جالپى زاڭ كوپ. بارلىق نارسە زاڭنىڭ اياسىندا ىستەلەدى. ءبارىمىز دە زاڭعا باعىنامىز. تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى. مەملەكەت زاڭسىز ءومىر سۇرە المايدى. ارينە، زاڭعا ۋاقىت وزعان سايىن وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. ءتىپتى مەملەكەت وركەندەپ، كەمەلدەنۋ شاعىنا جەتكەنشە كونستيتۋسياعا دا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ وتىرىلادى. ءتىپتى ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان تۇجىرىمدامالار بار. بۇل دۇرىس تا. ءدال وسى تۇجىرىمداما الدا قانداي زاڭ جوبالارى قابىلدانادى؟ ولاردىڭ باعىتى قانداي بولۋى كەرەك؟ ءبارى-بارى اتاپ كورسەتىلەدى. مىسالى، «2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى تۋرالى» زاڭدى قاراستىرايىق.
مۇندا قازاقستان قانداي قۇقىقتىق مەملەكەت بولۋى كەرەك؟ الداعى ۋاقىتتا وسىعان بايلانىستى قانداي زاڭدار قابىلدانۋى قاجەت؟ ءبارى اتاپ كورسەتىلەدى.
«2010 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 2009 جىلى تامىز ايىندا جاريالاندى. بۇل وتە اۋقىمدى قازاقستان حالقى ءۇشىن وتە قاجەتتى تۇجىرىمداما ەكەندىگىن اتاپ وتەيىك.
ال بۇل تۇجىرىمدامانى نەگە قايتادان قابىلداۋ كەرەك بولدى؟
- اتاپ ايتار بولساق، 2002 جىلى قابىلدانعان وسىنداي قۇقىقتىق تۇجىرىمداما 2010 جىلعا دەيىن ءوز ميسسياسىن ادال ورىندادى.
- ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ورنىقتى اسەر ەتكەن جانە قامتاماسىز ەتكەن كوپتەگەن زاڭنامالار قابىلداندى.
- جاڭادان ءبىرقاتار كودەكستەر قابىلداندى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭبەك، ەكولوگيالىق كودەكستەر مەن ورمان، جەر سۋ، كەدەن جانە تاعى باسقا سالالىق كودەكستەر مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلدادى.
- 2007 جىلى قازاقستان كونستيتۋسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.
- ءولىم جازاسىن قولدانۋ اياسى قىسقارتىلدى.
- سوت-قۇقىقتىق سالادا رەفورما باستاۋ مىندەتى تۇردى.
- الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنۋ مىندەتى قويىلدى.
- قازاقستان زاڭىن حالىقارالىق تالاپتارعا ساي ەتۋ ماسەلەسى العا قويىلدى.
- سوندىقتان الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن زاڭدارىمەن باسەكەلەستىككە تۇسە الاتىن ساپالى زاڭ دايىنداۋعا قادام باستىق.
- ۇلتتىق قۇقىقتى دامىتۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى ايقىندالدى.
- 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مارتەبەسىن جەتىلدىرۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ، سالىق زاڭناماسىن ودان ارى جەتىلدىرۋ، اقپارات سالاسىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق جاعىنان رەتتەۋ، «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» قىزمەتىن دامىتۋ سياقتى كەلەلى مىندەتتەردى قۇقىقتىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ جوسپارى العا قويىلدى.
- اتالعان تۇجىرىمدامادا تاۋەلسىز قازاقستانداعى قۇقىقتىق جۇيەنى جەتىلدىرۋدىڭ ون جىلعا ارنالعان (2010-2020ج.ج) باسىمدىقتارى ناقتى كورسەتىلدى.
راسىن ايتۋ كەرەك، ون جىلعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى تولىققاندى ءوز مىندەتىن اتقاردى جانە اتقارىپ تا جاتىر. اتالعان تۇجىرىمدامادا سونداي-اق اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويىپ، كاسىپكەرلىكتى قورعايتىن جانە رەتتەيتىن زاڭنامالار قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋعانى اتاپ كورسەتىلدى. سوندىقتان دا زاڭدىق جاعىنان ەشقانداي كەدەرگى بولمايتىن وزىق ءارى ساپالى زاڭدار جيىنتىعىن وزىمىزگە بەيىمدەۋ كۇن تارتىبىنە شىقتى. ارينە بۇل تۇرعىدا كەز كەلگەن كاسىپكەرگە ءوز تىرلىگىن جانداندىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ساپالى زاڭ كەپىل بولا الادى. سول ارقىلى كاسىپكەرلەر وزدەرىنىڭ ىسكەرلىك جانە بيزنەس مادەنيەتىن دامىتادى جانە ونى تولىقتاي يگەرەدى.
جاڭا تۇجىرىمدامادا وتاندىق قارجى نارىعىن يگەرۋ ءۇشىن قاجەتتى زاڭنامالاردى قابىلداۋ مەن قۇندى قاعازدار نارىعىن قۇقىقتىق تۇرعىدان رەتتەۋ دە باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەكەندىگى ايتىلدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن ساپالى دەڭگەيگە كوتەرىپ، حالىقتىڭ ولارعا سەنىمىن ارتتىرۋ دا تۇجىرىمدامادا ناقتى كورسەتىلدى.
ارينە، ون جىلعا ارنالعان اۋقىمدى قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى ءبىزدىڭ كەز كەلگەن سالانىڭ دامۋىن جەدەلدەتىپ، ونىڭ قۇقىقتىق جاعىنان قولدادى جانە قورعادى دەسەك، ول ەندى انىق نارسە.
ءيا، ءبىزدىڭ نەگىزگى باعىتىمىز – حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىراتىن الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋ بولعاندىقتان، ەڭ الدىمەن ادىلەتسىزدىكتەردىڭ بولماۋىنا نەگىزگى قۇجات كونستيتۋسيا كەپىلدىك بەرىپ وتىر. سوندىقتان نارىقتىق ەكونوميكا بارعان سايىن دامىپ بارا جاتقان تۇستا حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، دەنساۋلىق سالاسىن نىعايتۋ مەن ءبىلىم سالاسى دا قۇقىقتىق جاعىنان قورعالادى جانە قورعالا بەرەدى. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، زامان دامىعان سايىن، وركەنيەت پەن نارىق تەحنولوگياسى زاڭ دا ،زاڭناما دا وزگەرىپ، تولىقتىرىلىپ وتىرادى.
ارينە، ءار كەزەڭنىڭ ءوز زاڭى بار، العا قويعان مىندەت، جوسپارى بولادى. ال 2010-2020 جىلعا ارنالعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىنىڭ بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن كوتەرۋدە زور ءرول اتقارىپ كەلەدى. بۇل ەندى امبەگە ايان ەكەندىگى بەلگىلى. سوندىقتان دا ەلىمىزدە قۇقىقتىق ءتارتىپ ورناپ، حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى جەتىلىپ جاتسا، وندا بۇل قوعام ءۇشىن ۇلكەن العا باسۋ بولىپ تابىلادى.
پىكىر قالدىرۋ