جالپى عالىم تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ الەمىنە بويلاي ءبىلۋ شارت. بالكىم سوندىقتان دا شىعار، بۇگىنگى اڭگىمە وزەگىنە اينالدىرىپ وتىرعان كەيىپكەرىم تۋرالى جازۋدى قولعا الۋدا كوپ تولعاندىم. كوكجالدىڭ كوكجال ەكەنىن جازۋ ءۇشىن ونى كۇشىك كۇنىنەن بىلگەنىڭ دۇرىس. قولىما قالامىمدى الىپ، وي قوزعاۋىما وسى جاندى بالا كۇنىمنەن بىلەتىنىم سەبەپ بولسا كەرەك.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الكەبايەۆا دينا اقبەرگەن قىزى تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى. بولاتىن بالا وزىنەن جاس كۇنىنەن- اق حابار بەرەدى. اساۋ جۇرەگىمىزگە ارمان دەگەن دۇنيەنىڭ الاۋىن جالاۋ ەتىپ قاداپ، ءبارىمىزدى وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى الماتى قۇشاعىنا العان ەدى. دينامەن سول جىلدارى تانىسقانبىز. تانىسقان دەيمىن- اۋ، تاعدىر جولدارىمىز قازاق ساحاراسىنىڭ ءار بۇرىشىنان مەكتەپتەگى اق بانتيكتەرىن تاستاعان بويجەتكەندەر مەن بوزبالالىقتان جىگىتتىك داۋرەننىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ءبىزدى قازاق ۋنيۆەرسيتەتى دەگەن قاراشاڭىراق قارسى الىپ، تابىستىرعان ەدى. سودان بەرى وتكەن جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت كىمنىڭ كىم ەكەنىن، كىمنىڭ ەرتەڭ الىسقا شاباتىنىن، كىمنىڭ قانداي ازاماتتىق بيىكتەردە جۇرەتىنىن انىق كورۋگە ىقپال ەتكەندەي.

ءسوزىمنىڭ باسىندا «بولاتىن بالا وزىنەن جاس كۇنىنەن- اق حابار بەرەدى» دەگەن ەدىم. دينانىڭ مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەندەگى ءبىلىمدارلىعى ءوز الدىنا، قىز بالا بولسا دا وجەتتىگى تاڭقالدىرعان مىنا ءبىر جاعدايدى كولدەنەڭ تارتايىن. وسى جاعداي ونىڭ بولمىسىنىڭ ءبىر قىرىن اشقانى ايتار سىر ساندىعىمنىڭ كىلتى بولسىن.

ءبىز وقىپ جۇرگەن فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن ارنايى كۋرستى قازاقتىڭ دارابوز اقىنى قادىر اعا مىرزالييەۆ جۇرگىزگەنى بار. كەزەكتى ءبىر ساباعىندا ول كىسىنىڭ بىر-ەكى ولەڭىن تالدادىق. سونداي ولەڭنىڭ ءبىرى «قالا مەن دالا» دەپ اتالادى ەكەن. اقىن وسى ولەڭىندە دالانىڭ كەڭدىگىن ولەڭ ءسوزدىڭ وزەگىنە ءورىپ، ونى قالانىڭ ون كوشەسىنە ايىرباستامايتىنىن ايتا كەلەدى دە، سوڭىندا ءبىراق مەن دالاعا بارمايمىن، ويتكەنى مەن قالالىقپىن عوي دەپ اياقتايدى. ولەڭ شۋماقتارىنىڭ ايتار ويىن بىرەۋىمىز تۇسىنگەن دە شىعارمىز، تۇسىنبەگەندەرىمىز دە وتىردى ارامىزدا. ءبىر كەزدە دينانىڭ قول كوتەرمەسى بار ەمەس پە؟!

– اعاي، بۇگىن ءسىزدىڭ اۋديتورياڭىزدا مەن شاكىرتىڭىز بولسام دا، وقىرمان رەتىندە ولەڭىڭىزدى سىناسام رەنجىمەيسىز بە؟ – دەگەنى.

باسقا باسقا، ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتىنەن مۇندايدى كۇتپەگەن اعامىز ءوزىنىڭ جاسىنا ساي سابىرلىق تانىتىپ، ءجاي عانا قوڭىر ۇنمەن «ال، ايتا عوي!» دەدى.

– اعاي، رەنجىمەڭىز، مەن بۇل ولەڭىڭىزدى قابىلداي المايمىن. ايتار ويىڭىزدا قاراما-قايشىلىق بار. دالانى ماداقتاپ كەلەسىز دە، ءبىراق «مەن ول جاققا بارمايمىن، سەبەبى مەن قالالىقپىن!» دەيسىز دەگەنى. كەمشىلىكتى كورۋ ءبىر باسقا، ال ونى ايتۋ، وندا دا اناۋ-مىناۋ ادام ەمەس، قازاق پوەزياسىنىڭ تۇلعاسىنا ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتىنىڭ ايتۋىنا جۇرەك كەرەك ەمەس پە؟! سول كۇنى شاكىرت پەن ۇستاز پىكىرلەرى ەكىگە ءبولىندى. ىشتەي تىنىپ وتىرعان ءبىز قارشاداي قىزدىڭ وجەتتىلىگىنە تاڭ قالعان ەدىك. ارادا تالاي جىلدار وتسە دە وسى جاعدايدىڭ ۇمىتىلماي ەسىمىزدە قالعانى بار.

