سوزبەن سالعان سۋرەت...

سوناۋ، بالا شاقتار كەلىپ ەسىمە،
ورالامىن تۋعان جەردىڭ كەشىنە.
كوكتەم كەلسە، تاۋعا تارتقان مالشى اۋىل.
كوك بەلدەردى كۋا ەتىپ كوشىنە!!

تاڭعى اۋانىڭ جۇتىپ تازا تۇنىعىن،
قىر سامالى وپكەن تيتتي بۇرىمىن.
بالالىعى كەبەجەدە قالعىعان،
مەن، دالانىڭ اڭعال مىنەز قىزىمىن.

ءيىر - قيىر تاۋ جولدارىن شيىرلاپ،
جەتىم بوتا قوڭىراۋىن ءجيى ىرعاپ،
تاۋ باسىنا كۇنمەن بىرگە ورمەلەپ،
كوشكەن ەلگە كورىنەتىن ءۇيىر ب ا ق!!
( امينا ادايحان قىزى)

ءدال ءقازىر عانا، "ەرتەگى - ءبىزدىڭ بالالىق" اتتى امينا ادايحان قىزىنىڭ ءبىر كەرىم ولەڭىن وقىپ، ويلانىپ وتىرمىن. ويلانىپ وتىرىپ، تەرەڭ تولعانىپ وتىرمىن. قىدىر - قيالىم ەسكى جۇرتقا، كونە قىستاۋعا، اتا مەكەنگە اتتانىپ كەتتى. ونى امينانىڭ عاجايىپ ولەڭى جەتەكتەپ، الىسقا بىرگە ىلەستىرىپ الىپ كەتتى...
نەگە ؟
بىرەۋلەر ، "بوسقا قىدىرىپ كەتىپتى" دەپ ويلانار. بىرەۋلەر "بىزدە بىرگە بارىپ قايتتىق" دەپ قۋانار. بىرەۋلەر قىلقىداپ ءسوز سالار، جىلتىلداپ تىرقىلداپ كۇلەر، جىرتاقتاپ، مىمقىلداپ قىلجاققا اينالدىرار...
ءيا، بۇل ومىردە، بۇل قوعامدا ءبارى بار، ءبارى بولار. ونى اركىمنىڭ سانا ساپاسىنا، ار تازالىعىنا ، اقىندىق قارمىنا اماناتتادىم...ۋاقىت – تارازى، وقىرمان – ءادىل قازى. باعاسىن اسىقپاي بەرە جاتار. باعا كۇتىپ، بارماق ساناپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق. جۇقا جۇيكە كوتەرمەيدى...
ەل قالاي قىدىرعانىن ءوزى بىلەدى. مەن، ولەڭنىڭ ورتەڭدى جولدارىمەن بىرگە ورمەلەپ، "بولاشاق وتكەن، بولاشاق وسكەن تۋعان جەردىڭ قوڭىر كەرىمسال كەشىنە كەلىپ تۇرمىن...
ءبىر جايلى تىمىق ءتۇن ءوتتى دە، راۋانداپ تاڭ دا اتتى. ارۋ كوكتەمنىڭ ، تاپ - تازا ، ءموپ- ءمولدىر، ءتۇپ - تۇنىق اۋاسىن ءسىمىرىپ، امينا ادايحان ، اقىن ارۋ قىز جازعان تۋعان جەرگە ، اقىن ارۋ وسكەن ەلگە، سۇلەي سۇلۋ تۋعان ولكەگە ولەڭ تارماقتارىن قانات ەتىپ ، جىلدام ءۇشىپ جەتتىم. اقىن تۋعان دالاعا تويمسىز كوز قىدىرتىپ ، بوز دالاعا ، بوز ساعىنىشپەن بوز كوزبەن قاراپ تۇرمىن...
اقىن قىز، قانداي عاجاپ جەردە، عالمات دالا توسىندە دۇنيەگە كەلگەن دەشى. قاباعات سەزىممەن، الابات شابىتپەن اينالانىڭ بارىنە عاشىق قاراشىق ۇزاتىپ تۇرمىن...
بىلدىر – بىلدىر سويلەي باستاعان، اياعىن اپىل-تاپىل باسا باستاعان، ءتاپ-تاتتى، ءسۇپ - سۇيكىمدى، بال قايماق بارماقتاي قىزدىڭ تيتتەي بۇرمىن جىبەك مايدا سامال ءسۇيىپ، تۇيە قومىنداعى قوبديدا قالعىپ، تۇيە اياڭىمەن بىرگە تەربەلىپ، تۇيەلى كوشپەن، تۇيە وركەشىندە، كوك بەلدەردى اسىپ كىتىپ بارادى. كادىمگى قازاق كوشى، قازاق تۇرمىسى، قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىرى. كوز دە ، وي دا توييار ەمەس. قاراعان سايىن قاراي بەرەسىڭ. ءتۇپسىز ويعا سۇڭگي بەرەسىڭ.
