كيەلى دە، قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىمەن كۇللى الەمگە تانىمال. سوناۋ باتىسى مەن شىعىسىن، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن بايلانىستىرىپ جاتقان توعىز جولدىڭ تورابىنداعى قازاق ەلىنىڭ رۋحاني استاناسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ «تۇركىستان -كۇللى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى»،- دەپ ايتقانىن ماقتان تۇتۋىمىزعا بولادى. ەگەمەندىك العان كۇننەن باستاپ، رۋحاني استانامىزعا ءتاۋ ەتىپ كۇللى مۇسىلمان جۇرتى لەك-لەگىمەن اعىلعانىنا كۋا بولدىق. 70 جىل كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇرساۋىندا كەلگەن قازاق ەلىنىڭ كۇنى وڭىنان تۋىپ، قانشاما رۋحاني ورىندارىمىز قايتا تۇلەدى.
«ءمادينادا مۇحامەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت»- دەپ ايتىلۋى استە تەگىن ەمەس. قالامىز ارقىلى 8 باعىتتا زياراتشى-تۋريستەرگە ماقتانا كورسەتەر، قويناۋى تاريحقا تولى قايماعى بۇزىلماعان، كوپشىلىك كورىپ- بىلمەگەن ورىندار قانشاما؟ تۇركىستان قالاسىنان 15 شاقىرىم جەردەگى ۋكاشا اتا جولىنداعى شاريعات ۇكىمدەرىن تۇركى تىلدەرىنە اۋدارۋشى احمەت يۋگناكي دۇنيەگە كەلگەن جۇينەك اۋىلىنداعى ەسكى جۇينەك قالاشىعى مەن 25 شاقىرىم جەردەگى كەنتاۋ قالاسىنا قاراستى ايگىلى تايقازان قۇيىلعان قارناق اۋىلىنداعى شامەت يشان مەدرەسەسى- مەن مۇندالاپ تۇر. ۇلى اباي اتامىزدىڭ اتاسى (قۇنانبايدىڭ اكەسى) وسكەنبايعا اس بەرگەندە تۇركىستان وڭىرىنەن اسقا بارعان بەردىقوجا دەگەن ءىلىمى مەن ءبىلىمى ساي كەلەتىن اعامىزعا ريزا بولعان قۇنانباي قاجى شىعىستا قالىپ مەدرەسە اشىپ بالالارعا ءدارىس بەرۋگە ۇگىتتەپ، قولقا سالعان ەكەن. مىنە، سول بەردىقوجا اتامىزدان اۋەز، اۋەزدەن ومارحان، ال ومارحاننان مۇحتار اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلگەن دەيدى كورەگەن كوز قاريالارىمىز. قاراتاۋ بوكتەرىنە قاراي سەرت اۋىلىن ارتقا تاستاپ ۋكاشا اتا بەيىتى مەن قۇدىعىنا جەتپەي وزەننىڭ سول جاعالاۋىندا «كوك قوشقار» اۋليەنىڭ باسىنا زيارات جاساپ بارۋشىلاردىڭ دا قاتارى كوبەيۋدە. ۋكاشا اتا بەيىتىنە جەتپەي جولدىڭ بويىندا ەر قويان اتانىڭ بەيىتى جاتىر. بۇل كىسى ۋكاشا ساحابانىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى ءارى وققاعارى بولعان دەسەدى. ۋكاشا ساحابا جاۋ قولىنا قازا تاپقاندا مۇردەسىن جەرلەگەن وسى كىسى ەكەن دەيدى. ال 25 شاقىرىم وعىزتاۋعا قاراي جۇرسەڭىز، قىزىل اتا بەيىتىنە باراسىز. ءسال ىلگەرى جۇرسەڭىز ۇيرەك اتانىڭ بەيىتىنە باراسىز. بۇل جەردە ۋكاشا اتانىڭ قازىناشىسى ءارى ءمورىن ۇستاعان ساحابا جاتىر ەكەن. ەل اراسىنداعى اڭگىمەگە سۇيەنسەك يسلام ءدىنىن قاراتاۋ بوكتەرىندە ءومىر سۇرگەن ەلدىڭ اراسىندا