قازىرگى ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي، عىلىمي ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى −تاريحقا كوزقاراستىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ. وعان مۇرىندىق بولىپ وتىرعان − بيلىك. وسى ءبىر ناۋقان باستالعاننان-اق، وعان تاريحشى دا، تاريحشى ەمەس تە، ءتىپتى، كەيبىر ساياساتكەرلەردىڭ وزدەرى دە ارالاسىپ كەتتى. وسىدان كەيىن ونسىز دا، بۇعان دەيىن دە كوكپارعا تۇسكەندەي كۇي كەشكەن ەل تاريحىنىڭ ماسەلەسى ودان ءارى كۇردەلەنە تۇسپەي مە؟ وسى تۇستاعى تاريح، تاريحشىلار جانە بيلىك اراسىنداعى بايلانىس قانداي بولىپ، نەگە نەگىزدەلۋى ءتيىس؟ وسى جانە وزگە دە تاريح توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر بەلگىلى تاريحشى، ت.ع.د.، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى كەلەسىدەي پىكىر ايتتى...
بىزدە بيلىك پەن تاريحتىڭ ارا-قاتىناسىن ايتۋدان وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك تە قاشادى، تاريحشىلار دا قاشادى. ويتكەنى، بۇل تاريحىمىزدا ۇلكەن داۋ تۋدىرعان ماسەلە. سوعان بايلانىستى، كوپ ماسەلەنى بىزدە باسقاشا قويادى. تاريح پەن تاريحشى دەپ قويادى. بيلىك پەن تاريح ەمەس. مۇمكىن، الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندە ماسەلەنى وسىلاي قويىپ، شەشىپ جاتقان شىعار. ال، بىزدە ونداي ەمەس. بىزدەگى تاريح، عىلىم سالاسى رەتىندە، وتكەن عاسىردا تىكەلەي بيلىكتىڭ قالاۋىمەن جانە قولداۋىمەن قالىپتاستى. يدەولوگيانىڭ قارۋى جانە قوعامدىق ساناعا ىقپال ەتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ومىرگە كەلدى. تابيعي نەگىزدە ەمەس، كاسىبي تاريحناما بيلىكءتىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن جازىلدى. ءبىز مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇدان ءبىزدىڭ تاريحناما تابيعي تامىرىنان ءورىس المادى دەگەن پىكىر تۋماۋى كەرەك. حح عاسىردىڭ باسىندا قوعامدىق سۇرانىس بويىنشا تاريح عىلىمى تابيعي نەگىزدە العاشقى قادامىن جاساي باستاعان. ماسەلەن، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سانجار اسفەندياروۆتىڭ ەڭبەكتەرىن جاتقىزۋعا بولادى. ءبىراق، مۇنداي تابيعي نەگىزدە تاريحنامانىڭ دامۋى ۇزاققا سوزىلعان جوق. بيلىك وعان ەرىك بەرمەدى. ال، قازىرگى جاعدايعا كەلەر بولساق، مەملەكەتتىك، قوعامدىق ماقساتتى قولداۋسىز تاريحي ەڭبەكتەردىڭ جازىلۋى، تاريحي تاجىريبە كورسەتكەندەي وتە قيىن. بارلىق ەلدەردە سونداي. تاريح عىلىمى ءوزىنىڭ العاشقى قادامىندا بيلىكتەن قولداۋ العان. بيلىك سانالى تۇردە ونى قولداعان. شىعىستا دا سونداي، باتىستا دا سونداي بولدى. حالىقارالىق تاجىريبەدە سونى كورسەتەدى. وتكەن عاسىردا ومىرگە كەلگەن كاسىبي تاريحنامانى