"قازاقستاننىڭ ازاماتتىق اليانسىنىڭ" جەتەكشىسى دوس كوشىم مەن كورنەكتى ساياساتكەر راسۋل جۇمالى جاقىندا قىزىلجارعا كەلىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. ەلىمىزگە عانا ەمەس، سىرت جۇرتقا دا پايىمدى، سالماقتى ويلارىمەن كەڭىنەن تانىمال قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ اڭگىمەسى نەگىزىنەن ءتىل ساياساتى توڭىرەگىندە ءوربىدى.

بۇل ماسەلەدە ەكەۋىنىڭ دە كوزقاراسى، ازاماتتىق ۇستانىمى كوپشىلىككە مۇنىڭ الدىندا دا وتكىزىلگەن كوپتەگەن سۇحباتتاردان بەلگىلى بولعاندىقتان، ولاردى قايتالاپ جاتپاي-اق قويايىن. تەك دوس كوشىمنىڭ دە، سول كەزدەسۋگە قاتىناسقان كوپشىلىكتىڭ دە قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان پارمەندى زاڭ جۇيەسى ەنگىزىلۋى كەرەك دەگەن پىكىرىمەن كەلىسە المايمىن.

ويتكەنى ءتىل جوعارىدان بەرىلگەن بۇيرىق-جارلىقپەن دە، امىر-وكىممەن دە رەتتەلمەيتىن، تەك ءوزىنىڭ تابيعي دامۋ زاڭدىلىعىنا عانا باعىناتىن قوعامدىق قۇبىلىس. ەگەر جەرگىلىكتى ۇلت ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەسە، انا تىلىندە سويلەسە، سول ءتىل قوعامدا ۇستەمدىك قۇرادى، تۇعىرى بەرىك بولادى. بۇل ءۇشىن بيلىك شىعارعان زاڭنىڭ دا، ەرەجەنىڭ دە قاجەتى جوق، تەك ءار قازاقتىڭ ءوز وتباسىندا بالالارىمەن انا تىلىندە سويلەسەتىن تاربيەسى، ءوز تىلىنە دەگەن قۇرمەتى قاجەت. ەگەر انا تىلىنە دەگەن مۇنداي سۇيىسپەنشىلىك، تاۋەلسىز سانا ادام بويىندا اتا-انانىڭ ونەگەسىمەن بالا كەزىنەن قالىپتاسپاسا، ەشقانداي زاڭمەن، ءتىپتى ەڭ وزىق وقىتۋ ادىسىمەن، ەڭ تاجىريبەلى ءمۇعالىمنىڭ كۇشىمەن قوعامدى قازاق تىلىندە سويلەتۋ مۇمكىن ەمەس.

سوزىمە دالەل كەلتىرەيىن. قىزىلجاردا "ايگۇل" اتتى بالالار باقشاسىندا بولعانىم بار. مۇندا ءارتۇرلى ادىستەردىڭ جىلىگىن شاعىپ ىشكەن شەبەر ۇستازدار ورىس، تاتار جانە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بالالارىن قازاق تىلىنە ۇيرەتەدى. بىلاي قاراعاندا ناتيجەسى جامان دا ەمەس. كوممۋنيكاتيۆتىك ادىسكە نەگىزدەلگەن تارتىمدى ويىن بارىسىندا ورىس بالالارى ءبىر بىرىمەن جاپ-جاتىق قازاق تىلىندە سويلەسىپ جاتقانىن كورۋدىڭ ءوزى قانداي قۋانىش!

ءبىراق... جۇمىس سوڭىنا قاراي بالالارىن ۇيلەرىنە اكەتۋگە اتا-انالار كەلە باستادى. كوڭىلىمدەگى جىلت ەتكەن قۋانىش وتىنىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جانىمنىڭ قۇلازىعان كەزى دە وسى بولدى. قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى مەن ءبىر ءۇيدىڭ ۇلگى بەرەتىن كەلىندەرىنەن باستاپ پايعامبار جاسىنان اسقان قارتتارىنا دەيىن بالالارىمەن، نەمەرەلەرىمەن ورىسشا دابىرلاسىپ جاتىر. كۇنى بويى بالعىندارمەن قازاقشا اڭگىمەلەسىپ، سولاردىڭ بالاۋسا ساناسىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاس وسكىنىن ەگىپ جۇرگەن تاربيەشىلەردىڭ ەڭبەگى ەش بولدى.

ال ەندى ايتىڭىزدارشى، ەگەر قازاقتىڭ ءوزى بالاسىنا قازاق تىلىندە تاربيە بەرمەي، ءوزى ورىسشا سويلەسىپ جۇرسە، انا تىلىنە وزگەلەر تاراپىنان قانداي قۇرمەت بولماق؟ قانداي زاڭمەن، اكىمشىلىك بۇيرىقپەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزىمىز دە سىيلامايتىن تىلگە دەگەن قۇرمەتىن قالىپتاستىرۋعا بولادى؟

قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى بۇگىن قىل ۇستىندە تۇرعانىنا تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. بۇۇ-نىڭ ءبىلىم بەرۋ، عىلىم جانە مادەنيەت ۇيىمىنىڭ (UNESCO) مالىمەتى بويىنشا 1950 جىلدان بەرى الەمدە 230-دان اسا ءتىل جويىلىپ كەتكەن ەكەن. UNESCO اتلاسىندا تىلدەر بولاشاقتا دامۋ مۇمكىندىگىنە قاراي التى توپقا بولىنگەن: safe (سەنىمدى)، vulnerable (وسال)، definitely endangered (انىق قاتەر تونگەن)، severely endangered (قاتتى قاتەر تونگەن)، critically endangered (قاتەرلى شەككە جەتكەن)، extinct (ولگەن) http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/ .

