Covid-19 پاندەمياسى بۇكىل الەمنىڭ جۇمىس ىستەۋ بارىسىنا، بيزنەس پەن تۇتىنۋشىلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا، تۇتىنۋشىلاردىڭ كۇندەلىكتى مىنەز-قۇلقىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ادامدار باسقاشا ءومىر سۇرە، باسقاشا ساتىپ الا جانە ءتىپتى باسقاشا ويلاي باستادى. بۇل وزگەرىس بيزنەس يەلەرىنە كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزۋدا.
لوس-اندجەلەستەگى My Marketing Auditors كونسالتينگتىك فيرماسىنىڭ باس ديرەكتورى، پسيحولوگ، دجەسسي گارسيا «كوروناۆيرۋستىق پاندەميا بۇكىل الەمدە تۇتىنۋشىلار مىنەز-قۇلقىن ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراتتى. ادامدار قورقىنىشپەن ءومىر سۇرۋدە، ال ادامدار قورقۋ كەزىندە كۇنكورىس، ءتىرى قالۋ رەجيمىنە كوشەدى »، – دەپ باعا بەردى [1].
بۇعان، ءوزىڭىز الەۋمەتتىك جەلىلەردەن، تەلەارنالاردا كورگەن امەريكاداعى دۇكەندەر ىشىندەگى اجەتحانا قاعازدارىنا بولعان تالاستار مەن توبەلەستەر دالەل. ەل اراسىنداعى بەلەڭ العان بەلگىسىزدىك كەزەڭى مەن الەۋمەتتىك اراقاشىقتىقتى ساقتاۋدى تالاپ ەتەتىن جاعداي كەيبىر كاسىپتەردىڭ قىزمەتىنە دەگەن سۇرانىس كولەمىن تومەندەۋىنە اسەر ەتىپ جاتىر. وسى وزگەرىستەردەن قاتتى زارداپ شەگىپ وتىرعان كاسىپتەرگە مەيرامحانالار مەن ءدامحانالار، ءىس-شارالار وتكىزەتىن ورىندار مەن ساۋدا دۇكەندەرىن جاتقىزساق بولادى. تاماققا ونلاين تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى ۇيگە جەتكىزۋ سەرۆيسىن قولدانۋ تەندەنسياسى قارقىندى دامۋدا.
جاقىن ارادا، مەيرامحانادا تاماقتانۋ ءۇردىسى تۇتىنۋشىلار ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولمايتىنى انىقتالىپ وتىر [2]. Mckinsey.com سايتىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋگە سايكەس، كوپتەگەن تۇتىنۋشىلار ازىق-تۇلىكتەن باسقا زاتتاردى ونلاين ساتىپ الۋعا كوشكەن [3].
الەۋمەتتىك جەلى، YouTube جانە فيلم كورۋگە ارنالعان سايتتار قولدانىسى كارانتين رەجيمى اياقتالعان سوڭ دا ازايمايتىنىن زەرتتەۋلەر ايقىندايدى. حالىقتىڭ ادام كوپ جينالاتىن جەرلەردەن الشاق ءجۇرۋى دە كوپتەگەن بيزنەستەردىڭ قايتا ىسكە قوسىلۋىن باسەڭدەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن، كينوتەاترلار مەن تەاترلار تولىق جوعالىپ كەتپەسە دە، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرۋى سەبەپتى، ساندىق مەديانىڭ قولدانۋىنىڭ جوعارلاۋى، ولاردىڭ ءوز ۇلەسىنەن ايىرىلۋىنا الىپ كەلەدى [4]. وعان، Netflix، Disney+، Amazon Prime سىندى كومپانيالاردىڭ دامۋى دالەل [5]. تاعى ءبىر مىسال رەتىندە فيتنەس ورتالىقتارىنىڭ ازايۋ مۇمكىندىگىن كەلتىرسە دە بولادى. وسىلايشا، ونلاين جاتتىعۋلارعا كوشكەن تۇتىنۋشىلار ارقاسىندا، Pelaton اتتى كومپانيا ءوزىنىڭ ۆەلوسيپەدتەرى مەن ونلاين ستريمينگپەن فيتنەس ساباقتارىن ساتۋ ارقىلى 6 ملرد دوللار پايداعا يە بولعان. ال بۇل ءوز كەزەگىندە فيتنەس ورتالىقتارىنا دەگەن سۇرانىستى تومەندەتەتىنى انىق [4]. وسىنداي پوستكارانتيندىك تەندەنسيالاردى ەسكەرە كەلە، كومپانيالار تارگەت اۋديتورياسىنا YouTube نەمەسە باسقا دا الەۋمەتتىك ارنالار ارقىلى قول جەتكىزۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن قاراستىرۋى كەرەك [2].