تولىققاندى عىلىم اتاۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى، ول حالىق ناقىلىنداعىداي «كۇشىك كەزىندە تالانعان». شارتتى تۇردە ايتساق، «كۇشىك كەزىندە تالانعان يت ازۋلى توبەت بولا المايدى». ورىس تاريحشىسى افاناسيەۆ اينالىمعا «رەپرەسسيالانعان تاريح» دەگەن ۇعىمدى قوستى. وسى اتاۋ سوۆەتتىك كەزەڭدە جازىلعان تاريحناماعا تولىق سايكەس قۇبىلىس. بۇل ۇعىم قازاقستان تاريحناماسىنا دا قاتىستى دەپ ويلايمىن. ادەبيەتتە «سوسياليستىك رەاليزم» دەگەن مەكتەپتىڭ ۇستەمدىك قۇرعانى سياقتى تاريح عىلىمىندا دا ماركسيستىك-لەنينيستىك مەتودولوگيا اتالعان كونسەپسيا بيلىك قۇردى. تاريحشىلار مەن عىلىمي ينستيتۋتتارعا تاپسىرىستى، تاريحي پروسەستەردى قانداي كوزقاراستار تۇرعىسىنان زەرتتەۋ تۋرالى ۇستانىمدى يمپەريالىق يدەولوگيالىق ورتالىقتار انىقتادى. وتكەن عاسىرداعى العاشقى بۋىن كاسىبى تاريحشىلار مەن ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ تاعدىرى ولاردىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ اباقتىسىنا جابىلىپ، تەرگەۋگە الىنىپ، ۇزاق مەرزىمگە سوتتالۋى ەركىن وي-پىكىرگە جاسالعان شابۋىلى ەمەس، سونىمەن بىرگە، كاسىبي تاريحناما مەن ادەبيەتتانۋدى تەك يدەولوگيالىق تاپسىرىس شەڭبەرىندە عانا جۇمىس ىستەي الاتىن روبوتقا اينالدىرۋدىڭ ءوزى بولاتىن. سوندىقتان، كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق تاريحناماسى ماردىمدى ەشتەڭە بەرە المادى. بۇل فاكت. كورسەتىلگەن يدەولوگيالىق شەڭبەردە عانا جۇمىس جاساۋعا مىندەتتى بولدى. ءمىنە، وسى كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان تاريحنامانىڭ ارناسىنان جاڭا ەركىن كەڭىستىككە شىعۋ بىزگە وڭايعا ءتۇسىپ وتىرعان جوق. ءبىز كوپ جاعدايدا ينەرسيامەن كەلە جاتىرمىز. حالىق، «تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى ءوز موينىنا وسى مىندەتتى السا، وتاندىق تاريحناماعا كومەكتەسكەن بولار ەدى. باتىستىق جانە شىعىستىق مەكتەپتەرگە جاس بۋىن وكىلدەرىن جىبەرۋدى قولعا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جەردە بىزگە ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. تاريحناما شىعىستا دا، باتىستا دا دامىعان. ال، ءبىز مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ كەزەڭىندە تۇرمىز. ياعني، سوعان سايكەس ادەكۆاتتى، مەملەكەتتىك ستاتۋسقا لايىق تاريحي تانىم، تاريحي سانا بولۋى كەرەك قوي. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز سول دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس.مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى، سول سۇرانىسقا سايكەس قادام جاساۋىمىز ءتيىس. ونسىز قازىرگى ەشقانداي ناۋقانداردان، شارالاردان ناتيجە شىقپايدى. ول فاكت!