جاستايىنان وقۋعا زەرەك بولىپ، ورتا مەكتەپتىڭ بازالىق ءبىلىمىن تەرەڭ العان دينادان تالپىنسا جاقسى ەكونوميست، بولماسا جاقسى زاڭگەر شىعار ەدى. فيلولوگ بولۋعا، وسى ماماندىقتى تاڭداۋعا ونى يتەرمەلەگەن قاينار كۇش، تىلسىم قۇدىرەتتىڭ بولعانى راس.

ول اۋىلدا ءوستى، اۋىلدان ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق تاربيە، ۇلتتىق مىنەزدى كورىپ ءوستى. دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ قىر-سىرىن، جۇمباق الەمنىڭ اقيقاتى مەن جالعاندىعىن، ادامداردىڭ تازا، كىرشىكسىز كوڭىلى مەن قاتىگەز قارا نيەتتەرىنىڭ قاتايىپ بارا جاتقانىن دا كورىپ ءوستى. تاۋسۇگىر دەگەن اۋىلىنان دالا سىرىن، قازاق ۇلتىنىڭ تانىمىن، تۇسىنىگىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشى مەن قۋاتىن كورىپ ءوستى. تاڭنىڭ بوزارىپ اتقانىن، كۇننىڭ قىزارىپ باتقانىن، ءاربىر دۇنيە ولشەمىن، ءمانىن، جاراتىلىستىڭ ادامعا «ۇعىپ ال دا، ميىڭا قۇيىپ ال» دەگەن ومىرلىك ساباقتارىن ۇيرەندى. ادامنىڭ ىستىق دەمىمەن، قارا كوز قاراشىعىنان قابىلداناتىن دالا مەن الەم قۇپياسىن تانىدى. ءسوز ونەرى دەگەن، فيلولوگيا دەگەن ىزگىلىكتەندىرۋ عىلىمىن تاڭداعانى دا سودان شىعار دەگەن وي كەلەدى ءبىزدىڭ سانامىزعا.

«شاكىرتتىڭ مىقتىلىعى ۇستازىنان» دەپ جاتامىز. سول اۋىل مەكتەبىن بىتىرگەن دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ ادام بولۋ جولىندا يدەال، ۇلگى بولعان، ۇستاز بولعان ادامدارى جوق ەمەس، بار. «ومىردە شاكىرتتىك سەزىمىن جوعالتقان ادام ۇستاز بولا المايدى» دەگەن ەكەن ءابىش كەكىلبايەۆ اعامىز. ءقازىر دينا الكەبايەۆانىڭ ءوزى ۇستاز بولسا دا ءوز ۇستازدارىنا دەگەن سەزىمىن جوعالتقان جوق. تۋعان اۋىلىنداعى ءبىلىم العان ۇياسىندا وعان باعىت-باعدار بەرگەن، اقىلىن ايتقان ۇستازدار كوپ بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا العاشقى ۇستازدارى اتانعان نەسىبەلدى احمەتوۆا، كۇلاش تەمىربەكوۆا، تۇرار كومەكوۆا، اپپاق اپاي (فاميلياسى ەستە جوق)، تاعى باسقالارى بار. مەكتەپتەگى ساباق بەرگەن مۇعالىمدەرى شىن مانىندە ۇستاز، پەداگوگ دەگەن اتقا لايىقتى جاندار ەدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جۇرگەندە زەينوللا قابدولوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشوۆ، ر. نۇرعالييەۆ، ساپارحان مىرزابەكوۆ، م. سەرعالييەۆ، ا. قىراۋبايەۆا، ن. كاربانوۆا سەكىلدى عىلىمنىڭ ساڭلاقتارىنان ءدارىس تىڭداعانىن وزىنە مارتەبە سانايدى. ونىڭ ومىرىنە ىقپال ەتكەن ادامداردىڭ ءبارى ول ءۇشىن يدەال ەكەنى دە-اقيقات.

مىنا جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءار پەندەنىڭ ومىردە ادام رەتىندە ۇستاناتىن ازاماتتىق پوزيسياسى، كرەدوسى بولادى. كەيدە ونى نامىس دەپ جاتامىز. سول نامىس ادامدى العا سۇيرەۋ موتيۆاسياسىنا اينالعان ساتتە ادام ەداۋىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەتىنى انىق. ادام بالاسى نامىسىنا تىرىسىپ سان الۋان تابىستار مەن ۇلكەن ىستەر اتقارادى. ادامنىڭ ار-نامىسى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قاي-قايىسى بولماسىن، جەكە تۇلعا بويىنداعى باعالى قۇندىلىق. جەكە تۇلعا بويىنداعى ار-نامىس – بۇل ادامنىڭ ءوزىن-وزى قوعامدا تۇلعا رەتىندە تانىتا الاتىن ءماندى قاسيەتتىڭ ءبىرى. نامىستى ادام ءار كەز ءوز نامىسىنا ساي ءومىر سۇرەدى، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ مانەرىندە، ادەت قىلىعىندا مۇنىڭ ءبارى سايكەس كەلەدى. نامىستى ادام – بۇل جەكە ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ادامي باعا بولىپ قوعاممەن قابىلدانادى. سويتكەن نامىس ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدى دە العا سۇيرەگەنى انىق. سونىڭ ارقاسى بولار، ءار ىسىندە نامىس پەن جاۋاپكەرشىلىكتى جوعارى ۇستاعان دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ بۇگىنگى جەتكەن جەتىستىگى ايتا بەرسە، كوپ.