مۇندا "قاتتى قاتەر تونگەن" ساتىداعى ءتىلدىڭ بەلگىلەرى رەتىندە UNESCO ماماندارى انا تىلىندە وتباسىنداعى اتا-اجەلەر سويلەيتىن، ال جاس اتا-انالار ءوز ءتىلىن تۇسىنگەنىمەن ول تىلدە ءوزارا دا، بالالارىمەن دە سويلەسپەيتىن جاعدايدى ايتادى. ال "قاتەرلى شەككە جەتكەندە" (بەسىنشى ساتى) اتا-اجەلەردىڭ ءوزى انا تىلىندە جارتىلاي (partially) جانە سيرەك (infrequently) سويلەيتىن دەڭگەيگە دەيىن تومەندەپ كەتەدى. بۇدان كەيىنگى ساتىدا ءتىل جويىلادى.

قازىرگى كوشەدە نەمەرەلەرىمەن ورىسشا سويلەسىپ كەلە جاتقان اق ساقالدى اتالارىمىزدى، اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىزدى كورگەندە قازاق ءتىلى UNESCO كەستەسىنىڭ بەسىنشى جانە التىنشى ساتىلارىنىڭ بەلگىلەرىن بايقاۋعا بولادى. وكىنىشتىسى، "قازاق ءتىلىن دامىتپاي وتىرعان ءورىستىلدى بيلىك" دەپ بار كىنانى بەت-بەدەرى جوق "بيلىك" دەگەن بۇلدىر ۇعىمعا اۋدارا سالۋ قوعامىمىزدا ۇيرەنشىكتى ادەت بولىپ كەتتى. ال سول بيلىك ادامدارى دا وتباسىنىڭ تاربيەسىنەن شىققان ءوز ادامدارىمىز، حالىقتىڭ از عانا ءبىر بولشەگى ەمەس پە؟ ولار دا اتا-انالارىنىڭ  ۇيدەگى ۇلگىسىن كوردى، اكە-شەشەلەرى ولاردى ورىس مەكتەپتەرىنە بەردى، باسقا دا مىڭداعان قازاق بالالارى سياقتى سول كەزدەگى ورىستاندىرۋ ساياساتى ولاردى ۇلتتىق سانادان جۇرداي قىلدى.

ايتەۋىر، مەن ءوز قىزىمدى قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىندا وتىرساق تا، قالادا العاش اشىلعان "سالتانات" قازاق بالاباقشاسىنان مەكتەپ بىتىرگەنشە قازاقشا وقىتىپ، ۇيدە قازاقشا سويلەسىپ سانالى تۇردە تاربيەلەدىم. وڭاي بولعان جوق. سەبەبى كوشەگە شىقسا ويناتىندارى ءبارى ورىس بالالارى ەدى. اۋلاداعىلاردىڭ ىشىندە جالعىز ءوزى عانا قازاق. سولاردان ۇيرەنگەن سوزدەرىن ورىسشا ايتىپ قالسا، ۇرسۋعا دەيىن باراتىنمىن. ءبىراق ەسەسىنە ول انا تىلىندە مەنى جەرگە قاراتقان جوق. ورىس ءتىلىن مەكتەپسىز-اق ۇيرەندى. اعىلشىن ءتىلىن دە ءوزىمنىڭ ىقپالىممەن مەڭگەرىپ الدى. 

ال ءقازىر تاۋەلسىز ەل ەمەسپىز بە؟ ءار قازاقتىڭ ءوز بالاسىن قازاق تىلىندە تاربيەلەۋىنە كىم قارسى بولىپ جاتىر؟ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورىس جاستارى، ۇلتى ءارتۇرلى مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قازاقشانى قازاقتان دا تازا سويلەيتىن ىنتالى ازاماتتار جەتەرلىك. ءبىراق سولاردىڭ قۇلشىنىستارىن تەجەپ، ورىسشا سويلەپ ەتەكتەن تارتىپ كەلە جاتقان ءوزىمىز.

بۇگىنگى كەزەڭدە قازاق ءتىلى ماسەلەسى ءوز ەسەبىن كوزدەگەن ءارتۇرلى توپتاردىڭ بيلىكپەن تارتىستاعى ساياسي قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. "قازاق ءتىلىن اسقاقتاتايىق!" دەپ بوس بوشكەدەي داڭعىرلاعاندا داۋىستارى جەر جارادى. ءبىراق انا ءتىلىمىزدى ۇرانشىلدىقپەن ەمەس، ءار قازاق اتا-اناسىنىڭ وتباسىندا ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا سىڭدىرگەن تىلگە دەگەن قۇرمەتپەن، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن عانا جويىلىپ كەتۋدەن قۇتقارا الامىز.

مارات ەرمۇقانوۆ،

قىزىلجار قالاسى