مەملەكەتتىك حاتشىعا حات جازدىم. ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە «مادەني مۇرا» مەن «تاريح تولقىنىندا» باعدارلامالارىندا اۋىتقۋلىق بار ەكەندىگىن ايتقان بولاتىنمىن. ءبىزدىڭ تاريحشىلار وسى ۋاقىتقا دەيىن ابىلاي كىممەن حات الىستى، تۇسكيىز قانداي دەگەن سەكىلدى ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ ءجۇر. ۇلتتىق تاريح قولعا الىنعان قازىرگى ۋاقىتتا وزەكتى ماسەلەلەر كۇرەسىنگە شىعىپ قالدى. نەگىزىندە، ەڭ وزەكتى ماسەلە العا شىعۋ كەرەك قوي. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، كەنەسارى قوزعالىسى، الاش قوزعالىسى، حح عاسىرداعى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستەر، جەكە تۇلعالاردىڭ كۇرەسى! بۇل ماسەلەلەر سول ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ ءۇش وتىرىسىندا دا اۋىزعا الىنعان جوق. مەن سول جولى مەملەكەتتىك حاتشىعا قازۇۋ-دا ءۇش ورتالىق اشىپ بەردىڭىز، ال، نەگە سونىڭ بىرەۋىن الاش قوزعالاسىن زەرتتەۋگە بەرمەدىڭىز، كەلەسى وتىرىسىڭىزدىڭ كۇن تارتىبىنە وسى ماسەلەنى قويىڭىز دەدىم… ەگەر، ماسەلە دۇرىس قويىلماسا، تاريحتى زەرتتەيمىز دەپ نەمىز بار؟ سونداي-اق، تاريح حالىقتىڭ تاريحي تانىمىن، ەلدىك ۇستانىمىن قالىپتاستىرۋعا جۇمىس ىستەمەسە، ونداي تاريح كىمگە قاجەت؟ ءتۇسىنەم، كونە عاسىرعا، ورتا عاسىرلارعا اكسەنت جاسالىپ جاتىر. جارايدى، ول كەرەك! سەبەبى، سوۆەت داۋىرىندە ول تاقىرىپتار تەپەرىش كوردى. سونىمەن بىرگە، قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە حالىقتىڭ پاتريوتتىق ساناسىن وياتاتىن، وتانسۇيگىشتىك ۇستانىمىن قالىپتاستىراتىن ءىرگەلى تاريحي ماسەلەلەردى نەگە قوزعامايدى؟ نەگە ءبىز الاش قوزعالىسىنان قاشامىز؟ نەگە كەنەسارى كوتەرىلىسىن دۇرىستاپ وقىتۋ، ناسيحاتتاۋ ماسەلەسىن قولعا المايمىز؟ گەنوسيدكە بايلانىستى 1992 جىلى 22 جەلتوقساندا قۇرىلعان كوميسسيانىڭ جۇمىسى بويىنشا جوعارعى كەڭەس قاۋلى قابىلدادى. سول قاۋلىعا سايكەس، گەنوسيد، ەتنوسيد دەگەن تەرميندەر قولدانىسقا ەنگىزىلدى. وسىدان بىر-ەكى جىل بۇرىن ەۋروپالىق وداقتىڭ جانىنداعى اسسامبلەياسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى وسىندا كەلىپ، تاريح ينستيتۋتىندا اڭگىمە وتكىزدى. كەلگەندەگى ماقساتى 1930 ج. كەڭەس وداعى ۋكراينادا جانە قازاقستاندا جۇرگىزگەن قىرعىنىن گەنوسيد دەۋگە بولا ما، جوق پا دەگەن ماسەلەگە قاتىستى ەدى. ۋكراينا ەۋرووداقتىڭ اسسامبلەياسىندا وسى ماسەلەنى قويعان ەكەن. كەڭەس وداعىنىڭ ۋكراينادا 1930 ج. جۇرگىزگەن زوبالاڭى گەنوسيد پا، جوق پا دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەۋرووداق وسىندا ارنايى ەميسسارىن جىبەرگەن ەكەن. مەن سوندا مىناداي ۇسىنىس ايتتىم: ءسىز ق ر جوعارعى كەڭەسى قابىلداعان قاۋلىسىن قاراڭىز، سوندا قانداي باعا بەرىلگەنى ايتىلعان دەدىم. وندا گەنوسيد رەتىندە باعالانعان. ال، ودان ءبىز ءقازىر نەگە كەيىن كەتۋىمىز كەرەك؟ ول فاكت قوي. وسىدان كەيىن ۋكراينا ۇلكەن سوت وتكىزدى. سوندا رەسمي تۇردە رەسەيدى ايىپتادى. مۇنداعى مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، حالىقتى تاريحي شىندىق تاربيەلەيدى، ساناسىن قالىپتاستىرادى. تۋرا وسى ماسەلەگە كەلگەندە تاريح پەنەن بيلىكتىڭ اراسىندا ۇيلەسىمدىلىك، ءوزارا تۇسىنىستىك بولۋى كەرەك. ولاي بولماسا، تاريحي شىندىق ايتىلمايدى. تاريحي شىندىق دەگەنىمىز، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بيلىك پەنەن تاريحشى مامانداردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتىڭ پەرزەنتى. مەن ءبىر نارسەگە تاڭ قالامىن. ءبىزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءبىر رەت مينيسترلىككە تاريحشى مامانداردى جيناپ، قازىرگى قوعامدا قانداي ماسەلە وزەكتى ەكەندىگىن انىقتايىق دەگەن ەمەس. مەن، وكىنىشكە وراي، مينيسترلىكتەن وسىنداي اڭگىمە ەستي المادىم. مۇنداي ارەكەتتى، قادامدى مەن بىلمەيمىن. تاقىرىپتى قارجىلاندىرۋعا كەلگەندە دە سول سياقتى. قازۇپۋ-دەگى ءبىزءدىڭ كافەدرا «قازاقستانداعى ۇلتتىق ءبىرىڭعايلىقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى» دەگەن تاقىرىپ ۇسىندىق. ال، مينيسترلىك نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقى ادىستەرىنە سالىپ، ەڭ كەرەمەت تاقىرىپتاردى قابىلداماي تاستايدى. ءبىز ونى ەرىككەننەن بەرگەن جوقپىز، قازىرگى كەزەڭگە ساي، سۇرانىسقا لايىق تاقىرىپ بولعان سوڭ بەردىك. ال، بيىل ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ وتكىزگەن جينالىسىندا، مەملەكەتتىك حاتشى م.ءتاجين مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى ەڭ وزەكتى ماسەلە ەكەندىگىن، قازاق تاريحىنىڭ وزەگى بولۋى ءتيىس ەكەنىن ايتتى. مەن مەمحاتشىعا وسى تاقىرىپتى ءبىر كەزدە مينيسترلىككە ۇسىنعانمىزدى ايتتىم.
بيلىكتىڭ تاريحقا كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىرعاندىعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قارجى ءبولىپ جاتىر. ول دا دۇرىس. مىنا نارسەنى ايتقىم كەلەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بىزگە ۇلكەن تاريحشىلار كۇشى كەلىپ قوسىلدى. جۇڭگو، موڭعوليا، تۇركيا، يراننان تاريحشىلار لەگى كەلدى.سونىڭ ارقاسىندا، ءبىزدىڭ عىلىمي تاريحنامامىز بايي ءتۇستى. وسى پروسەسكە سوناۋ شىعىس تۇركىستانداعى ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز جۇڭگو تاريحناماسىنىڭ ءداستۇرىن، جۇڭگو ءتىلىن مەڭگەرگەن احمەت شادىمان، جارقىن مىرزاحان، قاھار نۇرمۇحان سياقتى باۋىرلارىمىز، زاكەڭ، زاردىحان قينايات ۇلى، ءالىمعازى داۋلەتحان، ءنابيجان مۇحامەدحان ۇلى كەلدى. سولاردىڭ ارقاسىندا ءقازىر جۇڭگو، موڭعول دەرەكتەرىن، يران، تۇركى جازبالارىن مەڭگەرىپ جاتىرمىز. بۇل ۇلكەن ەڭبەك قوي. ءبىلدىڭىز بە؟ ال، مەملەكەت تاراپىنان وسى تولقىنمەن كەلگەن تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى باعاسىن الۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا، بىزگە كوزقاراسىمىزدى وزگەرتۋىمىز قاجەت. تاريحشىلارعا، ءوزىمىزدىڭ جانىمىزدا جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنە دەگەن كوزقاراسىمىز دۇرىس بولۋى ءتيىس. سوندا عانا ۇلتتىڭ جوق-بارى تۇگەندەلەدى.