1984 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداعان سوڭ ەڭبەك جولىن الماتى وبلىسىندا مۇعالىمدىك قىزمەتتەن باستاعان. ودان كەيىن اسپيرانتۋرادا وقىدى. 1993 جىلى كانديداتتىق، 2006 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار قورعاپ، ءتىل ءبىلىمى ماماندىعى بويىنشا پروفەسسور اتاعى بەرىلدى.

ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋ باعىتتارى قازاق ءتىلىنىڭ ستيليستيكاسى، قازاق ءتىلىنىڭ پراگماتيكاسى، پوەتيكا، لينگۆوەكولوگيا، ءسوزتانۋ عىلىمى، قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسيونالدى گرامماتيكاسى، قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ جاڭا باعىتتارى سەكىلدى سان الۋان.

الكەبايەۆا دينا اقبەرگەن قىزى – قازاق ءتىل عىلىمىندا ورنى بار، بۇگىنگى ۇلتتىق ءتىل عىلىمىنىڭ سان-سالالى سالاسىندا وزىندىك عىلىمي ىزدەنىستەرىمەن، كوزقاراستارىمەن كورىنىپ جۇرگەن كورنەكتى عالىم. تاجىريبەلى ۇستاز-پەداگوگ رەتىندە قازاق فيلولوگ ماماندارىن، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ستيليستيكادان ساباق بەرگەندىكتەن جۋرناليستەردى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتۋشىلارىن ۇستاز، عالىم بولۋعا تاربيەلەپ دايىنداپ ءجۇر. ول ءوزىنىڭ العاشقى پەداگوگتىك قىزمەتىنە كىرىسكەن كۇننەن باستاپ جۇزدەگەن شاكىرتتەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا جانە ورتا مەكتەپتەردە جۇمىسقا ورنالاسىپ، ادەبي-مادەني، عىلىمي-تانىمدىق باسىلىمدا، عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىندە قىزمەت ىستەپ جاتىر.

ول دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعاعاننان بەرگى ۋاقىت ىشىندە قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ كەنجەلەپ قالعان سالاسى قازاق ءتىلىنىڭ ستيليستيكاسى، ءتىل مادەنيەتى، ءسوز ەكولوگياسى، فۋنكسيونالدى گرامماتيكا، ءسوزتانۋ عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، رۋحاني ەكولوگيا، قازاق ءتىلى عىلىمىنىڭ جاڭا باعىتتارى پاندەرىنىڭ جاڭا عىلىمي ىزدەنىسكە تولى بەتتەرىن اشتى.

توقىراۋ جىلدارىندا ۇلتتىڭ ءتىلى، قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق قىزمەتى جاندانباي قالعان ەدى. د.الكەبايەۆانىڭ عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ ەڭ باستى ارناسى – ءتىل عىلىمىنىڭ ەڭ كۇردەلى قىزىقتى سالاسى ستيليستيكا عىلىمىنداعى جاڭا باعىتىنا ۇلكەن عىلىمي ىزدەنىسپەن جەتكەندىگى. ستيليستيكا عىلىمىنىڭ جاڭا باعىتى – پراگماستيليستيكا عىلىمى. ول بۇل سالادا «قازاق ءتىلى ستيليستيكاسىنىڭ پراگماتيكاسى» (2005 ج.) دەپ اتالاتىن مونوگرافياسىن جازىپ شىقتى. ونىڭ الدىندا ءوزى كانديداتتىق ديسسەرتاسيانىڭ نەگىزىندە «ماعجان پوەزياسىنىڭ ءتىلى»، «ماعجاننىڭ ويلاۋ ءستيلى» اتتى وقۋ قۇرالىن جازعان ەدى. وسى وقۋ قۇرالىندا پوەتيكا ءتىلىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا عىلىمي كوزقاراستارمەن سان ءتۇرلى باعىتتارىنىڭ تاسىلدەرىنىڭ ەستەتيكالىق كوگنيتيۆتى-اسسوسياسيانىڭ باعدارىن جەتىك مەڭگەرە وتىرىپ، تالداۋ جاساعان. پوەتيكا ءتىلىن زەرتتەۋ ءسوز وبرازىنىڭ كاتەگورياسى رەتىندە الىنىپ، وسى سالاعا قاتىستى عىلىمنىڭ جاڭالىقتارى، تىلدىك-عىلىمي اينالىمعا ەنىپ جاتقان ستيليستيكامەن ەگىزدەس پوەتيكا عىلىمىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق جاڭالىقتارىن پايدالاندى. «قازاق ءتىلى ستيليستيكاسىنىڭ پراگماتيكاسى» مونوگرافياسى ستيليستيكا عىلىمىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق بازاسىن جاساۋى بولىپ سانالادى. قازاق ءتىلى ستيليستيكاسىنىڭ باستى كونسەپسياسى – ءتىل مەن ادامدىق فاكتور اراسىنداعى «ارەكەتى» بولاتىن. بۇل ءتىل عىلىمىنىڭ كوپتەگەن شەكتەس عىلىمدارىنىڭ بايلانىسىن اتاپ ايتقاندا، كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا، پسيحولينگۆيستيكا، پراگماتيكا، ادامتانۋ، ريتوريكا، گنوسەولوگيا ت.ب. بايلانىسىنا تىكەلەي قادام جاسالىنعان، ياعني «ءتىل ءوز الدىنا بولەك سالا» دەپ تانىلعان قاتاڭ، قاساڭ قاعيدادان ارىلتاتىن جاڭا ىزدەنىسكە تولى عىلىمي كونسەپسيانىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى. بۇل تىلدەگى انتروپاسەنتريستىك باعىتتىڭ وزەكتىلىگىن ايقىندايتىن تىڭ تۇجىرىم دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.

