"كوپتەگەن ەلدەر سوعىس وشاعى بولىپ جاتقان سيريا سەكىلدى ايماقتان كەلگەن ازاماتتار، ونىڭ ىشىندە كامەلەتكە تولماعاندار راديكالدانىپ، قوعامعا ءقاۋىپ توندىرەدى دەپ سانايدى. كىم ءوز ەلىنە جۇزدەگەن پوتەنسيالدى تەرروريستەردى اكەلگىسى كەلەدى؟ مەن بۇل ادامداردى قىلمىستىق قۋدالاۋ، وڭالتۋ جانە قوعامعا قايتا بەيىمدەۋ كۇردەلى ماسەلە ەكەنىن تولىق تۇسىنەمىن. بۇل تۋرالى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل ديرەكسياسىنىڭ باسشىسى ۆلاديمير ۆورونكوۆ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردىمەن بولعان بەينەكونفەرەنسيادا ايتتى.
ونىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەتتەر مەن قوعام كۇشتەرىن بىرىكتىرىپ، حالىقتىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتىپ، بۇرىننان جاسالعان قىلمىستار ءۇشىن كىنالى ادامداردى جاۋاپقا تارتىپ، ادامداردىڭ قالىپتى ومىرگە ورالۋىنا كومەكتەسۋى كەرەك – «باستىسى قازىرگى جاعداي جالعاسا بەرمەۋى كەرەك».
بۇۇ مەن ەقىۇ ساراپشىلارى قازاقستان ءوز ازاماتتارىن تاياۋ شىعىستاعى جانجالدى ايماقتاردان ورالتۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشى بولىپ تابىلادى دەپ جوعارى باعا بەرگەنىن جوعارىدا اتاپ وتكەن بولاتىنبىز. 2020 جىلدىڭ اقپانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەرجان اشىقبايەۆ ەقىۇ شۆەيساريا ۇكىمەتىمەن، بۇۇ تەرروريزمگە قارسى بيۋروسىمەن جانە البانيانىڭ ەقىۇ-عا توراعالىعىمەن بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان «قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرلەردى شەشەتىن شەتەلدىك تەرروريستىك كۇرەسكەرلەر (FTF)» اتتى جوعارى دەڭگەيدەگى ايماقتىق كونفەرەنسياعا قاتىستى. كونفەرەنسيانىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا ءسوز سويلەگەن ە.اشىقبايەۆ ينتەرنەتتەگى تەرروريزم يدەولوگياسىنىڭ تارالۋىنا قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا قازاقستاننىڭ كۇش-جىگەرى تۋرالى، سونداي-اق ەقىۇ اياسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان تەرروريزمگە قارسى ارەكەتتەردى قازاقستاننىڭ قولداۋى تۋرالى ايتتى. الەمدىك قوعامداستىقتىڭ قازاقستان جۇزەگە اسىراتىن «جۋسان» جانە «رۋسافا» گۋمانيتارلىق وپەراسيالارىنا ايتارلىقتاي قىزىعۋشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى دايش وتباسى مۇشەلەرىن وڭالتۋ جانە رەينتەگراسيالاۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان ءىس-شارادا باستى سپيكەر رەتىندە بولدى. ول بالالاردى قۇجاتتاندىرۋ ماسەلەلەرىنەن باستاپ، قانداستارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن تارتۋعا دەيىن ازاماتتاردىڭ تەرروريستىك قىزمەت ايماقتارىنان ورالۋىنا بايلانىستى پروبلەمالار مەن قيىندىقتارعا توقتالدى. ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتوردىڭ قوعامدى الەۋمەتتەندىرۋ سالاسىنداعى قىزمەتى بولەك اتاپ ءوتىلدى. كونفەرەنسيا اياسىندا ە. اشىقبايەۆ باس حاتشىنىڭ كومەكشىسى جانە بۇۇ تەرروريزمگە قارسى كوميتەتىنىڭ اتقارۋشى ديرەكسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورىمەن ميشەل كونينكسپەن كەزدەستى، ولار تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ودان ءارى پراكتيكالىق قادامدارىن، ونىڭ ىشىندە تاجىريبە مەن وزىق تاجىريبە الماسۋ بويىنشا ناقتى جوبالار مەن ءىس-شارالاردى تالقىلادى.
