ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن تانىتاتىن ونىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى بولىپ تابىلادى. ءداستۇر دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى لاتىن تىلىندە «traditio»، ياعني، ساباقتاستىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول دەگەنىمىز الەۋمەتتىك-مادەني مۇرانىڭ ۇزاق ۋاقىت بويىنا ادامدار اتادان بالاعا قالدىراتىن، ادەتكە اينالعان، سول قوعامنىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك توپتىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسى مەن ەرەجەلەرىنە ۇلاسقان بولىگى بولىپ تابىلادى.

قازاق جەرىندەگى يسلامدانۋ ۇدەرىسى VIII-حIح عع. ارالىعىندا بىرنەشە تولقىن ارقىلى جۇرگەنى بەلگىلى. يسلام XV عاسىردا جانىبەك پەن كەرەي نەگىزىن قالاعان قازاق حاندىعىنىڭ رەسمي يدەولوگياسى بولىپ جاريالاندى. يسلام ءدىنى جوعارعى حاندىق بيلىكتىڭ نىعايۋى مەن ءتۇرلى قازاق تايپالارىنىڭ ءبىر ەتنيكالىق قاۋىمعا بىرىگۋىنە ىقپال ەتكەن يدەولوگيالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولدى. قازاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ قۇرىلعانىنان باستاپ مۇسىلماندىق قۇقىقتىق نورمالارىنا جۇگىندى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» زاڭدارىندا بىرىنشىدەن يسلام زاڭدارى نورمالارى ەنگىزىلسە، ەكىنشى جاعىنان حانافي مازحابىنداعى ءدىن يەلەرى، يسلام كانوندارى مەن قاتار نەگىزىنەن زايىرلى زاڭدارعا جاتاتىن مەملەكەتتىك زاڭنامالاردىڭ قولدانىلۋىنا قارسى بولعان جوق.

ناتيجەسىندە كەز كەلگەن قوعامدا تۋىندايتىن داۋلى ماسەلەلەردى وڭاي جانە وڭتايلى شەشۋگە قول جەتكىزىلدى. سونىمەن قاتار، قۇقىقتىق نورمالاردىڭ باسىم بولىگى دالا ادەت-عۇرپىمەن بايلانىستى بولدى. قازاق قوعامىندا يسلام مەن كونە حالىق ءداستۇرىنىڭ ارالاسىپ كەتكەن تۇستارى كەزدەسەدى. مىسالى، يسلام سابيلەردى اتاستىرۋ («بەسىك قۇدا») سالتىن يسلام جوققا شىعارمادى. بۇل سالت بويىنشا، مۇنداي قۇدالاسۋ ارقىلى تۋىسقان بولۋ ۋاقىت وتە كەلە قايتا جاڭعىرتىلادى. يسلام «قالىڭ مال» تولەۋ سەكىلدى كونە سالتتارعا دا يكەمدىلىك تانىتتى. قازاق حالقىنىڭ تاربيەلىك جانە تالىمدىك وي-پىكىرلەرى مەن جول-جورالارىنىڭ ماڭىزى مىناداي جايتتاردا ايشىقتالادى: ۇلكەندى سىيلاۋ، قوناق كۇتۋدىڭ ەلەۋلى ماڭىزدىلىعى، تەرمە، ايتىس، شەشەندىك سوزدەر، قوناقجايلىلىق، تەكتىلىك، جانە ت.ب.

جاستار اراسىندا قازاقي سالت-مادەنيەتىنىمىزدىڭ ماسەلەسى ءححى عاسىردا دا وزەكتى بولىپ تابىلادى. ارينە، يندۋستريالاندىرۋ، جاڭعىرتۋ، ۋربانيزاسيا جانە عىلىمي يننوۆاسيالار عاسىرى جاستاردىڭ زياتكەرلىك جانە مادەني وسۋىنە ىقپال ەتەدى. ءبىراق جاستاردى تاربيەلەۋ، ۇرپاقتاردىڭ ۇزدىك مادەني تاجىريبەسىن بەرۋ پروسەسى ۇنەمى جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى. تۇيىندەي كەلە، تاريحقا قارايتىن بولساق، قازاق حالقى ءتۇرلى كەزەڭدەر مەن قيلى زامانداردى باسىنان كەشىردى. اتا بابالارىمىز اقىلى مەن ساناسىن، تۇسىنىگى مەن تالعامىن يسلام دىنىمەن بايلانىستىرىپ جۇزەگە اسىرعان.

سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءاربىر ادەتى مەن عۇرىپى، سالتى مەن ءداستۇرى تىكەلەي دىنمەن بايلانىسىپ، ءوزارا اجىراماستاي بولىپ كەتكەن.

ابزال اۋەلبەكوۆ

قب «ادام جانە قوعام» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ وكىلى