د.الكەبايەۆا قازاق ءسوز مادەنيەتى دەگەن عىلىم سالاسىن تەرەڭ دامىتىپ، ءسوزتانۋ (رەچيەۆەدەنيە) دەگەن عىلىم سالاسى بويىنشا كوپتەگەن جاڭا عىلىمي كوزقاراستاردى باتىل عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ ءجۇر. قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز مادەنيەتىن ۇلتتىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني مادەنيەت دەپ تانىپ، ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك مانىنە تەرەڭ ءۇڭىلۋ كەرەكتىگىنە بايلانىستى جاڭاشا كوزقاراستار ءسوزتانۋ، ءسوز ەكولوگياسى، رۋحاني ەكولوگيا سالالارىمەن تىعىز بالانىستا قاراستىرىپ وسى سالالار بويىنشا ىرگەلى جانە ەلەكتيۆتى پاندەر دايىنداپ ولاردى ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا بولىمدەرىندە وقىتۋدا. ءسوزتانۋ عىلىمى، ءسوز جانرلارى، ءسوزدىڭ كوممۋنيكاتيۆتى-پراگماتيكالىق اكتىسىندەگى ستيليستيكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەر الەۋەتتىلىگىن كورسەتۋ ماڭىزدىلىعى ستيليستيكا جانە ءسوز مادەنيەتى عىلىمدارىنىڭ وزەكتى ماسەلەسى. «قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسيونالدى گرامماتيكاسى» سالاسى بويىنشا وقۋ-ادىستەمەلىك جيناق، تيپتىك باعدارلاما، عىلىمي جيناق، وقۋ قۇرالى، وقۋلىق جازىپ وسى ءپاندى ىرگەلى پاندەردىڭ دارەجەسىنە جەتكىزىپ، قر-نىڭ جوو-لاردا وقۋ پروسەسىنە ەندىردى. قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى رەتىندە مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتىندە ءتىل ەكولوگياسى، ءتىل ساياساتى، لينگۆيستيكالىق بولجاۋ ورتالىقتارىن اشۋ كەرەكتىگى بۇگىنگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق تانىتاتىن پىكىر عانا ەمەس، بۇل ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك ساياسي ءمانىنىڭ تەرەڭدە ەكەنىن تانىتاتىن عىلىمي تۇجىرىم ەكەنىن دالەلدەۋدە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.

د.الكەبايەۆا عالىم-ۇستاز رەتىندە رەسپۋبليكا كولەمىندە ءوتىپ جاتقان عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيالارداعى باياندامالارىمەن، عىلىمي باسىلىمداعى ماقالالارىمەن تانىمال. وسى ءتىل عىلىمىنداعى تىڭ تۇجىرىمدارى «قازاق ءتىلى ستيليستيكاسى»، «ءسوز مادەنيەتى»، «پراگماستيليستيكا»، «قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسيونالدى گرامماتيكاسى»، «ءسوزتانۋ سالاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى»، «سويلەۋ جانە رۋحاني ەكولوگيا»، «قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ جاڭا باعىتتارى» ىرگەلى جانە ەلەكتيۆتى كۋرستاردان ءدارىس وقيدى.

1 مونوگرافيا، 2 وقۋلىق، 2 عىلىمي جيناق، 9 وقۋ قۇرالى مەن 300-گە جۋىق عىلىمي ماقالاسى جارىق كورگەن. «ماعجان پوەزياسىنىڭ ءتىلى»، «پوەتيكا لينگۆيستيكاسى»، «قازاق ءتىلى ستيليستيكاسىنىڭ پراگماتيكاسى»، «قازاق ءتىلىنىڭ پراگماستيليستيكاسى»، «ءسوز مادەنيەتى»، «ماعجاننىڭ ويلاۋ ءستيلى»، «قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسيونالدى گرامماتيكاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى»، «قازاق ءتىلى فۋنكسيونالدى گراممتيكاسى» اتتى عىلىمي جيناق، وقۋ قۇرالى، وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى. حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدارعا، سونداي-اق عىلىمي جوبالارعا قاتىسىپ وتىرادى. قر-نىڭ جوو-داعى باكالاۆريات پەن ماگيسترانتتارعا جانە دوكتورانتتارعا ارنالعان «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى»، «فيلولوگيا» ماماندىقتارى بويىنشا مجمبس-نىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. ءبىر عىلىم كانديداتىن دايىنداسا، بۇل كۇندەرى PhD دوكتورانت دايىنداۋدا.

