اۋدان مەن ايماقتىڭ مىقتى بولۋى ول ەڭ الدىمەن اكىمدەردىىڭ ىسكەرلىگىنە دە بايلانىستى بولاتىنى ءسوزسىز. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ادەتتە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى كوپ رەتتە ايماق باسشىسىنا دا بايلانىستى. «اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول» دەگەن حالىق ءتامسىلى بەكەر ەمەس. بۇل ورايدا وبلىستىڭ اۋداندارىندا ىسكەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ باسشىلار از ەمەس. مىسالى، اقتوبە وبلىسىندا مارتوك اتتى اۋدان بار. تاريحتى بىلمەگەن ادامعا ونىڭ اتى دا قىزىقتى بولىپ كورىنەر. ولكەتانۋشىلار بۇل اتاۋدىڭ تاريحىن ەرتە زاماننان باستايدى. مورتىق –بۇل ءشوپتىڭ اتى. اۋدان وسى قاسيەتتى وسىمدىكتىڭ اتىمەن اتالعان دەسەدى. دەسەك تە پىكىرلەر ءارتۇرلى، ءبىراق اڭگىمە اكىمدە.
مارتوك اۋدانى اقتوبەنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان. اۋدان رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسىمەن شەكتەسەدى. وڭتۇستىك باتىسىندا قوبدا اۋدانىمەن، وڭتۇستىك شىعىسىندا العا جانە وبلىس ورتالىعىمەن، سولتۇستىك شعىسىندا قارعالى اۋدانىمەن جالعاسادى. سونداي-اق باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو حالىقارالىق ءدالىزى دە اۋدان تەرريتورياسى ارقىلى وتەدى. اۋداندا بۇگىنگى تاڭدا 30-عا جۋىق دياسپورا وكىلدەرى تۇرادى، بۇل اۋماقتاعى تۇرعىنداردىڭ سانى 29901 ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
ارينە، بۇگىنگى تاڭدا اۋداننىڭ الەۋمەتتىك –ەكونوميكالىق جاعدايى وتە جاقسى. سوڭعى توعىز ايدىڭ كورسەتكىشىنە نازار اۋدارار بولساق، بارلىق سالا بويىنشا جوسپار ورىندالعان. ءوندىرىس ءوسىپ، شاعىن جانە ورتا كاسىپ دامىپ كەلەدى.
مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، جاڭادان جۇمىس ورىندارىن اشۋدى تاپسىرعانى بەلگىلى. بۇل ورايدا اۋداندا جاقسى، جاعىمدى كورسەتكىشتەر بار. اۋدان تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا ايلىق جالاقىسى 116097 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ءبىر عانا مىسال، سوڭعى توعىز ايدا جاڭادان 754 جۇمىس ورنى اشىلعان.
ايماقتا ەلباسى مەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارى ويداعىداي ورىندالۋدا. تۇرعىنداردىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋعا بارلىق شارالار قاراستىرىلۋدا. 2019 جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىنگى جاعدايدى سارالايتىن بولساق، 6172 مۇشەسى بار 1328 وتباسىنا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك تاعايىنداۋ تۋرالى كەڭەس بەرىلدى. ونىڭ ىشىندە 880 وتباسى اتاۋلى كومەكتى الۋعا ءوتىنىش جازدى. 603 وتباسىنا 255، 7 ميلليون تەڭگە كولەمىندە اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك بەرىلدى. 277 وتباسىنىڭ تابىسى بەلگىلەنگەن ءتيىستى مولشەردەن جوعارى بولعاندىقتان ولاردىڭ ءوتىنىشى كەرى قايتارىلدى. بۇگىنگى تاڭدا اۋدان كولەمىندە جۇمىسسىزداردىڭ سانى ازايىپ كەلەدى.