COVID-19 پاندەمياسى الەم حالقىن قالاي وزگەرتتى؟
COVID-19 پاندەمياسى الەم تۇتىنۋشىلارىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ءارتۇرلى اسەر ەتىپ جاتىر.
Mckinsey.com پورتالىنىڭ الەم بويىنشا تۇتىنۋشىلىق مىنەز-قۇلىق وزگەرىسىنە جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنە سۇيەنەر بولساق، دۇنيە جۇزىندە تۇتىنۋشىلار تاماق، تۇرمىستىق كەرەك-جاراقتار، سونداي-اق ۇيدەگى ويىن-ساۋىق زاتتارىنا سۇرانىسى كۇرت ارتقان. تۇتىنۋ تاۋارلارىن وندىرۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كارانتين كەزىندە تۇتىنۋشىلار ءۇي تازالاپ، تاماق ءپىسىرىپ، ءوز ۋاقىتتارىن ءۇي شارۋاشالىعىنا كوبىرەك ارناي باستاعان. سونىمەن بىرگە، تۇتىنۋشىلاردىڭ دەنە كۇتىمى جانە ماكياج جاساۋ سەكىلدى كۇتىمدەرگە از ۋاقىت پەن قاراجات جۇمسايتىنىن انىقتاعان [6]. مۇنداي مالىمەتتەردى حيميالىق، كوسمەتيكالىق ونىمدەر شىعارۋشى L’Oréal، Unilever، P&G سەكىلدى الپاۋىتتار جاريالاپ وتىر.
Unilever كومپانياسىنىڭ قارجىلىق ديرەكتورى گرەم پيتكەتليدىڭ ايتۋىنشا، ادامدار شامپۋن جانە دەزودورانت سياقتى جەكە كۇتىم قۇرالدارىن از قولدانۋدا. جالپىلاما ەسەپتەۋلەر بويىنشا، بۇل كۇتىم قۇرالدارىن اپتاسىنا پايدالانۋ جاعدايلارى ءقازىر 11 ەسەگە ازايعان. BCG ۇيىمىنىڭ تۇتىنۋشىلىق ادەتتەردىڭ وزگەرۋى تۋرالى ساۋالناماسىنىڭ ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، اقش-تا ازاماتتاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى كۇندەلىكتى تاۋارعا اقشانى از جۇمساپ، اقشانى ۇنەمدەپ جيناقتاۋعا كوشكەن. ازاماتتاردىڭ قاراجاتىن جيناقتاۋ كورسەتكىشى 29%-عا جانە دەنساۋلىقتى جاقسارتۋ پروفيلاكتيكاسى 23%-عا ارتىپتى. سونىمەن قاتار، BCG كونسالتينگتىك كومپانياسى تەمەكى تاۋارلارىن قولدانۋ 33%-عا، ليۋكستىك (مودا) تاۋارلار 27%-عا، ساياحاتتاۋ 26%-عا جانە ازارت ويىندارى 26%-عا قىسقاراتىنىن مالىمدەدى.
2020 جىلدىڭ اقپان ايىندا جاريالانعان ۆيرۋستىڭ جۇڭگو تۇتىنۋشىلارىنا اسەرى تۋرالى ساۋالناماعا سايكەس، رەسپوندەنتتەردىڭ 60%-ى دەرلىك ەپيدەميادان كەيىن ەمدەلۋگە كوبىرەك اقشا جۇمساۋعا نيەتتى ەكەنىن مالىمدەگەن. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 38،5%-ى سپورتتىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋدى جوسپارلاسا، ال تەك 32%-ى تاماققا كوبىرەك اقشا جۇمساۋعا نيەتتى ەكەنىن ايتتى [7]. ياعني، بۇل قىتايلىقتاردىڭ دەنساۋلىققا پايدالى، يممۋنيتەتتى نىعايتاتىن دۇنيەلەرگە كوبىرەك اقشا جاراتۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتەدى. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەيدە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما قورىتىندىسىنا سايكەس، رەسەيلىكتەردىڭ 61%-ى COVID-19 پاندەمياسى اسەرىنەن ءوز جوسپارلارىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولعان. ءاربىر ءۇشىنشى ازامات مادەني ءىس-شارالارعا (سپەكتاكلدەر، كورمەلەر، كونسەرتتەر) بارۋدى توقتاتتى. رەسپوندەنتتەردىڭ 27%-ى شەتەلگە بولاشاق ساپارلاردى جوسپارلاۋدى كەيىنگە قالدىردى، 18%-ى باسقا ەلدەردە جوسپارلانعان دەمالىستان باس تارتتى. رەسەي ازاماتتارىنىڭ 52%-ى كوروناۆيرۋس تاقىرىبىنداعى وزەكتى جاڭالىقتاردى قاداعالاسا، 49%-ى قوعامدىق ورىندارعا بارۋدى شەكتەگەن. ال 36%-ى انتيسەپتيكتەردى پايدالانا باستادى [8].