«2013 جىلدىڭ جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» اتانعان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتى قازاق فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى الكەبايەۆا دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ جۇڭگو، رەسەي، تۇركيا، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى شەتەل ءىس ساپارلارىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى اقپاراتتار دا جوق ەمەس.

د.ا. الكەبايەۆانىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى Scopus ي Thomson Reuters، الىس جانە جاقىن شەتەلدەردە، ق ر ءبجعم-نىڭ جاك بەكىتكەن عىلىمي جۋرنالدارىندا، قر-دا رەسپۋبليكالىق جۋرنالداردا، عىلىمي جيناقتاردا، كونفەرەنسيالاردا، ب ا ق قۇرالدارىندا عىلىمي ەڭبەكتەرى جاريالانىپ تۇرادى.

ءبىزدىڭ تولقىن-كەشەگى كەڭەس زامانىندا ءبىلىم العاندار. ودان بەرى زامان وزگەردى، زاڭ وزگەردى. ءبىر قوعامدىق فورماسيانىڭ ورنىنا ەكىنشىسى كەلدى. ءبىلىم ساپاسى جاڭا ستاندارتتارعا اۋىستى. ەكى قوعامدىق فورماسيانىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىن قاتار كورگەن دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ قانداي دۇنيەلەر مازالايدى ەكەن؟ قازىرگى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقىتۋ پروسەسىنىڭ كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى وقىتۋ پروسەسىنەن وزگەشەلىكتەرى بار ما؟ پاندەميا جاعدايىندا وزىق تەحنولوگيا، سيفرلاندىرۋ ساياساتىنا ىلەسىپ وتىرۋ بۇگىنگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارىنا اۋىرلىق اكەلىپ جاتقان جوق پا؟ وسىنداي ساۋالداردى قويعان ەدىك.

– ادامزات قىزمەتىندە ءبىلىمنىڭ قولدانىلۋ اياسى، كلاسسيكالىق ءبىلىم بەرۋ تۋرالى، دەڭگەيى مەن ستاندارتتارى، مازمۇنى، فۋنكسيالارى جونىندەگى، جالپىعا ورتاقتىعى جايلى تۇسىنىكتەر دە وزگەردى، جالپى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جەتىلدىرۋدەگى پروبلەمالىق اسپەكتىلەر جايلى پىكىرتالاس ءوربىدى. بۇل قوعامدىق وزگەرىستەرمەن بايلانىستى ەدى. – دەپ باستادى ول وسى ساۋالعا جاۋابىن. – وقىتۋ پروسەسىنىڭ كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى وقىتۋ پروسەسىنەن وزگەشەلىكتەرى وتە كوپ، ءبىراق نەگىزگى ءتۇپقازىعى ساقتالادى عوي. ءوزىمىز سول كەزدە ءبىلىم الدىق قانشاما بىلىممەن سۋسىندادىق، قازىرگى اقپارات كەڭىستىگىندەگى ءبىلىم الۋدىڭ نەگىزى بۇرىنعى ءبىلىمنىڭ جاڭا فورماسى دەپ ايتقىم كەلەدى. ءبىلىم داعدارىسى دەگەن ماسەلە ءار زاماندا دا بولعان قوعامداعى ەكونوميكالىق جاعدايلار ءبىلىم داعدارىسىن تۋدىرىپ قانا قويماي، ونىڭ جاڭا فورماتقا كوشۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە جاڭا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قارقىندى ءجۇردى. وسى پروسەسكە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت الدىڭعى قاتاردا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى وعان ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى قيىنشىلىعى مەن اۋىرتپالىعىن ارقالاپ، ونى يگەرۋ جولىندا ايانباي تەر توكتى.

ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى– قازىرگى زامانعى كوكەيكەستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قازاقستاندا بۇل سالاعا قاتىستى عىلىمي ديسكۋرسىندا وعان ماڭىزدى ءمان بەرىلەدى. بۇل بۇگىنگى اقپاراتتىق كەڭىستىك جاعدايىندا ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى رولگە يە بولىپ وتىرۋىنا بايلانىستى. ءبىلىم بەرۋ تۋرالى ديسكۋرستا ادامنىڭ جالپىعا بىردەي جانە جەكە دارا باستاماسىن دامىتۋ تۋرالى يدەيالار نەگىزىنەن، اقيقاتتى ىزدەۋگە، مادەنيەتتى بولۋعا، «ىشكى جان دۇنيەسى مەن ءبىلىمى ۇيلەسىم تابۋعا»، ونەگە مەن رۋح ەركىندىگىن دامىتۋ قاعيدالارى ءبىلىم بەرۋدىڭ گۋمانيستىك جانە نەوگۋمانيستىك تەوريالارى جان-جاقتى وتە كەڭ فورماتتا قاراستىرىلىپ جاتىر. قازىرگى زامان وركەنيەتتى الەمدە اشىق اقپاراتتىق قوعامعا ءوتۋ پروسەسىن باستان كەشىرىپ سونىڭ جولىندا ءتۇرلى «وتپەلى كەزەڭنىڭ» قيىنشىلىقتارىن دا باستان وتكىزۋدە. ءبىلىم بەرۋ ءبىلىم الۋشىلاردىڭ كاسىبي جانە مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىن الدىڭعى ورىنعا قويۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازىرگى ءبىلىم بەرۋ سۋبەكتىسىنىڭ ءوز-وزىن دامىتۋدا ءبىرىنشى ورىنعا ەكى باعىت نەگىزگى ۇستانىم دەپ ايتۋعا بولادى: ءبىرىنشى باعىت ءومىر بويى ۇزىلمەيتىن ءبىلىم بەرۋ ارقىلى كاسىبي سايكەستىلىگىن قالىپتاستىرۋ؛ ەكىنشى باعىت ءبىلىم بەرۋ سۋبەكتىسىنىڭ ۇلتتىق مادەني سايكەستىلىگىن جانە ونىڭ مادەني سۇھباتقا اشىق بولۋىن قالىپتاستىرۋ. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءبىلىم بەرۋدى كرەاتيۆتى-دامىتۋشى ءبىلىم بەرۋگە اۋىستىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاعىن، جەكە تۇلعانىڭ تاعدىرىن شەشىپ بەرەدى. ادام بالاسى تاستاي قاتتى، گۇلدەي نازىك وتكەن تاريحقا كوز جىبەرسەك ادام بالاسىنىڭ جەڭبەگەن قيىندىعى جوق. پاندەميا جاعدايىنداعى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا تۇرۋعا تولىق مۇمكىندىك الدى. بارلىق وزىق تەحنولوگيا، سيفرلاندىرۋ ساياساتىنا ىلەسىپ وتىرۋعا ۋنيۆەرسيتەت ۇلكەن جاعدايلار جاسادى.