ناسيحاتتاۋشى بولىپ كەلگەن 7 ساحابانىڭ ءبىرى ەكەن دەيدى. ەندى اباي اۋىلى ارقىلى جىلاعان اتا ۇڭگىرى مەن بۇلاعىنا قاراي بەت الساڭىز جولىڭىزدا كوك تاس اۋليە (كوك بۇلاق اۋليە) بۇلاعى كەزدەسەدى. سول كوك تاستىڭ اراسىنان اعىپ جاتقان شيپالى بىرنەشە اۋرۋلارعا ەم بولاتىن كەرەمەت بۇلاقتىڭ باسىندا ەل باسىنا كۇن تۋعان زامانداردا تەرىسكەي ەلى مەن تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ ءبىر توپ يگى جاقسىلارى مەن بي شەشەندەرى 20 شاقتى ءۇي تىگىپ، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىپ بايگە تاماشالاپ، ەكى ەل اراسىنداعى جەسىر داۋى، بارىمتا، قىز داۋى، جەر داۋى دەگەندەي ماسەلەلەردى شەشكەن ەكەن. كوك تاس اۋليەنى ارتقا تاستاپ 30 شاقىرىم تاۋعا قاراي جۇرسەڭىز جىلاعان اتا بۇلاعى مەن ۇڭگىرىنە كەز بولاسىز. جىلاعان اتا اۋليەگە جەتكەنشە دە «كەرەمەت كورگىڭ كەلسە، تاۋعا بار» دەگەندەي تەمىر استاۋ، سالدە تاۋ، اقسەركە تاۋلارى مەن قارا شورا نەمەسە اتاشورا اتالاتىن ەرەكشە كەيىپتە اعاتىن سارقىرامادان وتەسىز. جىلاعان اتا اۋليەگە سوڭعى كەزدەرى ارىسى قىتايدان، بەرىسى رەسەيدەن تاعى دا باسقا شەت ەلدەردەن كەرەمەتى مەن قاسيەتىن ەسىتىپ تۋريستىك باعىتتا جانە زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر دە كوبەيدى. قالامىزدان قىزىلوردا باعىتىنا قاراي جولعا شىقساڭىز، شورناق اۋىلىنداعى سيداق اتا قالاشىعى، قاراتوبە قالاشىعى، تالاي قيلى كەزەڭدى باسىنان كەشكەن ساۋران قامالى كوز تارتادى. قامالدىڭ ءوزى قويناۋى تاريحقا تولى تۇنىپ تۇرعان شەجىرە. قامال ىشىندەگى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي مەدرەسە قانشاما قىزىعى مەن شىجىعى قاۋمالاعان تاريحي دەرەكتەرگە تولىپ تۇر. سول قامالعا قالامىزعا كەلىپ-كەتىپ جاتقان تۋريستەردى الىپ بارىپ تاريح تاعىلىمدارىمەن تانىستىرىپ قايتۋعا دا بولادى. قامال توڭىرەگىندە قانشاما دۋالى اۋىز، ەل قامىن جەگەن، ەلى مەن جەرىن قورعاعان باتىر اتالىرمىزدىڭ بەيىتتەرى جاتىر. تىزبەكتەپ ايتار بولساق قامال ماڭىنا جەرلەنگەن «ساراي اتا»، «جالاۋلى اتا»، «قاراحان اتا»، «ءسادۋاقاس ساحابا» جەرلەنگەن بولسا، تەمىر جولدىڭ جول جاعىندا «مامىت اتا»، مايدانتال اۋىلىنا بارا جاتقان جولدىڭ سول جاعىندا «ازدەر اۋليە»، جانە ساۋران قامالىنىڭ اينالاسىن باۋ-باقشاعا اينالدىرۋعا زور ۇلەس قوسقان ءدىن وكىلى ءمىر اراب اتىمەن اتالاتىن مىرتوبە تۇر. ءمىر اراب جەر استى سۋلارىن ءبىر ورىنعا جيناۋ ارقىلى جەر بەتىنە شىعارىپ باۋ-باقشا ەگىپ جينالعان سۋمەن سۋارعان ەكەن. بۇل ەڭ العاشقى سۋبۇرقاق (فونتان) دەسەدە بولادى. ءالى دە سول كارىز جۇيەلەرىنىڭ ورىندارى بار. بابايقورعان اۋىلى ارقىلى جىلاعان اتا اڭىزىنىڭ باستى كەيىپكەرلەرى گۇرزىحان اتا مەن قاراجونداعى شاش انا