىنا توقتالىپ وتپەكپىن. ول ەكى باعىتتان تۇرادى، سولاردىڭ ءبىرى - قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى»، - دەگەن ەدى وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆ.
ايماق باسشىسىنىڭ پىكىرىنە سايكەس شىعىس قازاقستان وبلىسى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارناپ ەكى جىلدان بەرى كيەلى جەرلەرلەردى كورسەتىپ كەلەدى. ءوڭىرىمىزدىڭ تاريحى مەن تابيعاتىن سۋرەتتەۋگە ادام ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى جەتپەس مەكەندەرىن، وقۋشىلار جىل سايىن كورۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
بيىلعى جىلى گلۋبوكوە اۋدانى اكىمدىگى مەن ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 7-12 شىلدە ارالىعىندا «التاي ءوڭىرىنىڭ ءىنجۋى» اتتى جاس ولكەتانۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق سلەتىنە ۇزدىكتەر جينالدى.
ءار وبلىستىڭ الامانعا ۇكىلەپ قوسقان ۇمىتتەرى قازىلار القاسىنا بىلىمدەرى مەن ونەرىن كورسەتتى. بالالار ءوزارا جىلدام ءتىل تابىسىپ، الداعى بولار سايىسقا ازىرلىكتەرىن پىسىقتادى. گلۋبوكوە اۋدانىنان قاتىسقان قوس كوماندا تۋعان جەرلەرىنىڭ تىلسىم تابيعاتى جونىندە قاتارلاستارىنا ماقتانا ايتىپ بەرىپ جاتتى.
سلەتتىڭ باستى ماقساتى - بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ولكەتانۋ جۇمىسىنا باۋلۋ، داعدىلارى مەن ىسكەرلىكتەرىن، ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ. شىعىس قازاقستان وبلىسى گلۋبوكوە اۋدانىنىڭ تاريحى، گەوگرافياسى، تابيعاتى مەن مادەنيەتى بويىنشا بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ جانە زەردەلەۋ. «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا وسكەلەڭ ۇرپاقتى پاتريوتتىق پەن ازاماتتىققا تاربيەلەۋ.
وقۋشىلار بىر-بىرىنە سۇراقتار قويىپ، اتالعان ماقسات توڭىرەگىندە وي ءبولىستى.
ۇيىنەن ۇزاپ شىققان بالالارعا تاربيەشىلەر كومەك كورسەتىپ، سايىس ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىردى.
شارانىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەلەنا ستارەنكوۆا، وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ جانە دەنە شىنىقتىرۋ ورتالىعى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەلەنا شيمينا، اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىسى مۇحتار قالىنوۆ جانە ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى ايگۇل مۋسينا قاتىستى.
- ەل شىعىسىندا ورنالاسقان قۇتتى مەكەننىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. تۇركىنىڭ التىن بەسىگىنە اينالعان قارت التايدى بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس. سلەتكە كەلگەن تالاپتى جاستاردىڭ ەرتەڭىنە سەنىم بىلدىرەمىن، - دەدى اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەلەنا ۆاسيلييەۆانا.
سلەتكە از قامتىلعان جانە كوپ بالالى وتباسىنان شىققان بالالار، دارىندىلار ساناتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 8-10 سىنىپ وقيتىن وقۋ وزاتتارى قاتىستى.
قاتىسۋشىلار جەكە جانە ۇجىمدىق جۇمىستارىن كەلەسى اتالىمدار بويىنشا ۇسىندى.
1) «كوماندانىڭ ۆيزيت كارتوچكاسى» كوماندانىڭ اتاۋى، ۇرانى، مۋزىكالىق سالەمدەسۋى.
2) «تۋعان ولكەنىڭ كورىكتى جەرلەرى» پرەزەنتاسياسىن قورعاۋ.
3) «شىعىس قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ءلابيرينتى» ولكەنىڭ تاريحي وبەكتىلەرى مەن مادەنيەت وبەكتىلەرىن ءبىلۋ كۆەستى.
4) «شقو جانە گلۋبوكوە اۋدانىنىڭ مادەني-تاريحي قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ ەكسپەديسياسى بويىنشا ەسەپ» پرەزەنتاسياسى.
بىلىمدىلەر باسەكەسىندە پاۆلودار 4، قاراعاندى 6، اقمولا 5، چەمونايحا 7 جانە گلۋبوكوە اۋدانىنان 18 وقۋشى ب ا ق سىنادى.
