– جازۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي «تالقى» اتتى ەڭبەگىندە: «اقىل مەن وي­دىڭ، عىلىمنىڭ كەمەلىنە كەلگەن قازىرگى زا­مانداعى كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاريحى – سول ەلدىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن، وتكەن وقي­عاسىنىڭ ءوزىن بۇگىنگىنىڭ كوزقاراسىنا بەيىمدەپ، تىگىسىن جاتقىزىپ جازىلعان تاريح» – دەيدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقتىڭ تاريحى تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان زەردەلەنىپ، ۇلتتىق مۇددەگە سايكەس جازىلىپ جاتىر ما؟

– ەلىمىزدە قازاق حالقىنىڭ، قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋ ەل تاۋەلسىزدىگىنەن بەرى جا­ڭا كەزەڭگە قادام باستى دەۋگە بولادى. سەبەبى، ءبىز 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە وتتىك، بۇل ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءداۋىر ايىراتىن داتاسى. قاراپ وتىرساڭىز، سودان بەرى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان تارتىپ، قوعامدىق ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەنيەت جۇيەسى تۇبەگەيلى وزگەردى، ءتىپتى، ادامداردىڭ تىرشىلىك فورماسى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى دە، تۇرمىس تالعامى دا وزگەردى. سونىمەن قاتار، وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ كوكجيەگى دە بارىنشا كەڭەيدى. تاريحتى جاڭا كوزقاراستا، ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان جازۋ پروسەسى باستالدى. تاريح زەرتتەۋدىڭ كوپتەگەن جاڭا سالاسى قالىپتاستى. مىسالعا الىپ ايتار بولساق، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحى، الاشتانۋ جانە الاش قوزعالىسى تاريحى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاري­حى، قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى، قازاق حان­دىعىنىڭ تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناستار تاريحى، تۇركولگيا، دياسپورولوگيا، تۇلعاتانۋ، دەرەكتانۋ، ولكەتانۋ، قىتايتانۋ، ەلتانۋ سياقتى تاريح عىلىمىنىڭ سالالارىندا تىڭ ىزدەنىستەر مەن قوماقتى عىلىمي ناتيجەلەر جارىققا شىقتى. ال، وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ ءدارتۇرلى وزەگى بولعان قازاقستان تاريحى، ارحەولوگياسى مەن ەتنوگرافياسى سالاسىندا دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق عىلىمي جەتىستىكتەر مەن تابىس­تار بارشىلىق. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، تاۋەلسىزدىكتەن بەرى وتاندىق تاريح عىلىمى ايتارلىقتاي دامىپ كەلەدى. − دجاۆاحارلال نەرۋ: «مەنىڭ ەلىمنىڭ تاريحى اعىلشىنداردىڭ كوزىمەن جازىلدى»، – دەپ كۇيىنگەن ەكەن. وتكەن عاسىر­دا قازاقتىڭ تاريحى دا وتارلاۋشى يمپەريالاردىڭ كوزقاراسىمەن جازىلدى. پاتشالى رەسەي تۇسىندا دا، كسرو كەزىندە دە قازاق تاريحى بۇرمالاندى. وسى ورايدا، اقىن قادىر ءمىرزا-الىنىڭ «ءبىزدىڭ تاريح – بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا ءبىراق-تاعى» دەگەن ولەڭى ويعا ورالادى. ال، بۇگىنگى تاڭدا ءتول تاريحىمىز كەڭەستىك ساياسي يدەو­لوگيا­سىنىڭ سىڭىرگەن كوزقاراسىنان تۇگەلدەي تازارتىلدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ – جالپى الىپ ايتقاندا، تاريح بىرنەشە جاعدايدا جازىلادى. بىرىنشىدەن، تاريحتى دامىعان وركەنيەتتى ەلدەر كوپ جازادى. ونىڭ دا ساياسي ماقساتى مەن ءمانى بار، دەگەنمەن، ولار وزدەرىنىڭ باسقالاردان وزىق وركەنيەتتى ەكەنىن، بىلىكتى-بىلگىر ەل ەكەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ عانا ەمەس، وزگەنىڭ، ايماقتىق، ءتىپتى، الەم تاريحىن جازادى؛ ەكىنشىدەن، تاريحتى دامىپ كۇشەيگەن دەرجاۆالار جازادى. ولاردىڭ ماقساتى – ءوز ۇلتىنىڭ رۋحىن كوتەرۋ، وزگە ەلدى جاۋلاۋ نەمەسە وتارلاۋ. بۇنىڭ تاريحتاعى كورىنىسى دەپ – ەۋروپاسەنتريزم مەن شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ون­­داي مەملەكەتتەر وزدەرى وتارلاعان ەلدە­ءرىنىڭ تاريحىن جازۋعا كوپ كوڭىل بولەدى، جازعاندا دا وتارلىق مۇددەسىنە ۇيلەستىرىپ جازادى. وزدەرىن وتارلاۋشى ەمەس، ولاردى جارىلقاۋشى، ولاردىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋشى، ولاردىڭ باقجۇلدىزى رەتىندە كورسەتىپ، وزدەرىنىڭ تاريحي كوزقاراسىن وتارلانۋشى حالىقتاردىڭ ساناسىنا تەرەڭ سىڭىرەدى. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ءۇندىستان تاريحى وسىنداي جاعدايدا جازىلعان تاريح بولعاندىقتان، دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ كەييتىن ءجونى بار. ۇشىنشىدەن، تاريحتى، اسىرەسە ۇلتتىق تاريحتى تاۋەلسىزدىك العان ۇلتتار ءوز ەلىنىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك تاريحىن جازادى، ءبىرىنشى كەزەكتە بۇرمالانعان تاريحىن تۇزەتۋدى قولعا الادى، ودان سوڭ تاريحي شىنايلىق پەن عىلىميلىق نەگىزىندە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى باستى ورىنعا قويا وتىرىپ جازادى. مىنە، ءبىزدىڭ ەلدە جازىلىپ جاتقان تاريح وسىنداي تاريح نەمەسە وسىنداي تاريح جازۋعا قۇلشىنىس پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر دەۋگە بولدى. ءبىراق، كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق تاريحى، قازاقستان تاريحى تۋرالى قاتە ۇعىمدار مەن كەرى كوزقاراستاردىڭ ساناعا سىڭىرىلگەنى سونشالىق، كەيبىر تاريحشىلار وسى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق نيگيليزمنىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي ءجۇر. ولار وسىناۋ كەڭ-بايتاق اۋماقتا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى قالىپتاسىپ، ۇزاق تاريحي دامۋ پروسەسىندە ۇلت بولىپ ۇيىسقانىنا، قازاق حاندىعىنىڭ وسى كەڭىستىكتە قۇرىلعان، داۋرەن سۇرگەن مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمدار مەن يمپەريالاردىڭ تاريحي وزگەرىستەرىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى ەكەندىگىنە كۇمانمەن قارايدى، ءتىپتى سەنگىسى كەلمەيدى. ءبىراق، ولار وسىناۋ كەڭ-بايتاق اۋماقتىڭ جانە وندا جاراتىلعان شۇعىلالى تاريحي مادەنيەتتىڭ يەسى قالايشا قازاق بولىپ وتىرعان بۇلجىماس شىندىقتى تۇسىندىرە المايدى. وسىندايدا، زاڭدى سۇراق تۋادى: «وسىنشاما كەڭ اۋماقتى جانە وندا جارىققا شىققان باي مادەنيەتتى باسقا بىرەۋ قازاققا سىيعا بەرىپ، وزدەرى جەر بەتىنەن عايىپ بوپ كەتكەن بە؟!» –دەگەن. مىنە، بارىپ تۇرعان ابسۋرد دەگەن وسى. سوندىقتان، وتاندىق تاريح عىلىمى سالاسىندا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سارقىنشاقتارى ءالى ساقتالىپ وتىرعانى شىندىق. ودان تولىق ارىلۋعا ءالى ۇزاق ۋاقىت قاجەت دەپ بىلەمىن. − ءقازىر قازاقستان تاريحىن كىمدەر جانە قالاي جازىپ جاتىر؟ – ءبىزدىڭ ەلدە رەسمي تاريحتى جازاتىن ءۇش عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. ولار: ءا.مارعۇلان اتىنداعا ارحەولوگيا ينستيتۋتى؛ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى جانە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قازاقستان تاريحى ءۇشىنشى رەت قايتا جازىلۋدا. اكادەميك ماناش قوزىبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاقستان تاريحىنىڭ وچەريگى» جانە سول كىسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن باستالىپ، ول كىسىدەن كەيىنگى ينستيتۋت ديرەكتورلارى مامبەت قويگەلدييەۆ، كە­مال بۇرحانوۆ، ساتتار ماجيتوۆتەر جالعاستىرىپ اياقتاعان «قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن)» بەس تومدىعى، جانە قازىرگى حانكەلدى ءابجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جازىلىپ جاتقان «قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن)» ون تومدىق جيىرما كىتاپ. ال، باسپادان جارىق كورگەن الدىڭعى ەكى «قازاقستان تاريحىندا» تاۋەلسىز مەملەكەت تۇرعىسىنان تاريحىمىزدى قايتا قاراستىراپ، كوپتەگەن جاڭا كوزقاراستار مەن تىڭ تۇجىرىمدار قورتىندىلانعان بولاتىن. الايدا، بۇگىنگى تالعام بويىنشا ولاردى قايتا سارالايتىن بولساق، وندا ورىن العان ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى، ءتىپتى قاتەلىكتەردى بايقايمىز. ونىڭ ىشىندە باياعى كەڭەستىك تاريحي كوزقاراستاردىڭ دا وزگەرۋسىز ەنىپ كەتكەنى بايقالادى. ال، ءقازىر جازىلىپ جاتقان «قازاقستان تاريحىنىڭ» كونسەپسياسى مەن جازۋ پرينسيپ قاعيداتتارى مەن قويىلعان تالاپتارى بۇرىنعىدان الدەقايدا ىلگەرى، ءارى جوعارى دەۋگە بولادى. ال، ناقتىلى ناتيجەسى قانداي بولادى، ونى كىتاپ باسىلىپ شىققان سوڭ ايتا جاتارمىز. قازىرگى تاڭدا قازاقستان تاريحىن تەك وتاندىق كاسىبي تاريحشىلار عانا جازىپ جاتقان جوق، سونىمەن قاتار، شەت ەلدەر دە جازىپ جاتىر، شەت ەلدەردىڭ تاپسىرىسىمەن ءوز ازاماتتارىمىز دا، اۋەسقوي تاريحشىلار دا جازىپ جاتىر، اقىن-جازۋشى، جۋرناليستەر دە تاريحقا كوپتەن كوپ قالام تارتىپ جاتقان جايى بار. ءاربىر اۆتوردىڭ تاريح جازۋداعى وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارى مەن كوزدەگەن ماقساتتارى، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن انىق بايقالادى. ولاردىڭ كوبىنەن مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق يدەولوگيانى اڭعارمايسىز، كەرىسىنشە، ۇلتتىق مۇددەمىزگە، مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا، قوعامدىق دامۋىمىزعا پايداسىز، ءتىپتى زياندى ۋاعىزداردى اڭعاراسىز. مۇنداي دۇنيەلەر حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ءبىرتۇتاستىق ساناسىنىڭ نىعايۋىنا، ۇلتتىق ساپاسىنىڭ وسىپ-جەتىلۋىنە وتە زياندى. بالكىم، بىرەۋلەرگە وسى كەرەك شىعار، كىم بىلەدى. − قازاق تاريحىن جازاتىن تاريحشىعا قانداي دا ءبىر تالاپتار، بولماسا كريتەرييلەر كەرەك پە؟ ءتول تاريحىمىزدى جازاتىن ادامنىڭ مورالدىق، ازاماتتىق، تۇلعالىق ورەسى قانداي بولۋ كەرەك ؟ – قازاق تاريحىن، قازاقستان تاريحىن كاسىبي تاريحشىلار، ونىڭ ىشىندە عىلىمعا شىنايى بەرىلگەن كاسىبي دايىندىعى جوعارى، ۇلتقا، قوعامعا، مەملەكەتكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراي الاتىن، عىلىمي ەتيكانى قاتاڭ ساقتاي الاتىن جوعارى بىلىكتى مامان عالىمدار جازۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، تاريح عىلىمى دەربەس ءبىر عىلىم ەكەنىن مويىندايتىن بولساق، وندا ونى زەرتتەيتىن قاعيداتتار، پرينسيپتەر، كاتەگوريالاردىڭ جانە زەرتتەۋگە قولداناتىن عىلىمي ءادىس ءتاسىل­دەرىنىڭ بار ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ونى تەك جوعارى وقۋ ورىندارىندا ار­ناۋلى ماماندانعاندار عانا جاقسى يگە­رەدى. سوندىقتان، ارناۋلى تاريح زەرتتەۋمەن شۇعىلدانۋعا تاريح عىلىمى بويىنشا عىلىمي دارەجە قورعاعان، تالانتتى، تاباندى، ەڭبەكقور، پاتريوت مامانداردى سۇرىپتاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ويتكەنى، تاريح عىلىمى وتە كۇردەلى اۋىر عىلىم، وعان ەتكەن ەڭبەگىڭدى العان ايلىعىڭ اقتامايدى. ءبىراق شىنايى عىلىمي تاريحتىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك يدەولوگيادا، حالىقتى تاربيەلەۋدە، قوعامدى تانۋدا، بولاشاقتى بولجاۋدا اتقاراتىن قىزمەتى ولشەۋسىز زور. سوندىقتان وسى تۇرعىدان ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدى، مەملەكەتتىك تاريحىمىزدى جازاتىن تاريح­شى ماماندارعا تالاپ قويىلۋى كەرەك جانە سوعان سايكەس ولارعا جاقسى ەڭبەكاقى تاعايىنداپ، ولاردىڭ الاڭسىز عىلىممەن شۇعىلدانۋىنا جاعداي جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. شىنىن ايتاتىن بولسام، بىزدە تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوكتورى بولىپ جۇرگەن تاريح مۇعالىمدەرى كوپ، ءبىراق، ناعىز تاريحشى عالىمدار از. ال، زامانا بىزگە جازىلعان تاريحتان حالىق عيبارات الاتىن، تاريحتىڭ زاڭدىلىعىن اڭعاراتىن بولۋدى، الەمدىك تاريحي پروسەسس كونتەكسىندە ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قالاي دامىپ بۇگىنگە جەتكەنىن تۇسىندىرەتىن تاريحي ەڭبەك جازۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ەگەر، ءبىز ونى سەزىنبەستەن سانالى-ساناسىز تۇردە رۋلىق تاريحتى، جەرگىلىكتى ايماقتىق تاريحتى، جەتەرسىز جەكە تۇلعالاردى ۇلت تاريحىنان جوعارى قويىپ دارىپتەيتىن بولساق، ونداي ەڭبەكتىڭ زيانى وتە اۋىر بولادى، ءتىپتى، جات ەلدىڭ مازاعىنا قالدىرادى. سوندىقتان، ۇلتتىق تاريحتى جازاتىن قالامگەرلەردە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاتار، وزىندىك – ازاماتتىق نامىس، ۇلتتىق نامىستىڭ كۇشتى بولعانى قاجەت دەپ سانايمىن. − تاريحشىلاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى قاي دەڭگەيدە؟ كەيبىر تاريحي ماسەلەلەرگە كەلگەندە تاريحشىلارىمىز «اققۋ، شورتان ءھام شاياننىڭ» كۇيىن كەشىپ وتىرعان جوق پا؟ ماسەلەن، جاڭا تاريحتى قاي كەزەڭنەن باستاۋ كەرەك نەمەسە شىڭعىس حاننىڭ قاي ۇلت ەكەنى جونىندە ورتاق تۇجىرىمعا كەلمەيتىن سياقتى. – عىلىم بولعاندىقتان ءارتۇرلى پىكىر كوزقاراستىق ساقتالۋى، ديسكۋسسيانىڭ بولىپ تۇرۋى قالىپتى جاعداي. عىلىم ونسىز دامىمايدى. ەگەر، پىكىرتالاستار تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزۋدى، تاريحي اقيقاتتى انىقتاۋدى، عىلىمي قورىتىندى جاساۋدى ماقسات تۇتاتىن بولسا، وندا ايتىسۋشى ءارتاراپ ورتاق عىلىمي قاعيداعا جۇگىنۋى كەرەك. ەگەر، قارسى تاراپتىڭ تاريحي دالەل-فاكتى تىڭ، جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ادىستەرى عىلىميلىققا جاناسسا، شىعارعان قورىتىندى تۇجىرىمدارى نانىمدى عىلىمي بولسا، وندا ەكىنشى جاق ءوز كوزقاراسىن وزگەرتىپ، ونىڭ كوزقاراسىن قابىلداۋى كە­رەك، بۇل عىلىمدا ابەستىك ەمەس، قايتا ونىڭ عىلىمي ادام ەكەندىگىن كورسەتەدى. عالىمدار قاشاندا ىزدەنىس ۇستىندە بولۋى كەرەك، تاريحي اقيقات شىنايى انىقتالادى ەكەن، ونى تۇراقتاندىرعان ءجون. بەلگىلى ءبىر ماسەلە جونىندە عىلىمي تۇجىرىم جا­سالعان بولسا، ونى قايتا-قايتا قاۋزاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ال، ەلىمىزدە شىڭعىس حاننىڭ ۇلتى تۋرالى «جاڭا» پىكىر كوتەرگەندەر كاسىبي تاريحشىلار ەمەس. ءبىراق، وعان جاۋاپ قاتقاندار كاسىبي تاريحشى ماماندار. اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر مەن كاسىبي زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىقتار – سول زاماندى، قوعامدىق تاريحي بولمىستى تۇسىنۋدەن كورىنىپ وتىر. ورتا عاسىرلارداعى ەتنيكالىق توپتاردا، رۋ-تايپالاردا ۇقساستىقتار وتە كوپ بولعان، اسىرەسە كوشپەندىلەردە سولاي، ۇلت­تىق ەرەكشەلىكتەر جاڭا-تاياۋ زاماندا عانا ايشىقتالا تۇسكەن. شىڭعىس حاندى قازاق ۇلتىنا جاتقىزاتىن كوزقاراس – وتاندىق تاريح عىلىمىنداعى جانە ءبىر تەندەنسيانىڭ كورىنىسى، ول تاريحتاعى ۇلى تۇلعالاردىڭ بارلىعى قازاقتار دەيتىن امبيسيا. بۇل تەندەنسيانىڭ اسقىنعانى سونشالىق، ەتنيكالىق قاينارى جاقىن ماڭعول ەمەس، ءۇش قايناسا سورپاسى قو­سىل­مايتىن قىتايدان شىققان لي بايدى دا قازاققا تەلىپ باقتى. بۇل دا قۇپتايتىن قۇبىلىس ەمەس. –تاريح عىلىمىندا ءارتۇرى مەكتەپتەردىڭ قالىپتاسۋى، ولاردىڭ وزىندىك كونسەپسيالارى مەن كوزقاراستارىنىڭ بولۋى، عىلىمدا ديسكۋسسيالاردىڭ بولىپ تۇرۋى زاڭدىلىق. ءبىراق، ءبىزدىڭ ەلدە عىلىمي ديسكۋسسيا مادەنيەتى ءالى قالىپتاسقان جوق. وكىنىشكە وراي، پىكىرتاستىرۋشىلار كوبىنەسە اقيقاتتى اشۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىر-بىرىن مۇقالتۋ ءۇشىن، تاقى­رىپتان شىعىپ جەكە باستارىنا شابۋىل جاساپ، ادامي ارىنا ءتىل تيگىزىپ جاتادى، ونىڭ اقىرىن «ەرەجەسىز جەكپە-جەك» دەگەن سياقتى، لوگيكاسىز «قاتىن ۇرىسقا» اينالدىرىپ جىبەرەدى. تەك تاريحشىلار عانا ەمەس، جالپى قازاق زيالىلارىندا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە نەگىزىندە ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ىنتىماقتاسىپ جۇمىس جاساۋ جاعى ءالسىز. – تاعى ءبىر تالاس تۋدىراتىن ماسەلە ءتول تاريحىمىزدى اتاۋىن «قازاق تاريحى» دەپ اتاعانىمىز ورىندى ما الدە قازىرگىدەي «قازاقستان تاريحى» دەگەنىمىز دۇرىس پا؟ – مۇندا «قازاق تاريحى» دەگەن بۇل ۇلتتىق تاريح، ال «قازاقستان تاريحى» دەگەن گەوگرافيالىق تاريح ءارى مەملەكەتتىك تاريح. ۇلتتىق تاريحىمىزدى جازساق، قازاق قالاي پايدا بولدى، ەتنوگەنەزى قالاي ءوربيدى، قانداي تاريحي ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەردەن ءوتتى، قالاي ۇلت بولىپ قالىپتاستى جانە دامىدى، قوعامدىق باسقارۋ مەحانيزمى قالاي بولدى، دەگەن ماسەلەلەردى قاراستىرۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ تاريحي قيمىل كەڭىستىگى قازاقستان تەرريتورياسىنان الدە قايدا كەڭ كولەمدە. ال، قازاقستان تاريحى نەگىزىنەن گەوگرافيالىق مەملەكەتتىك تاريح دەپ تۇسىنەمىن. ءبىراق قالايدا قازاق تاريحى – قازاقستان تاريحىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولۋى دەپ كەرەك دەپ سانايمىن. – شەتەلدىڭ تاريحتانۋ عىلىمىندا قالىپتاسقانداي، قاي ەلدىڭ تاريحىن زەرتتەپ جازار بولساڭ، سول ەلدىڭ ءتىلىن، ارعى-بەرگى تاريحىن، ءداستۇر-سالتىن جاق­سى ءبىلۋىڭ كەرەك. الايدا، قازاق تاريحىنا كەلگەندە بۇل جايت اسا ەسكەرىلە بەرمەيتىندەي كورىنەدى. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى ن.ماسانوۆ باستاعان ءبىر توپ ءورىستىلدى تاريحشىلار 2001 جىلى «يستوريا كازاحستانا: نارودى ي كۋلتۋرى» دەپ اتالاتىن قازاقستان تاريحى تۋرالى وقۋلىقتى جازا وتىرىپ، قازاق تاريحىنىڭ كەيبىر تۇستارىن جوققا شىعارادى، ءتىپتى ميف دەۋگە دەيىن بارادى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى: بۇل اۆتورلار قازاق تاريحىن سىيلاماعاندىعى ما الدە تاريحىمىزدى تەرەڭ تۇسىنبەگەندىكتەن بە؟ – بۇل تاپسىرىسپەن جازىلعان ەڭبەك قوي. ول ەشقانداي عىلىمي سىندى كوتەرمەيدى. ءبىراق، سول كىتاپتى ۇگىتتەۋشىلەر كوپ. ال سوعان جاۋاپ بولاتىن ءبىز جازعان «قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى» (ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق كەزەڭ) اتتى 2007 جىلى ەكى تىلدە باسپادان شىققان ەڭبەكتى ەشكىم اۋىزعا العان ەمەس. باق-تاردا جىم-جىرت. ال، قازاقتى كەمسىتەتىن، مۇقالتاتىن دۇنيە بولسا تەز ۇگىتتەلەدى، تۇسىنبەيسىڭ. جاريالانىپ جاتقان جاقسى ەڭبەكتەر بارشىلىق. مىسالى، زاردىحان قينايات ۇلىنىڭ «جوشى حان جانە قازاق مەملەكەتتىلىگى»، مامبەت قويگەلدييەۆتىڭ ەكىنشى رەت جارىق كورگەن «الاش قوزعالىسى» جانە باسقا دا قۇندى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. ءبىراق اناۋ سياقتى، ناسيحاتتالدى ما؟ جوق! قايسى ءبىر ۇلتتىڭ تاريحىن جازۋشىنىڭ سول ۇلتتىق ءتىلىن، ءدىلىن ءبىلىۋ وتە قاجەتتى، ەڭ ماڭىزدىسى سول ۇلتقا بولعان نيەتتىڭ ءتۇزۋ بولۋىندا. – اۋەسقوي تاريحشىلار شەجىرە جازىپ، ءوز بابالارىن تۇگەندەپ، ۇلكەن ماسەلەلەرگە قاتىستى ءۋاج ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى، كەيدە «اۋەسقوي تاريحشى» دەپ قول قوياتىن دا بولدى. مۇنىڭ تاريحتانۋعا پايدا-زيانى قانداي؟ – مۇنىڭ پايداسى دا، زيانى دا بار. پايدالىسى – تاريحي دەرەكتەردى تولىقتىرادى. زيانى – ۇلتتىق سانادان گورى رۋلىق سانانىڭ كۇشەيۋىنە تۇرتكى بولادى، بولىپ تا جاتىر. وسىنىڭ دا اسەرى بار شىعار، ءقازىر ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولا تۇرا، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدەن گورى ترايباليزمدىك مايدالانۋعا قۇلدىراپ بارا جاتقاندايمىز. بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولەتىن قۇبىلىس. – سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن جانيا تالعات قىزى