مارتوك اۋدانى تابايعاتى كوركەم، اۋىل شارۋاشگىلىعىن دامىتۋعا بار جاعداي جاسالعان ءوڭىر. جەرى قۇنارلى، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ىڭعايلى ايماق. سوندىقتان دا كاسىپكەرلەردىڭ كوبىسى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ءونىمدى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. مال شارۋاشىلىعى دا دامۋدا. بارلىق سالادا العا جىلجۋ بار. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
وسىدان بەس-التى اي بۇرىن اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى وڭداسىن ورازالين مارتوك اۋدانىنا باسشى ەتىپ ەرمەك كەنجەحانۇلىن تاعايىنداعانى بەلگىلى. بەكەر ەمەس. ىسكەر باسشى وسىعان دەيىن رەسپۋبليكالىق ءبىرقاتار قارجىلىق وندىرىستىك كومپانيالاردى باسقاردى. اقتوبە وبلىسى اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى باسقارماسىنىڭ باستىعى، اقتوبە وبلىستىق سىرتقى بايلانىستار جانە تۋريزم باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولدى. ونىڭ ۇستىنە ەرمەك كەنجەحان ۇلى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن رەدينگ ۋنيۆەرسيتەتىن (ۇلىبريتانيا) اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى بيزنەستى باسقارۋ ماماندىعى بويىنشا، "ادجۋ" (كورەيا) ۋنيۆەرسيتەتىن اكىمشىلىك ىسكەرلىك ماماندىعى بويىنشا ءتامامداعان. ايماق باسشىسى وڭداسىن ورازالين مارتوك اۋدانىنا ونى باسشى ەتىپ تاعايىنداپ، ىسكەر، جىگەرلى «بولاشاقتىڭ» تۇلەگىنە سەنىم ءبىلدىردى. بۇگىنگى تاڭدا سەنىم اقتالىپ جاتىر. ەڭ ۇلكەنى ءارى نەگىزگىسى – حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولۋ. بۇل ورايدا ەرمەك كەنجەحان ۇلى سوڭعى التى ايدا ىسكەرلىگىن دە كورسەتتى. اۋدان قارىشتاپ العا دامىپ كەلەدى. ويتكەنى مەملەكەتتىك باعدارلامالار تولىققاندى ورىندالىپ جاتىر. مىسالى، «ەڭبەك» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا 75 جوبا ىسكە قوسىلدى. «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» جەڭىلدەتىلگەن باعدارلاما بويىنشا 17 جوبا قارالۋ ۇستىندە. قازىرگى تاڭدا ونىڭ ەكەۋى ماقۇلداندى، ۇشەۋى قارالۋدا، ال قالعاندارى دايىندالۋ ۇستىندە.
مارتوك اۋدانى اقتوبە وبلىسىنداعى ەڭ اگرارلى اۋداننىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا وراي قازىرگى كەزدە پايدالانىلماي جاتقان قۇنارلى جەرلەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ جۇمىسى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا باقشا جانە ءداندى داقىلدار ەگىلەدى. كارتوپ، قىزاناق، قيار، سابىزدەن باستاپ، باكلاجانعا دەيىن وسىرىلەدى. سونىمەن قاتار، 13 شارۋا قوجالىعى قاۋىن بەن قاربىز ەگۋگە داعدىلانعان. قازىرگى تاڭدا اۋدان كولەمىندە ەلەك جانە باسقا دا سۋ قويمالارىنىڭ ماڭايىندا 600 گەكتارداي پايدالانىلماعان جەرلەر بار. الداعى ۋاقىتتا اتالعان جەرلەرگە باقشا ونىمدەرى ەگىلەتىن بولادى.
سونداي –اق، مارتوك اۋدانىندا 35 پلوتينا بار، بۇل ماڭايدا سۋلاندىرىۋ القابىن مولايتىپ، بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا بولادى. 35 پلوتينانىڭ قازىرگى ۋاقىتتا توعىزى پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇگىندە كۇندە اۋداندا زامانا كوشىنەن كەيىن قالماي اۋىل شارۋاشىلىعىن سيفرلاندىرۋ جاڭاشا قارقىن الدى دەسە دە بولادى.
مارتوك اۋدانى تەك قانا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىر دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ايماقتا قازىرگى تاڭدا 11 ءوندىرىس ورنى جۇمىس ىستەپ، حالىققا پايداسىن تيگىزۋدە.
پرەزيدەنت اسىرەسە ايماقتاردا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا كوپ كوڭىل بولىپ وتىر. اۋدان اكىمى ەرمەك كەنجەحانۇلىن وسى سالانىڭ دامۋىنا ءوزى دە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. «جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى بويىنشا جاڭا جوبالار دۇنيەگە كەلىپ، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدە. «باستاۋ بيزنەس» جوباسى بويىنشا 75 ادام ارنايى كۋرستا وقىتىلىپ، ولار ءتيىستى سەرتيفيكاتتى يەلەندى. ولاردىڭ ىشىندە 10 ادام 32،4 ميلليون تەڭگە شاعىن نەسيە الدى. قازىرگى ۋاقىتتا «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلاماسى بويىنشا 36 جوبانى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلىپ وتىرعان كورىنەدى.
–ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – حالىققا جاعداي جاساۋ، جۇمىس ىستەيمىن دەگەن ادامعا مۇمكىندىك بەرۋ، ولاردىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ. مەملەكەتكە ماسىل بولىپ، سەنىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ءوز كاسىبى مەن بيزنەسى بار ادام عانا بەرەكە باقىتقا كەنەلەدى. كاسىبىن دوڭگەلەنتكەن ادامنىڭ تىرشىلىگى تۇزەلەدى. اۋدان تۇرعىنددارى مۇنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىر. بيزنەستى نەسيەلەۋ باعىتى بويىنشا ءبىزدىڭ مارتوك اۋدانى ايماقتا كوش باسىن بەرمەي تۇر. اۋدان تۇرعىندارىنىڭ بەزنەس سالاسىنا بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى، – دەيدى اۋدان اكىمى.