كۇردەلى ماسەلە
ەكسترەميستەر مەن تەرروريستەرگە قوسىلۋ ءۇشىن قاقتىعىس ايماقتارىنا ءوز ەركىمەن بارعان ازاماتتاردى قايتارۋ – وتە كۇردەلى پروسەسس، بۇل كەزدە بارلىق مۇددەلى ەلدەردىڭ بيلىگى بۇۇ-نىڭ قولداۋىمەن حالىق قاۋىپسىزدىگى، ادام قۇقىعى جانە قاراپايىم ادام جاناشىرلىعى اراسىنداعى «التىن ورتانى» ىزدەيتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى قولدا بار اقپاراتقا سايكەس، بىرنەشە مىڭ ادام ورتالىق ازيا ايماعىنان سيريا مەن يراكقا كەتكەن.
بۇۇ «ءىزاشارلارعا» كومەكتەسەدى
بۇۇ وسى «مينا دالاسىندا» ءىزاشار بولعان ەلدەرگە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتەدى. ورتالىق ازيا ءۇشىن بۇۇ-نىڭ پريەۆەنتيۆتى ديپلوماتيا بويىنشا ايماقتىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى ناتاليا گەرمان شەتەلدىك جالدامالى دەگەن بولجام جاساۋشىلار – ورالماندار مەن قايتۋعا دايىندالىپ جاتقان ادامداردىڭ جەكە باسىن، ولاردىڭ كىنالى بولعان جاعدايدا قىلمىستىق قۋدالاۋعا ءتۇسۋىن، سونداي-اق وڭالتۋ مەن ينتەگراسيالاۋدى كوزدەيتىن ازىرلەنگەن جاھاندىق باعدارلاما تۋرالى:
- 2019 جىلدان باستاپ قازاقستان جۋسان جانە رۋسافا وپەراسيالارى شەڭبەرىندە جۇزدەگەن ازاماتىن – ەرلەر، ايەلدەر مەن بالالاردى قايتاردى. وزبەكستان ءوزىنىڭ ەكى جۇزدەن استام ازاماتى يراك پەن سيريادان ورالعاننان كەيىن ەكى «مەحر-1» جانە «مەحر-2» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىردى، سوڭعى ەكى جىلدا تاجىكستان يراكتان جۇزدەن استام بالانى قايتارىپ بەردى، - دەدى ول.
نۇرسۇلتان قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى ءادىلحان شايحيسلاموۆ يراك پەن سيرياداعى قاقتىعىس ايماقتارىنان ورالعان 14 ەر ادامنىڭ ءىسىن قارادى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ادامداردىڭ بارلىعى 2013-2019 جىلدارى ءدايش-تىڭ سيرياداعى وقۋ-جاتتىعۋ لاگەرلەرىندە اسكەري دايىندىقتان وتكەن. بارلىعى وسى توپتىڭ مۇشەلەرى بولدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءدايش-تى ماداقتايتىن جانە سيرياداعى قارۋلى «جيھادقا» قاتىسۋعا شاقىراتىن بەينەروليكتەر دايىنداپ، ولاردى ينتەرنەتتە تاراتقان. قازاقستاندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قاراۋىنا كوپتەگەن دالەلدەر مەن قۇجاتتار كەلدى.
«سيريانىڭ دەير-ەز-زور قالاسى ماڭىنداعى قارۋلى قاقتىعىستان كەيىن دايش سودىرلارى «كاپىر» دەپ اتاعان ءتورت جاۋىنگەردىڭ باسىن كەسىپ تاستادى. سودان كەيىن ولتىرۋشىلەردىڭ ءبىرى سۇيەكتەردىڭ فونىندا سۋرەتكە ءتۇستى، ءبىز بۇل سۋرەتتى كوردىك، - دەدى ءادىلحان شايحيسلاموۆ. «وسىلايشا قىلمىسكەرلەر ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ بىرنەشە بابىن بۇزدى». ونىڭ ايتۋىنشا، سوت ۇستالعانداردى كىنالى دەپ تاۋىپ، ولاردى ءارتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى. «ولار قازىرگى ۋاقىتتا تۇرمەلەردە، ولاردا اقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە»، - دەدى شايحيسلاموۆ.