كەسەنەلەرىنەدە قۇران باعىشتاي كەتۋگە بولادى. وسى اتى اتالعان كىسىلەر تۋرالى ازدى-كوپتى دەرەكتەر بىلەتىن ادامداردان ماعلۇماتتار جيناقتالۋدا. ساۋراندى ارتقا تاستاپ قىزىلوردا شەكاراسىن كەسىپ وتكەن سوڭ، جاڭاقورعان اۋىلىنان باتىسقا قاراي 100 شاقىرىم جۇرسەڭىز، وڭتۇستىك وڭىرىنە يسلام ءدىنىن الىپ كەلۋشى ءۇش بابانىڭ ءبىرى ابدىجالەل (قوراسان اتا) كەسەنەسىنە تاپ بولاسىز. قوبىلاندى باتىر جىرىنداعى «اۋليەگە ات ايتىپ، قوراسانعا قوي ايتىپ» دەگەن ولەڭ جولدارى وسى اۋليەگە ارنالعان. قوبىلاندى باتىردىڭ اتا-اناسى وسى اۋليەنىڭ باسىنا زيارات ەتىپ اللادان تىلەك تىلەگەن ەكەن دەيدى. قوراسان اۋليەدەن قايتار جولدا قىلىشتى اتا، قارا سوپى، ءۇش اتا، ق.ا.ءياساۋيدىڭ اعاسى سادىر شايح، نەمەرە ءىنىسى ماۋلانا ورىن قويلاقى، ۇسەن شايح، ايقوجا يشان، سۋناق اتا كەسەنەلەرىنە دە زيارات ەتىپ سىعاناق قالاشىعىن تاماشالاپ وتۋگە بولادى. كەنتاۋ باعىتىنا شىقساڭىز شوباناق اۋىلىندا ورنالاسقان «يمام مارقوزى» نەمەسە كوك توندى اتا كەسەنەسى بار. كەنتاۋعا قاراي جوعارىلاساڭىز، جول بويىندا ورنالاسقان قۇسشى اتا بەيىتىنە كەز بولاسىز. بۇل جەرگە دە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن زيارات جاساۋشىلار لەك-لەگىمەن كەلۋدە. اششىساي ەلدى مەكەنىن بەتكە الىپ جولعا شىقساڭىز قاراتاۋ بوكتەرى جاعىندا كەنتاۋ سۋ قويماسىنىڭ جانىندا قىردا زەڭگى بابا (زەڭگىش بابا) بەيىتى بار. زەڭگى بابا تارازداعى ساۋلەت ەسكەركىشتەرىنىڭ بىرەگەيى ايشا ءبيبىنىڭ اكەسى دەلىنەدى. بەيىتتىڭ ەتەگىندە سايدا قوتىربۇلاق دەگەن كيەلى بۇلاق بار. تاستاي سۋىق بۇل بۇلاقتىڭ سۋى دا ءار-تۇرلى جارالارعا ەم بولىپ جاتادى. سول سەبەپتى دە قوتىربۇلاق دەپ قويسا كەرەك. بۇلاقتىڭ سۋى اعىپ كەلىپ كولشىككە اينالادى. اششىساي ارقىلى قاراتاۋدى ارتقا تاستاپ،سوزاق ەلىنە وتسەڭىز، جارتىتوبە اۋىلىندا ىسقاق باب، قۇمكەنتتە جىلى بۇلاق بويىندا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، سوزاقتا قارا بۋرا، تاۋ ەتەگىندە بالىقشى اۋليەلەر ءوز زياراتشىلارىن كۇتۋدە. قالامىزدىڭ قاق ورتاسىندا ءال قوجا اتا كەسەنەسى كوزدىڭ جاۋىن السا، 500 مەتر قاشىقتىقتا تۇرعىن ۇيلەر جانىندا بالا بي (تاماباي) بەيىتى ورىن تەپكەن. تۇركىستان-شاۋىلدىر باعىتىندا قۇدىعىنىڭ سۋى مىڭدا ءبىر شيپا بولاتىن گاۋھار انانىڭ بەيىتى تۇر. شويتوبە ستانسياسىنا جەتپەي بۇرىنعى ستالين باۋىنىڭ سول جاعىندا اشىق الاڭقايدا مەڭدۋانا اتانىڭ بەيىتى بوي كوتەرگەن. بۇل كىسىنىڭ دە اۋليەلىگى تۋرالى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. ستانسياعا جەتەر-جەتپەس جەردە جولدىڭ سول جاعىندا ءبىر كەزدەرى اتى «ويدا شاحان، قىردا شاحان» دەگەن ۇرانعا اينالعان شاھان اتا كەسەنەسى سالىنعان. يقان اۋىل وكرۋگىنە