پاندەميا جاعدايىندا وزىق تەحنولوگيا، سيفرلاندىرۋ ساياساتىنا ىلەسىپ وتىرۋ بۇگىنگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارىنا اۋىرلىق اكەلىپ جاتقان جوق دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. قيىنشىلىق تا ونى جەڭۋ – ادامزاتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان قۇبىلىس. قازىرگى پاندەميا جاعدايىنىڭ اۋىرتپالىعىن بۇكىل الەم حالقى كوتەرىپ جاتىر، – دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن.

دينا الكەبايەۆانىڭ ەڭبەك جولىنداعى ءبىز ايتقان جوعارىداعى جەتىستىكتەرى ونىڭ ءبىر قىرى بولسا، ادام رەتىندەگى ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسى دە رۋحاني قاسيەتتەرگە باي. ەندىگى اڭگىمە ارناسىن سول جاققا بۇرايىق.

كەيبىر ادامدار «وتكەن ءومىر جولىما وكىنبەيمىن، ومىردە العا قويعان ماقساتىما جەتتىم» دەپ جاتادى. دينا اقبەرگەن قىزى بولسا، «وتكەن ومىرىمە وكىنبەيمىن» دەگەندەرگە سەنبەيتىن سەكىلدى. ادام ءومىرىنىڭ ەجەلگى ارماندارى ادامزاتقا ورتاق. وقۋ، ءبىلىم الۋ، دەنساۋلىعى بولۋ دەگەن سياقتى ورتاق ماقساتتان باسقا دا ادامنىڭ جەكە تاعدىرىنىڭ ماسەلەلەرى دە ادامنىڭ ماقساتىنىڭ ورىندالۋىنا، ورىندالماۋىنا ۇلكەن اسەرى بار. كەيبىر ادامداردا ماقساتىنا جەتۋگە تىرىسقانمەن جەتە المايدى، ول تۋرالى تارتىستى پىكىرلەر مەن عىلىمي كوزقاراستار كوپ، الايدا گەنەتيكاعا دا، قوعامدىق جاعدايلارعا دا، تاربيەگە دە بايلانىستى. ومىردە كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتار مەن توسقاۋىلدارعا قاراماستان ادام ولاردى جەڭە وتىرىپ ءوز الىنشە ماقساتىنا جەتىپ جاتادى. ءالسىز، جاسقانشاق ەرىك-جىگەرى ءالسىز ادامدار ءوز نيەتىن جۇزەگە اسىرا المايدى، سوندىقتان ماقساتىنا جەتە المايدى. مەن ءالسىز ادام ەمەسپىن ەرىك-جىگەرىم دە بار سياقتى، ءبىراق وتكەن ءومىر جولىندا وكىنىش تە ونىڭ ءارتۇرلى ساتتەرىنە وكىنەتىن كەزدەر از ەمەس، – دەگەن پىكىردى العا تارتادى.

راسىندا ارمان ءبىر جارىق جۇلدىز سياقتى. الىستان قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرادى. ادام دەگەن پەندەنىڭ ارمانى ەشۋاقىتتا تاۋسىلعان ەمەس. «بولدىم، تولدىم، ەندى ارمانىم جوق» دەگەن ادامنىڭ دا ورىندالماعان ارمانى، سول جولداعى وكىنىشى بولاتىنى – تابيعي زاڭدىلىق.