كارانتيننەن كەيىن قايدا قىدىرامىز؟
بۇل جاسالعان زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى پوستكارانتيندىك كەزەڭدە تۇتىنۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانىن دالەلدەپ وتىر. وسى ورايدا، Rysqulov Analytics زەرتتەۋ ورتالىعى قازاقستان ازاماتتارىنىڭ مىنەز-قۇلقى قالاي وزگەرگەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىن. ساۋالناماعا ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن 1105 ادام قاتىسقان. الەۋمەتتىك زەرتتەۋگە سايكەس، ساۋالناماعا جاۋاپ بەرگەن ازاماتتاردىڭ 71،5%-ى كارانتيننەن كەيىنگى ۋاقىتتا تاماقتانۋ ورىندارى سەكىلدى جەرلەرگە بارمايتىنىن نەمەسە بارعىسى كەلسە دە، قورقاتىنىن حابارلاعان.
«كارانتيننەن كەيىنگى العاشقى ايدا ادام كوپ جينالاتىن ورىندارعا باراسىز با (كافە، پاركتەر، ويىن-ساۋىق ورتالىعى، ت.ب.)؟» دەگەن سۇراقققا 38،9% رەسپوندەنتتەر «بارمايمىن» دەپ جاۋاپ بەرسە، 32،6% رەسپوندەنتتەر «بارعىم كەلەدى، ءبىراق قورقامىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن.
بۇل ناتيجەنىڭ وزىنەن تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋشىلىق مىنەز-قۇلقىنداعى وزگەرىستەردى بايقاۋعا بولادى.
ساۋالنامانىڭ تاعى ءبىر وزەكتى ياعني «كارانتيننەن كەيىن قايدا دەمالۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟» دەگەن سۇراعىنا رەسپوندەنتتەردىڭ 73،2%-ى ەشقايدا بارمايمىن دەپ جاۋاپ بەرسە، 22،7%-ى قازاقستاننىڭ ىشىندە دەمالاتىنىن، ال 4،1%-ى شەتەلگە باراتىنىن ايتقان بولاتىن.
بۇل سانداردىڭ ءوزى COVID-19 پاندەمياسى ق ر ازاماتتارىنىڭ جازعى دەمالىس جوسپارلارىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا اسەر ەتكەنىن اڭعارتادى.
قازاق بيىل توي جاساي ما؟
ارينە، كارانتين رەجيمى قازاقستاندىقتاردىڭ تۇتىنۋشىلىق مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتكەنى جانە بولاشاقتا دا اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. الايدا بۇل حالىقتىڭ سانالى تۇردە ۆيرۋستان قورعانۋى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن بىردەن 180 گرادۋسقا اۋىستىرادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى ب ا ق وكىلدەرىنە سەنەتىن بولساق، كەي ازاماتتاردىڭ ءالى دە بولسا شەكتەۋلەردى ەلەمەي، توتەنشە جاعداي اياقتالعان كۇنى ماسكالارىن تاستاپ، قوعامدىق ورىنداردا سەرۋەندەۋشىلەردىڭ كوبەيۋى [9]، بلوك پوستتارعا اعىلعان حالىقتىڭ قاراسىن كورىپ [10] – حالىق ءوزىنىڭ بۇرىنعى ومىرىنە قايتقىسى كەلەتىنىن بايقاۋعا بولادى. الايدا 11 مامىردان باستاپ قازاقستان بويىنشا توتەنشە جاعداي الىنىپ تاستالعانىمەن، كارانتيندىك رەجيمنىڭ جالعاسۋى مەملەكەتتە ءالى دە توي-جيىنداردى ۇيىمداستىرۋعا رۇقسات بەرىلمەدى. ەلىمىزدىڭ باس سانيتار دارىگەرىنىڭ ايتقانىنا سۇيەنسەك، رۇقساتتى ىندەتتىڭ دەڭگەيى 2%-دان تومەن بولعاندا جانە ەلىمىزدىڭ ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ اراسىندا اۋرۋ تىركەلمەگەن جاعدايدا بەرىلەدى [11]. دەمەك، تويقۇمار حالقىمىز جاقىن ارادا ءدال بۇرىنعى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا ورالادى دەۋگە ءالى ەرتە. دەسە دە، كوروناۆيرۋستىق پاندەميانىڭ اسەرىنەن بولعان الەمدەگى تۇتىنۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى وزگەرىس تەندەنسياسى قازاقستان حالقىن اينالىپ وتپەيتىنى راس. بۇل ماسەلە تەرەڭ ماركەتينگتىك زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.