تاريحتا «مۇراعات ساياساتى»، «ارحيۆنايا پوليتيكا» دەگەن ۇعىم بار. وسى بىزگە ءۇلكەن پروبلەما. مۇراعات ساياساتى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە مۇلدە دامىماعان. ءوز باسىمنان وتكەننەن كەيىن، جاقسى بىلەءمىن. وتكەندە پارلامەنتكە، كوميسسيا ءتوراعالارىنا مۇراعات ماسەلەسىنە قاتىستى ءتورت رەت حات جازدىم. تورتەۋىنە دە كوڭىلگە قونىمدى جاۋاپ الا المادىم. سوندا بايقاعانىم، الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى مۇراعاتتاردى اشۋ ماسەلەسىندە بيلىك جالتاقتايدى. ونى نەسىن جاسىرامىز؟ ونىڭ سىرى نەدە؟ ەگەر، رەپرەسسيا، اشتىق، الاش تاقىرىبىنا بايلانىستى جابىق قورلار اشىلسا، ول وتارلىق ساياساتتى اشكەرەلەۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، بيلىك بۇل تاقىرىپتارعا بارعىسى كەلمەيتىن سياقتى. قازاقستانداعى مۇراعات قورىن اشۋ ەكى جاققا دا: قازاق قوعامىنا عانا ەمەس، رەسەيگە دە پايدالى. ويتكەنى، رەسەيءدىڭ قازىرگى بيلىگى رەسەيدىڭ يمپەريالىق بيلىگىنىڭ قازاق قوعامىنا جاساعان قياناتىن ءبىلۋى كەرەك. بىلە وتىرىپ، سانالى تۇردە قازاقتان كەشىرىم سۇراۋى ءتيىس. نەگە سۇراماسقا؟ مۇنداي جايت تاريحتا بولعان. مىسالى، ءوزىنىڭ ەكىنءشى دۇنيە ءجۇزى سوعىسىندا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە بايلانىستى گەرمانيا رەسمي تۇردە كەشىرىم سۇرادى عوي. ال، رەسەيدە، وكىنىشكە وراي، وسىنداي ءمادەنيەت جوق! يۋريي افاناسيەۆتىڭ: «وتكەنىنە قاراپ وكىنبەيتىن مەملەكەتتى، قوعامدى ەشكىم سىيلامايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. رەسەي قىرعىنعا، قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى قازاق قوعامىنان كەشىرىم سۇراۋى ءتيىس. قازاق قوعامىنا پايدالى دەيتىنىمىز، بيلىك بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى پروبلەمالاردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن ءتۇسىنۋى كەرەك. مەن مۇنى وقىتۋشى بولعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن، ءبىز بولاشاق مامانداردى ءتاربيەلەپ وتىرمىز، ول ينجەنەر ما، دارىگەر ما، ءمۇعالىم با ءبارى ءبىر، ولار تاريحي فاكتىلەردى، قۇجاتتاردى ءبىلۋى كەرەك. ولاردىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، بۇگىنگى ستۋدەنت ەرتەڭگى كۇنى بيلىككە بارادى. ول ءوزىنىڭ وتانىنىڭ تاريحىن، وتكەندەگى پروبلەمالارىن بىلمەسە، قانداي باسشى بولادى؟ ونداي ادامدى بيلىككە جىبەرمەۋ كەرەك. سوندىقتان، ءبىز قازىرگى شىنايى، زەرتتەلگەن تاريحتى ەگجەي-تەگجەيلى وقىتۋىمىز قاجەت. تاريحتى زەرتتەۋ ءبىر بولەك، ونى ساناعا ءسىڭىرۋ ءبىر بولەك. ونى ورىسشا ايتقاندا، «اسسيميليروۆانيە يستوريي» دەيدى.
جازىپ العان جانيا ابدىبەك
پىكىر قالدىرۋ