"قاڭتار تراگەدياسى" مەن ۋكرايناداعى سوعىس قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىن عانا ەمەس، سىرتقى ساياساتىن دا قايتا قاراستىرۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. وسىعان دەيىن كوپۆەكتورلى ساياسات، «الەمدىك بەيبىتشىلىك»، «ماڭگىلىك دوستىق» دەپ ايتىلىپ كەلگەن جالعان ۇران سوزدەر ەل ەكونوميكاسىن يمپورتتىق قۇنسىزدانۋ مەن ينفلياسيادان، ال قوعامىمىزدى يدەولوگيالىق قاقتىعىس پەن «وزىمىزدىكى نەمەسە وزگەنىكى» دەگەن بولىنۋدەن قۇتقارا المايدى. سىرتقى ساياساتتىڭ ەڭ كۇردەلى مىندەتى – بۇرىنعى وداقتاستار مەن سەرىكتەستەردىڭ جاڭا جاعدايدا الاتىن ورنى مەن ءرولىن انىقتاۋ. تۇركيامەن اراداعى قارىم-قاتىناس ەندى قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن ءوز گامبيتىن جاساپ، ىنتىماقتاستىقتىڭ جەكەلەگەن سالالارى مەن باعىتتارىن قايتا قاراۋىنا تۋرا كەلەتىنىن كورسەتتى.
ۇزاق ۋاقىت بويى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى بايلانىس كوپتەگەن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق جوبالار اياسىندا ءوزارا كەلىسىم مەن بىرلىكتىڭ "قولايلى" جاعدايىندا دامىدى. ورتاق دۇشپاندار مەن ەكى ارادا نارازىلىقتىڭ بولماۋى ءارتۇرلى بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ ىشىندە اسكەري سالادا دا بىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ وتىردى. تاريح پەن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ ورتاقتىعى «تۇركى كەڭەسى»، تۇركسوي، تۇركپا، تۇركى اكادەمياسى، تۇركى مادەنيەتى مەن مۇراسى قورى، بىرلەسكەن ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدجدەر سياقتى ءتۇرلى جوبالار مەن باعدارلامالاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى.
مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اراسىندا ورناعان سەنىمدى قارىم-قاتىناس ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستىڭ جوعارى دەڭگەيگە شىعۋىنا مۇمكىندىك بەردى. تۇركيا قازاقستاندىق تۋريستەر ءۇشىن شەتەل بولىپ سانالعانىمەن ول جەردە جۇرگەندە ەشقاشان وزدەرىن بوتەن سەزىنىپ كورگەن جوق. تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ تۇركيا مەن قازاقستان اراداعى بايلانىس قاي تۇرعىدان بولسىن قارىشتاپ دامىدى. ەسكە سالا كەتەيىك، تۇركيا 1991 جىلى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىنداعان العاشقى مەملەكەت. سونداي-اق العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ 1992 جىلى قازاقستانمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. تۇركيانىڭ ديپلوماتيالىق ميسسياسى قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش شەتەلدىك وكىلدىك بولدى.
ءدال وسى كەزەڭدە 2009 جىلى ەلدەر اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. ول جەردەگى «تاراپتاردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا سىرتقى ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا تاراپتاردىڭ ءبىرىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كونسۋلتاسيالار وتكىزىلەدى» دەگەن سويلەمدەر اسا ماڭىزعا يە بولدى. قازاقستاننىڭ 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان سىرتقى ساياسات تۇجىرىمداماسىندا دا تۇركيا رەسەي، جۇڭگو، اقش، ەو-دان كەيىنگى قۋاتتى ەل رەتىندە بەكىتىلدى. قازاقستان ايماقتاردا، اتاپ ايتقاندا سيريا مەن قاراباقتاعى قارۋلى قاقتىعىستار كەزىندە، سونىڭ ىشىندە تۇركيانىڭ اسكەري كۇشتەرى قاتىسقان قاقتىعىستا بەيتاراپتىقتى ساقتاي الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركيا مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ گەوساياساتى سياقتى جاعدايعا تاپ بولعانعا دەيىن تۇراقتى ءوسۋ جانە دامۋ ۇردىسىندە بولدى.
ءبىراق سوڭعى جىلدارى استانا مەن انكارا اراسىنداعى ستراتەگيالىق قارىم-قاتىناسقا كولەڭكە ءتۇستى جانە وعان ءبىراز بولدى. بۇل جايىندا بيىل عانا ايتىلىپ تۇرعان جوق. ءقازىر اراداعى بايلانىس جوعارى دەڭگەيدە دەگەنگە وزگەلەر كۇمانمەن قارايدى. تۇركيانىڭ ءرولىن قايتا باعالاۋ قازاقستاننىڭ 2020-2030 جىلدارعا ارنالعان سىرتقى ساياساتى تۇجىرىمداماسىندا دا كورسەتىلگەن. قازىرگى تۇجىرىمدامادا تۇركيا ماڭىزدى سەرىكتەس ەل رەتىندە قارالماعان. تۇجىرىمدامادا تۇركيا تىپتەن تومەندەپ، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى وڭتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك ازيا، سولتۇستىك افريكا، اوسشك، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنان كەيىن عانا اتالدى. بۇل – قارىم-قاتىناستىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى.