وعان جەتۋ وڭاي ەمەس. ءوزىڭدى قامشىلاپ، «جەتەم» دەپ ويلاۋ كەرەك. ءومىر جولى سان سوقپاقتى. وعان جەتە الماي قالۋىڭ دا مۇمكىن. ورىندالماعان ارمان كوپ، ەگەر ارمان ورىندالسا ادام قۋاتىنان ايىرىلىپ قالاتىن سياقتى. ول ەشقاشان جەتكىزبەيدى، ءبىراق سەنى شاقىرىپ سوعان تالاپتاندىرادى، قۇلشىندىرادى، رۋحتاندىرادى، سوندىقتان ول ارمان دەپ اتالاتىن شىعار. ارمان سەزىممەن، جەكە ادامنىڭ سەنىمىمەن، قيالىمەن قاناتتاندىراتىن رۋح كۇشى دەپ تۇسىنەمىز. ارمانعا جەتۋ وتە قيىن ال ماقساتقا جەتۋگە بولادى. ءومىر دەگەن ساپاردا وزگەلەرمەن ۇزەڭگىلەسىپ كەلە جاتقان دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ دا مىنا ءفاني دۇنيەدە وكىنىشى مەن ارمانى جوق ەمەس، بار. ول – بولەك اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.

ءبىز دە جاس بولدىق. ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى جاستار مەن قازىرگى جاستاردىڭ بويىنداعى وزگەشەلىكتەر زامانىنا ساي ما، جوق ەمەس، بايقالادى. بۇگىنگى جاستار تۋرالى دا عالىمنىڭ ءوز پىكىرى بار.

– جاستار – قوعامنىڭ ەڭ بەلسەندى، تەز ءتىل تابىسا الاتىن قۋاتتى بولىگى. ول قوعام مەن مەملەكەتتەگى ساياساتتىق، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق باعىتتا وزگەرىستەر مەن ەڭ ماڭىزدى جەتىستىكتەردىڭ نەگىزگى قيمىلدايتىن كۇشى بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە جاستار ءوز قوعامنىڭ جاڭا بەلسەندى كۇشى بولىپ كەلدى جانە ولار ءوز پوزيسياسىن ءبىلىم الۋمەن، ەڭبەك ەتۋمەن، مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسۋعا اتسالىستى. جاستار تەز جانە وتكىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-ساياساتتىق جاعدايلاردىڭ وزگەرىستەرىنە ارەكەت ەتىپ وتىرادى. جاس ادامدار قوعام دامۋىنىڭ ەڭ مىقتى كۇشتەرى دەپ ويلايمىن.

قازىرگى جاستاردىڭ ءومىرى وتە وزگەرمەلى. ونىڭ سەبەبى اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالار مەن شىندىقتاردىڭ تابيعاتى دا اسا قۇبىلمالى بولىپ تۇر. وسى قۇبىلمالى اقپارات عاسىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاستار جالپى ادامزاتقا ءتان ىزگىلىكتەندىرۋ قاعيدالارىن باستى ماقساتقا السا، ونىڭ تەرەڭىنە اقىلمەن بويلاسا، ولار الار اسۋلارى مەن بيىك شىڭدارىنا قول جەتكىزەدى دەپ ويلايمىن. جاستار ساناسىنداعى وزگەرمەيتىن قۇبىلىس – نارىقتىڭ فەتيشيزاسياسى. كەلەشەككە قاتىستى، جۇمىسسىزدىقتان دا قورقىپ جۇرسە دە، جاستاردىڭ كوبىسى تاڭداعان ماماندىققا سەنەدى. ولار بولاشاق ومىرىنە، تاڭداعان ماماندىقتارىنىڭ پراگماتيكاسىنا سەنەدى. جاستاردىڭ بارلىعى دا كەز كەلگەن جۇمىسقا وزدەرىنىڭ تاڭداعان ماماندىقتارىنىڭ قوعامدىق، شىعارماشىلىق ماڭىزىنا سەنگەنمەن، تابىسىنىڭ ولشەمى مەن مولشەرىن قاداعالاپ ونى ەستەن شىعارمايدى. سوندىقتان تاڭداعان ماماندىعىنا جانە ايلىق تابىسىنا سەنىمدىلىك بولعانىن قالايدى. سوندىقتان اسا سەنىمدى بولۋ ءۇشىن جوعارى ءبىلىم الۋعا، شەت ءتىلدى مەڭگەرۋگە، ۇمتىلادى، بيزنەستە وزدەرىن سىناعىسى كەلەتىندەرى دە بار، نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىنا بەيىم بولۋعا ناقتى ىس-ارەكەت ەتۋگە قۇقىقتىق ساۋاتتى بولۋعا تالپىنىسى دا جوعارى، ءبىراق ونىڭ قيىنشىلىقتارى كوپ ەكەنىن مويىنداپ جاتادى. قازىرگى جاستار يماندىلىعى، تاربيەسى جوعارى ەكەندىگىن ءوزىم كورىپ جۇرگەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىلىم الۋشى جاستاردىڭ بويىنان كورۋگە بولادى. يماندىلىعى مەن تاربيەسى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا لايىقتى جاستار وتە كوپ، ولاردىڭ ىشىنەن اقپارات كەڭىستىگىنىڭ بارلىق جاعدايىن ءتۇسىنىپ باقىلاپ وتىرعاندارى دا كوپ، – دەيدى عالىم.