ول بۇۇ اگەنتتىكتەرى، ونىڭ ىشىندە تەرروريزمگە قارسى بيۋرو ەكسترەميستىك تۇتقىندارمەن قارىم-قاتىناستا قازاقستاندىق تۇرمەلەردى تىكەلەي قولدايتىنىن اتاپ ءوتتى. «كوپشىلىك راديكالدى يسلاميستەر ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەدى دەپ قورقادى»، - دەپ مويىندادى قازاقستان سۋدياسى. – بارلىعى ءقاۋىپتىڭ بار ەكەنىن تۇسىنەدى. ءبىراق ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، مەن بۇل قاۋىپپەن كۇرەسۋگە بولادى جانە كۇرەسۋ كەرەك دەپ سانايمىن».
سوتتالۋشىلاردىڭ ءبىرى، 22 جاستاعى قازاقستاندىق، سيرياعا بالا كەزىندە وتباسىمەن كەتكەن، ول نەبارى 15 جاستا بولاتىن. سوت پروسەسىندە قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن ول ءوزىنىڭ سوعىسقا بارعىسى كەلمەيتىنىن، مۇلدە باسقا جوسپارلارى مەن ارماندارى بولعانىن مويىندادى، ءبىراق اتا-اناسى ونى تەرروريست بولۋعا ءماجبۇر ەتتى. ول باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى، ءبىراق شايحيسلاموۆ جىگىتتىڭ شىن جۇرەكتەن وكىنەتىنىنە جانە تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن «جاڭا ءومىر باستايتىنىنا» سەنىمدى.
نەلىكتەن قازاقستاندا بۇل وپەراسيانى «جۋسان» دەپ اتادى؟ «بۇل جۋسان ءشوبىن بىلدىرەدى – ياعني قازاق دالاسىنىڭ كوپ بولىگىندە وسەتىن ءشوپ. بۇل – وتاننىڭ ۇمىتىلمايتىن ءيىسى... ».
سونداي-اق، بۇۇ-دا تىركەلگەن جۋرناليستەر قازاقستاننىڭ ءوز ازاماتتارىن قاقتىعىس نۇكتەلەرىنەن قايتارۋ جونىندەگى تابىستى تاجىريبەسى تۋرالى ءجيى ايتادى. احمەت فاتحي، امەريكالىق تەلەديدار جاڭالىقتارىنىڭ باس رەداكتورى:
- «جۋسان» وپەراسياسى شىنىندا دا ماڭىزدى وقيعا بولدى. بۇل ءبىزدى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ ارەكەتتەرىنە بايلانىستى وتكىر داعدارىسپەن بايلانىستىرادى. قازاقستان باسشىلىعى سوعىستا ءوز ازاماتتارىن جالعىز قالدىرمايتىنىن مالىمدەپ، ادامي جانە پراگماتيكالىق ارەكەت ەتتى. سونىمەن قاتار، ولاردىڭ كوپشىلىگى ەشبىر كىناسى جوق، قىلمىس جاساماعان ايەلدەر مەن بالالار بولدى. قازاقستاننىڭ تاجىريبەسى حالىقارالىق ارەنادا جىلى قابىلدانادى جانە ول كوپتەگەن ايماقتاردا، اسىرەسە ەۋروپالىق وداق ەلدەرىندە زەرتتەلۋدە، ولار ازىرنگە مۇنداي ارەكەت جاساماعان جانە قاقتىعىس ايماعىندا ءوز ازاماتتارىمەن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن شەشۋدە.
ەركەجان ارىن
پىكىر قالدىرۋ