تۋەلسىزدىك العالى بەرى ن.نازاربايەۆ تۇركياعا 24 رەت باردى. ال قازاقستانعا تۇركيانىڭ پرەزيدەنتتەرى 15 رەت، پرەمەر-مينيسترلەرى 6 رەت كەلگەنى بەلگىلى.
قازىرگى مەملەكەت باسشىسى ق.توقايەۆ تۇركياعا جۇمىس ساپارىمەن 2021 جىلدىڭ قاراشاسىندا بارعان بولاتىن. وسى جيىندا جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىمال تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى (وتگ) قۇرىلدى. تۇركيا، قازاقستان جانە باسقا دا ەلدەردىڭ باسشىلارى ورتاق ءىس-قيمىلداردى ۇيلەستىرۋدى جالعاستىرۋعا، كەلەسى كەزدەسۋدى 2022 جىلى تۇركىستان قالاسىندا ۇيىمداستىرۋعا كەلىسكەن. دەگەنمەن، ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى ۋادەلەر تۇركيا پرەزيدەنتى ر.ەردوعاننىڭ «التى مەملەكەت جانە ءبىر ۇلت» تۋرالى تەزيسىنەن اسا المادى.
قازاقستانداعى قاڭتار وقيعاسىندا مەملەكەت باسشىلارى اراسىنداعى بايلانىستى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقانداي بولدى. قازاقستان قالالارىندا قارۋلى قاقتىعىستار باستالعاننان كەيىن، 2022 جىلعى 6 قاڭتاردا ر.ەردوعان ق.توقايەۆقا قوڭىراۋ شالىپ، قازاقستاندا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ورناتۋعا ءوز كومەگىن ۇسىندى. الايدا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى شەڭبەرىندەگى ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا كومەك مىندەتتەمەلەرىنە قاراماستان، قازاقستان باسشىلىعى اسكەري كومەكتى ولاردان ەمەس، ۇقشۇ ەلدەرىنەن سۇرادى. وسىدان كەيىن رەسەيلىك Sputnik اقپارات اگەنتتىگى ەردوعاننىڭ 2022 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا جوسپارلانعان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ بەيرەسمي ءسامميتى اياسىندا تۇركىستانعا جۇمىس ساپارىنا بارۋ تۋرالى كەلىسىمنەن باس تارتقانىن قۋانا جازدى. ارينە، بۇل وقيعادان كەيىن وعان ەشكىم تاڭعالا قويمادى.
ۋكرايناداعى سوعىس قازاقستان ءۇشىن تۇركيا مەن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى مۇشەلەرىنە قاتىستى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋدىڭ قيىندىعىن تاعى ءبىر رەت بايقاتتى. تۇركيانىڭ ۋكرايناداعى قاقتىعىسقا ارالاسۋى انكارانىڭ تمد ايماعىنداعى ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋعا دەگەن شەشىمىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقستاننىڭ ۋكرايناداعى ۇقشۇ اسكەرلەرى قاتارىنان تابىلۋىنىڭ «بايراكتار» مەن «دجاۆەليندەرگە» ۇناي قويماسى انىق. ونىڭ ديپلوماتيالىق، پسيحولوگيالىق سالدارىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس.
قازاقستان توڭىرەگىندەگى، سونىڭ ىشىندە ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى قازىرگى تۇراقسىزدىق جاعدايى ەل باسشىلىعىنا بۇرىنعى وداقتاستار مەن سەرىكتەستەرگە قاتىستى كۇردەلى شەشىمدەر قابىلداۋعا تۋرا كەلەتىنىن كورسەتەدى دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى. كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى ودان ءارى قۇرۋ ۇدەرىسىندە اۋماقتىق تۇتاستىقتى ساقتاۋ، ساياسي رەجيمنىڭ تۇراقتىلىعى باستى نازاردا بولۋى كەرەك. تاريحتا العاش رەت قازاقستان مەن تۇركيا ىنتىماقتاستىعى كۇردەلى سىن-قاتەرلەرگە ارنالعان تەستىلەۋدەن ءوتىپ جاتىر دەسەك تە بولادى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە مەملەكەتتەر اراسىندا ەكونوميكالىق، ساۋدا، گۋمانيتارلىق قارىم-قاتىناستار وتە جاقسى دامىپ، ەكى ەلگە دە پايدا اكەلەتىنىن كورسەتتى. دەگەنمەن، ۋكراينا توڭىرەگىندەگى جاعداي انكارامەن قارىم-قاتىناستىڭ قازاقستان ءۇشىن ءبىرقاتار شەكتەۋلەر بار ەكەنىن بايقاتىپ وتىر. ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ ودان ارعى پروسەسى مەن باعىتى قازاقستاننىڭ ءوز اۋماعىندا قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ جانە بولدىرماۋ جونىندەگى ىشكى مۇددەلەرىمەن ايقىندالۋى ءتيىس.
وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان باسشىلىعى ەلدىڭ جانە ونىڭ حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن العاشقى ورىنعا قويۋى كەرەك. سونداي-اق ونىڭ سىرتقى الەممەن قارىم-قاتىناسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ونى رەتكە كەلتىرۋى ءتيىس. سوندىقتان، قازاقستان توڭىرەكتە بولىپ جاتقان قازىرگى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، انكارامەن اراداعى قارىم-قاتىناستى قايتا قاراعانى ابزال.
ءشارىپ يشمۋحامەدوۆ
A + Analytics زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەكسپەرتى
پىكىر قالدىرۋ