عالىمدى مازالاپ، تولعاندىرىپ جۇرگەن تاعى ءبىر دۇنيە بار. ول – انا ءتىلىمىزدىڭ كەلەشەگى. ءبىز – فيلولوگپىز، باسقالارعا قاراعاندا تىلگە جاقىنداۋمىز. دەمەك، ءتىلدىڭ جاناشىرىمىز. قاراكوز قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا انا تىلىمىزدە ەمەس، ورىس تىلىندە سويلەۋ مادەنيەتتىڭ ەرەكشە بەلگىسى دەپ كەتكەنى دە جاسىرىن ەمەس.قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىر جولى تولعاندىرعان سوڭ با عالىمنىڭ انا تىلىندە سويلەۋدى تومەن سانايتىن زامانداستارىنا دا ايتارى بار سياقتى.

– «اقىل كوركى –ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز» دەگەن ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ ناقىل ءسوزى بار. ورىسشا سويلەگەن ادامدار قانشا جاقسى سويلەگەنمەن، ورىس بولا المايدى. ولار – ۋاقىتشا عانا سول ءتىلدى تاراتۋشىلار. ولاردى باقىتتى جانە مادەنيەتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. انا تىلىندە سويلەۋدى تومەن سانايتىن زامانداستار – ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنەن، ۇلتتىق رۋحىنان ايىرىلىپ قالعاندار. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى وتە قيىن. جەر بەتىن باسىپ جۇرگەن ۇرپاقتىڭ ىزىمەن جاڭا ۇرپاق كەلە جاتىر. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىر جولى سولاردىڭ قولىندا. ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىن دۇرىس شەشۋ ەستافەتاسىن الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن رۋحاني تاربيە مەن ءبىلىم كەرەك، – دەيدى ول اڭگىمە اراسىندا.

مىنەز دەگەن دۇنيە بار. اركىمدە ءارقالاي. ءار ادامنىڭ مىنەزى ونىڭ استىنداعى تۇلپارى سياقتى. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ونىڭ تاعدىرى، ءىسى ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سەبەبى مىنەزى وزىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن ادامدار دا بار، ال مىنەزى جايدارى، اشىق تازا ادامدار اينالاسىنا قۋانىش سىيلايتىنى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ مىنەزىنە كەلسەك، اقكوڭىل، اشىق، ەرىك كۇش جىگەرى جوعارى. سويتە تۇرا جانى قاراپايىم. پسيحولوگيادا «ينتروۆەرت» دەگەن ۇعىم بار. وسى سالانىڭ قاراستىراتىن ماسەلەسى، بۇل تيپتەگى ادامداردىڭ پسيحيكالىق قويماسى كۇردەلى بولىپ كەلەدى، ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنە نازار اۋدارۋمەن، باسقا ادامدارمەن وقشاۋ، ويلاۋى وزگەشەلەۋ بولاتىن جانداردى ايتادى. دينا اقبەرگەن قىزىنىڭ مىنەزى وسى ينتروۆەرتكە كەلەتىن سەكىلدى.

«ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ – ەڭ اۋىر شىعىن» دەگەن ەكەن ج.بيۋففون. بوس ۋاقىت دەگەن ءسوز قازىرگى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن مۇعالىمدەردە، عىلىم جولىنداعى عالىمداردا بولمايتىن سياقتى. قازىرگى زامان تالابىنا ساي قارسى تۇرا ءبىلۋ ءۇشىن كۇن ساناپ تالاپ پەن مىندەت وتە كوپ جۇكتەلەدى. قازىرىگى اقپارات عاسىرىنا ىلەسىپ وتىرۋ ءۇشىن ونىڭ جاڭالىقتارىنا ءوز تۇرعىڭنان باعا بەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قىم-قيعاش اقپاراتتى الىپ وتىرۋىڭ كەرەك. وسىدان كەلىپ تۇيەتىن تۇجىرىمىم ءبىز بۇگىن ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىزدە بوس ۋاقىت دەگەن جوق. ودان باسقا دا ادام بالاسىنىڭ رۋحاني الەمىن وسىرەتىن دۇنيەلەر بار.

تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقالى وتىز جىلدىڭ ءجۇزى بولعانى انىق. وسى كيەلى ۇعىم، سونىڭ اياسىنداعى ەلدىڭ كەشەگىسى، بۇگىنى جانە بولاشاعى عالىمدى دا تولعاندىرىپ جۇرگەنى انىق.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ارمان مەن مۇراتتارىنىڭ باقىتتى ءومىردىڭ سالتانات قۇرۋىنا قازاق ايەلدەرىنىڭ ونىڭ ىشىندە عالىم ايەلدەردىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان زور بولدى دەسەك، ارتىق ايتپاعان بولامىز.

جەر بەتىندەگى كوپتەگەن ۇلتتار ارمانداپ قول جەتكىزە الماي جۇرگەن تاۋەلسىزدىك قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن دە، ەلى ءۇشىن دە ۇلكەن قول جەتكەن ماقسات مۇراتتارىنىڭ ەڭ بيىگى، ەڭ قىمبات دۇنيەسى دەسەك بولادى. تاۋەلسىزدىك پەن قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋس الۋىنىڭ ارقاسىندا ول دا عالىم اتاندى. قازىرگى جەتكەن جەتىستىكتەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى تاعدىردىڭ ءبىر سىيى دەپ ويلايدى. عالىم بولعان ونى ومىرىنە وزەك ەتكەن دينا اقبەرگەن قىزى تۋرالى تۋرالى ايتپاعىمىز وسى ەدى.

سيقىمبەكتىڭ التىنبايى،

جۋرناليست

الماتى قالاسى