مارتوك اۋدانىنىڭ ينۆەستورلارعا جانە ينۆەستيسيا سالۋعا قولايلى ايماق ەكەنىن ايتتىق. اۋداندا مال ازىعىن وندىرەتىن زاۋىت قۇرىلىسى باستالدى. جوبانىڭ قۇنى - 2،5 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. جوبا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ اياعىنا قاراي ىسكە قوسىلماق. دايىن ونىمدەر اقتوبە، قازاقستان اۋماعىنا عانا ەمەس، شەتەلدەرگە، اتاپ ايتقاندا، ەۋروپا قۇرلىعى، يران مەن ساۋد ارابيا نارىعىنا شىعارىلماق.
مارتوك اۋدانىنىڭ اكىمى ەرمەك كەنجەحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تاياۋ ارادا جول بويىندا سەرۆيستىك قىزمەتتى دامىتۋ كوزدەلىپ وتىر. ويتكەنى اۋدان باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو حالىقارالىق ءدالىزىنىڭ ءون بويىندا ورنالاسقان. سوندىقتان بۇل سالاعا نازار اۋدارماسا بولمايدى.
سونداي-اق اۋدان اۋماعى جەر قويناۋىنداعى پايدالى قازبالارعا باي. يگەرىلمەگەن كەندەردىڭ كوزى دە بارشىلىق. ال وعان ءتيىمدى ينۆەستور ىزدەۋ دە باستى نازاردا تۇر.
تاعى ءبىر ينۆەستيسيا تارتىلاتىن سالا – بالامالى ەنەرگيا كوزدەرى. جەل قوندىرعالارى ارقىلى اۋداندا قۋات كوزدەرىن وندىرۋگە مول مۇمكىندىك بار. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەت «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولۋدە.
ەرمەك كەنجەحان ۇلى اۋدان ەكونوميكاسى شىعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. بۇل تۇرعىدا ەكونوميكالىق جاعىنان بەلسەندى حالىقتىڭ 30 پايىزىن وسى سالاعا تارتۋ كوزدەلىپ وتىر. ەڭ باستى ماقسات – جەرگىلىكتى ونىمدەردى كوبەيتۋ. مارتوك اۋدانىنىڭ ونىمدەرى جاقىن ۋاقىتتا اقتوبە عانا ەمەس، جاقىن جانە الىس شەتەلدەرگە ەكسپورتتالاتىن بولادى.
ينۆەستورلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «جوبالاردىڭ جول كارتاسى» باعدارلاماسى اشىلعان. مۇنىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟ جالپى اۋماعى 96 گەكتار جەرگە وندىرىستىك بازا ورنالاسقان. مۇندا ءارتۇرلى ءونىم وندىرەتىن جانە تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتەتىن 8 كاسىپورىن جۇمىس ىستەيدى.
مارتوك اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى اۋىز سۋمەن تولىققاندى قامتاماسىز ەتىلگەن دەسە دە بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا اۋدان حالقى ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن 94،4 پايىزعا قامتاماسىز ەتىللگەن. ال تۇرعىنداردىڭ 77،1 پايىزى كوگىلدىر وتىندى تۇتىنىپ وتىر. قۇرىلىس سالىنىپ جاتىر. جول جوندەلۋدە.
اۋدان اكىمى ەرمەك كەنجەحان ۇلى قاشان دا حالىقتىڭ ورتاسىندا. ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ۇنەمى تىڭداپ وتىرادى. اكىمنىڭ قابىلداۋىنا حالىق تا كوپ كەلەدى. بيىلدىڭ وزىندە اۋدان اكىمى ءارتۇرلى ماسەلەلەرمەن كەلگەن 150 ادامدى قابىلدادى. اۋدان اكىىمشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «Facebook»، «Instagram»، «Telegram»، «ۆكونتاكتە»، «ودنوكلاسسنيكي.رۋ» الەۋمەتتىك جەلىسىندە تىركەلگەن. اۋدان اكىمىنىڭ ءوزى «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندە تۇرعىنداردىڭ ساۋلدارىنا تۇراقتى جاۋاپ بەرىپ وتىرادى.
«بولاشاقتىڭ» تۇلەگى، ءارتۇرلى قىزمەتتىڭ مەكتەبىنەن وتكەن ەرمەك كەنجەحان ۇلى بۇگىنگى قوعامنىڭ زاماناۋي ىسكەر باسشىسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول حالىققا جاقىن اكىم. بۇل كۇندەلىكتى ومىردە بايقالىپ تا ءجۇر. حالىققا نە كەرەك؟ ماسەلەنىڭ شەشىلگەنى كەرەك. ال مارتوك اۋدانىندا وسىنداي الىمدى ، شالىمدى، شارۋانى جەدەل شەتەتىن ىسكەر اكىم بار. حالىق وسىعان قۋانادى.
ميرا بەرىكبولوۆا