بارساڭىز اۋىل ورتاسىندا ءجۇسىپ اتا كەسەنەسىن كورەسىز. ءبىر كەزدەرى ياساۋي بابامىزبەن ۇزەڭگىلەس بولعان اتامىزدىڭ كەسەنەسى قايتا جوندەۋدەن ءوتتى. شىمكەنت باعىتىمەن كەلە جاتقاندا جولدىڭ سول جاعىندا سارى كىرپىشپەن كومكەرىلگەن، اۋىل ورتاسىندا وزگەشەلەنىپ تۇراتىن ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق ستيلمەن سالىنعان بىردەن-بىر كەسەنە مىنە وسى ءجۇسىپ اتا كەسەنەسى. شاعا اۋىل وكرۋگى ارقىلى قاراتاۋدى بەتكە الىپ 5-10 شاقىرىمداي جول جۇرسەڭىز تاعايىن اتا بەيىتى تۇر. وكىنىشكە وراي بۇل بەيىتتە كىم جەرلەنگەنى، قانداي ادام بولعانى، ەلگە قانداي جاقسىلىق ىستەگەنى تۋرالى دا ەشبىر كىتاپتا ماعلۇمات قالماعان، ءتىپتى ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز اڭگىمەلەر دە جوقتىڭ قاسى. وتىرار اۋدانىنا قاراي بەت تۇزەسەڭىز بابتاردىڭ بابى ارىستان باب كەسەنەسى، وتىرار توبە قالاشىعىنا باراسىز. شىعىسقا قاراي شىمقالا ارقىلى سارىاعاش اۋدانىنا بارا جاتىپ تۇربات ەلدى مەكەنىندەگى سمايىل ات، جابىرەيىل اتا، قوشقار اتا كەسەنەلەرى مەن سارىاعاش جەرىندەگى ەر ءداۋىت ۇڭگىرى مەن جاباي اتا كەسەنەسىنە كەز بولاسىز. شاردارا شىقساڭىز ۇزىن اتا مەن مەلدە بي كەسەنەلەرى، ال قازىعۇرت اۋدانىنا وتسەڭىز نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان مەكەن كەمە قالعان تاۋى، اق بۋرا اۋليە كەسەنەسى، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، كوز اتا كەسەنەسى، تولەبي اۋدانىنداعى نىسانبەك اۋىلىندا جىلاق اتا سارقىراماسى مەن قاسقاسۋداعى مىڭ شەيىت اۋليە، مايبۇلاق اۋىلىنداعى نۇرىن توككەن نۇر اتا كەسەنەسىنە، سايرامداعى سانسىز بابتاردىڭ مەكەنىندەگى 30 شاقتى كەسەنەنى ارالاپ بولعان سوڭ قارابۇلاق اۋىلى ارقىلى كەسىپ وتسەڭىز، اققويلىداعى يشان بازار مەشىت مەدرەسەسى مەن مۇندالاپ تۇرسا، تەمىرلان ەلدى مەكەنىندەگى كۇش اتاسى قاجىمۇقان اتامىزدىڭ كەسەنەسىنە قۇران باعىشتاپ، مۋزەيىن تاماشالاۋعا بولادى. بورالدايداعى قوس تۇرا تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى تەرەكتى اۋليە، اقباستاۋداعى دومالاق انا كەسەنەسى مەن بۇلاعى، اقمەشىت ۇڭگىرى. بالا بوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بايدىبەك اتا، قوس انا كەسەنەلەرى، شايانداعى اپپاق يشان مەدرەسەسى ءوز زياراتشى-تۋريستەرىن كۇتۋدە. يا تۋريستەر كەلىپ -كەتۋدە، ءبىراق ىشكى رۋحاني تۋريزم ءبىر جۇيەگە رەتتەلمەۋدە. بۇل سالا ءبىر جولعا قويىلار بولسا، بيۋدجەت قورجىنى دا قوماقتى بولارى ءسوسسىز. باس امان بولسا، ەلىمىزدە رۋحاني ءتۋريزمنىڭ دامىعاندىعىن كورەر كۇن دە الىس ەمەس. بۇل سالاعا ۇلەس قوسۋ- قازاقستانىم دەپ جۇرەگى سوعار ءار-بىر ازاماتتىڭ پارىزى دەپ بىلەمىز.
ەرلان سىزدىق، ولكەتانۋشى
«قامشى» سىلتەيدى