بارلىق قاتىسۋشىلارعا ەلىمىزگە تانىمال ءوڭىرىمىزدىڭ كيەلى جەرلەرى كورسەتىلدى. كەلەسى كۇنى بالالارعا IT-ساباعىنان اقپارات بەرىلدى. (لاگەر باعدارلاماسى جاريا ەتىلىپ، مالوۋبينكا ورتا مەكتەبى وقۋشىلارى اراسىندا مەكتەپ ىشىلىك چەمپيونات ءوتتى. وقۋشىلاردىڭ ساپتىق ءجۇرىسى تەكسەرىلىپ، بالالار نازارىنا كونسەرتتىك نومەر ۇسىنىلدى). ايماعىمىزدىڭ كورىكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى ريددەر قالاسىنداعى باتىس التاي قورىعىنا جانە قورىق مۇراجايىن تاماشالادى. وسكەمەن قالاسىنداعى «ەتنواۋىلعا» ساياحات جاساپ، ەلىمىزدە ءتاتۋ-تاتتى مەكەن ەتكەن 130 استام ۇلت وكىلدەرىنىڭ مادەنيەتىمەن جاقىن تانىستى. بىسترۋحا، ۆەرح-ۋبا اۋىلى، تارحان گەولوگيالىق رازرەزى (شىعىس قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى جونىندە بەينەجازبا كورسەتىلدى).
- باتىس التاي قورىعىنا جاساعان ساپارىمىز وتە ءساتتى بولدى دەگەن ويدامىن. سەبەبى ءوزىم بۇعان دەيىن كورمەگەن جەرلەر مەن جانۋارلاردى كوردىم. قورىقتىڭ كوركەم جەرلەرىن دوستارىممەن بىرگە ارالاپ، تاربيەشىلەرمەن ەستەلىك سۋرەتكە تۇستىك. دارىنىمەن قاتارلاستارىنان وزىپ شىققان بارشا وقۋشىلارعا تەك ساتتىلىك تىلەيمىن. ونەرى مەن ءبىلىمى ءبىر ارناعا توعىسقان وقۋشىلاردىڭ اتا-اناسى مەن وتانى كۇتكەن ءۇمىتتى اقتايدى دەپ سەنەمىن دەدى، - پەريەۆالنوە ورتا مەكتەبىنىڭ 8 سىنىپ وقۋشىسى اياگوز جەڭىسبەك قىزى.
«تولاعاي» لاگەرىنىڭ جۇمسىمەن جاقىن تانىسۋ ءۇشىن لاگەر ديرەكتورى فارحات قۇسىمانوۆتىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
- بيىلعى جىلى جوسپار بويىنشا 66 وقۋشىدان قۇرالعان 8 اۋىسىم قابىلدانىپ، جالپى لاگەردە دەمالعان بالالار سانى 500 بالادان اسۋى مۇمكىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن 1-2 اۋىسىمدا 135 بالا تولاعاي لاگەرىندە دەمالىپ ۇلگەردى. رەسپۋبليكالىق سلەت جونىندە ايتار بولسام باسقا اۋدان مەن وبلىستاردان 22، گلۋبوكوە اۋدانىنان 18 وقۋشى كەلدى. 5 تاربيەشى الىستان كەلگەن بالالاردى الىپ كەلسە، ءوز اۋدانىمىزدان 11 تالىمگەر كەلۋشىلەرگە كومەك كورسەتىپ جاتىر. 5 ۋاقىت ىستىق تاماق بەرىلەدى. وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعى مەديسينا قىزمەتكەرىنىڭ ءجىتى قاداعالاۋىنا الىنعان. ءىس-شارالاردى تاربيەشىلەر ۇيىمداستىرىپ بالالار ۋاقىتىن وتە قىزىقتى وتكىزەدى. كەلەسى اۋىسىمدا اسكەري قويماداعى جارىلىستان زارداپ شەككەن ارىس قالاسىنان بالالار كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە، - دەيدى تولاعاي لاگەرىنىڭ ديرەكتورى فارحات تۇردىبەك ۇلى.
«جۇيىرىكتەن جۇيىرىك وزار جارىسقاندا» - دەگەندەي مارە سىزىعىن الدىمەن كەسكەن كوماندالارعا كۋبوك، ماقتاۋ قاعازى جانە جاس ولكەتانۋشىلارعا قاجەتتى «سيقىرلى شىعىس» اتالاتىن كىتاپ تابىس ەتىلدى. الداعى ۋاقىتتا شىرايلى شىعىستىڭ وزدەرى ءالى كورىپ-بىلمەگەن تۇستارىن وسى كىتاپتان وقىپ، ۇيرەنەدى. 4 اتالىمدا جيناعان ۇپايلارى بويىنشا I ورىن قاراعاندى وبلىسى بالقاش قالاسىنىڭ «بالقاش Traevl» كومانداسى، II ورىن پاۆلودار وبلىسى پاۆلودار اۋدانىنان كەلگەن «الاش» كومانداسى، III ورىن اقمولا وبلىسى كوكشەتاۋ قالاسىنان كەلگەن «بۋراباي» كومانداسىنا بۇيىردى.
تىنىمسىز ەڭبەك پەن ىزدەنىس ءوز ناتيجەسىن بەردى. رەسپۋبليكالىق سلەتكە قاتىسقان وقۋشىلار شىعىس قازاقستان وبلىسمەن جاقىن تانىسىپ، جاڭا دوستار تاپتى. ۇلتتىق ءتىلدى جەتتىك مەڭگەرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بالالارى ماقالداپ سويلەپ قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتتى. العاش رەت ۇيىمداستىرىلعان سلەت بارلىق قاتىسۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.
اۆتور: م. سەرجان
پىكىر قالدىرۋ