بيزنەستى وربىتەم دەسەڭىز..
ال، قازاقستانداعى كاسىپكەرلەرگە تۇتىنۋشىلاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىندەگى وزگەرىستەردى ءجىتى قاداعالاعانى ابزال.
بيزنەستىڭ پوستكارانتيندىك كەزەڭدە تابىستى بولۋىنا كومپانيالاردىڭ تۇتىنۋشىلارىنىڭ تالعامدارى مەن مىنەز-قۇلقىنداعى وزگەرىستەرگە تەزىرەك بەيىمدەلۋى وڭ اسەر ەتەدى. جۇڭگو تىلىنەن اۋدارعاندا داعدارىس دەگەن ءسوزدىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى ءقاۋىپ، ال ەكىنشىسى مۇمكىندىك. ەلىمىزدەگى بيزنەس وكىلدەرى ەكىنشى ماعىنانى تەرەڭىرەك ۇعىنعانى دۇرىس.
قازىرگى كۇنى الەمنىڭ ءىرى كومپانيالارى وزدەرىنىڭ بيزنەس مودەلدەرىن قايتا زەردەلەۋدە. تۇتىنۋشىلارىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان تالعامدارى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە جىلدام بەيىمدەلە العان كومپانيالار نارىقتا باسەكەلىك ارتىقشىلىققا يە بولادى. مىسالى، 2002-2003 جىلدارى قىتايدىڭ بىرنەشە قالالارىندا اتيپيالىق پنيەۆمونيا ەپيدەمياسىنان ساقتانۋ ماقساتىندا كارانتين ەنگىزىلگەن بولاتىن. سول ۋاقىتتارى تەك بيزنەسكە عانا قىزمەت كورسەتىپ جۇرگەن (B2B) Alibaba ينتەرنەت دۇكەنى، حالىقتىڭ ونلاين ساۋداعا مۇقتاجدىعىن دەرەۋ سەزىنىپ، تۇتىنۋشىلارعا باعىتتالعان (C2C) Taobao ينتەرنەت دۇكەنىن اشتى [12].
قازاقستاندا پوستكارانتيندىك كەزەڭدە ءبىراز قىزمەتكەرلەر وفيسكە بارماي ۇيدەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەندى.
سايكەسىنشە، كارانتين بىتكەننەن كەيىن ۇيدەن ىستەۋگە بولاتىن جۇمىستاردى وفيستە ىستەۋدىڭ ەش قيسىنى بولمايدى. ويتكەنى وفيسكە قايتىپ كەلۋ ءوفيستى جالداۋ، كوممۋنالدىق تولەمدەر سەكىلدى كومپانيانىڭ شىعىندارىن ارتتىرادى. مەيرامحانا بيزنەسىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ تۇتىنۋشىلارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كونتاكتسىز جەتكىزۋ ءادىسىن دە ەسكەرگەن ءجون. قورىتىندىلاي كەلە، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا ۇمتىلعان ءاربىر كومپانيا وزگەرگەن تۇتىنۋشى مىنەز-قۇلقىنا بەيىمدەلىپ، ءوز بيزنەس مودەلدەرىن وزگەرتۋدى ويلاستىرۋى كەرەك.
Rysqulov Analytics زەرتتەۋ ورتالىعى
پىكىر قالدىرۋ