تاڭ تاماشا تاڭعالار سۋرەت. تاڭعاجايىپ تاڭ نۇرىنداي، تازا تالانتپەن سالىنعان كوز تويماس كارتينا. قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىرىنىڭ ءتىرى كورنىسى، ءىرى بەلگىسى، كرىمسال كەرەمەت تىنىستى . قازاقتىڭ ۇلى تاۋ - جوتالارىنىڭ قوڭىر دالاسىنىڭ، تىمسا تىنىش تابيعاتى.
اناعان كوز قىدىرتشى.
تۇيە قومىنداعى قوبديشاداعى بال قىزدىڭ، باقىتتى ءومىرى ، الاڭسىز قالعىعان، ەش ۋايىمىز ءسابي بەينەسى، ءلۇپ-لۇپ سوققان جۇرەك تىنىسى ولەڭ تارماقتارىنا تارامداپ ءسىڭىپ كەتكەن. ۋىزداي بولىپ ۇيىپ قالعان. اينالا سۇللىققا مۇلگىپ تىنىپ قالعان.
ايتار ءسوز جوق.
كورەر كوز بار.
تىپتەن عاجايىپ سۋرەتكەرلىك. جيەكسىز شەبەرلىك، شەرتپە شەشەندىك دەگەن وسى بولار-اۋ، ءسىرا!؟
سۋرەتكەرلىكتىڭ دە ولشەمى، ولەشنىڭ دە بولشەگى، دالدىكتىڭ دە دايەگى، دايەكتىڭ دە مايەگى بولادى عوي. سونىڭ ءبارىن ءوز ورنىنا قويا بىلگەن. قاراپايىم قازاق سوزىمەن، قارا كوزىمەن عالامات كارتينا سىزا بىلگەن. بوياۋىن قاندىرىپ، جەتىلدىرىپ، جەلپىندىرىپ جەتەلى جەتكىزە بىلگەن. بەكزات بەينەمەن بەبەۋلەتىپ بەينەلەي بىلگەن.
قاراڭىزشى، كوز اربايتىن كوركەمدىك كەڭىستىك جاساعان. ويدان وي تۋعىزىپ، ويدى جەتەلەيتىن مىڭ سان بوياۋلمەن وقىرمان جۇرەگىن جەپ - جەڭىل جاۋلاي بىلگەن.
" اقىن" دەپ، " اقىندىق" دەپ وسىنى ايتادى.
بال ديدار، بال بالانىڭ باقىتتى قالعىعان بەينەسىن كورىپ تۇرسىز. تىرناقتاي قىزدىڭ كوش كەرۋەنىندەگى ۋىز ۇيقىسىمەن - اق، ۇلانعايىر دالانىڭ ۇلى سۋرەتىن، وتە ادەمى ولەڭ جولىمەن ورە سالعان. كەرىم دالانىڭ كەلىستى كەلبەتىن كەلىستىرىپ سىزا سالعان. كوز تويماس كوكتەم جايلاۋىنىڭ كوركىن كوز الدىعا دوڭگەلەنتىپ اكەلە قويعان. بۇل اقىن شەبەرلىگى، اقىن سۋرەتكەرلىگى دەپ تانىعان ۇستىنە تانۋ قاجەت.
بۇعان يلانباسقا، مويىنداماسقا بولماس. باسىنا كوك شەگە قاقسا تۇسىنبەيتىن بىتەۋ باس، ماۋباس بولماسا... سەزىمى بار، قيالى ءتىرى، ويى ءىرى ، اقىن جاندى، دالا مىنەزدى، دارا ءبىتىمدى قازاق ازاماتتارى مەن ازاماتشالارى ولەڭدى بەي جاي، سەلقوس وقىمايدى. كوزىنە كوپ كورنىستى تۇنەتىپ، كوڭىلىنە كوركەم سىر ۇيالاتىپ وقىيدى.
بۇل ولەڭنىڭ تۇلا بويى ءتۇنىپ تۇرعان شىندىق. ءتىرى سۋرەت، قىيمىل قوزعالىس، ادەپتى ارەكەت. ءداستۇرلى دۇنيە تانىمعا قورىلعان وقيعا.
شىندىق قانا ەمەس، ونەگەلى ولەڭدى، ورنەكتى بەينەنى قالاي جازۋعا، قالاي سىيپاتتاۋعا بەرىلەن كەرەمەت جاۋاپ. ولەڭ ءتىلىن قالاي قولدانۋ كەرەك ەكەنىنە جاسالعان تاماشا ۇسىنىس. ولەڭ ءسوز ونەرىندەگى ۇلگى مەن ونەگە دەپ تانىعان ابزال بولار.
اقىن قىز، بال كەز، بالا داۋرەنى وتكەن جەردى، ەركەلەتىپ وسىرگەن ەلدى، باي باقىتتى، التىن بەسىك دالانى تۇتاس ايتىپ، قوپارا قازىپ، قوتارا جازىپ شيمايلامايدى، قىزىق قيىرعا ،كۇردەلى شىيىرعا باسىپ شارشامايدى. تۇنىپ تۇرعان تۋ دالانىڭ توبىلعىسى مەن سەكسەۋىلىنىڭ اتىن عانا اتاپ، سودان كۇللى قازاق دالاسىنىڭ سىلقىم سۇلۋ سۋرەتىن جاساي سالادى. سوسىن ادام جانىنىڭ ساعىنىشقا تولى پسيحيكالىق تەرەڭ يرىمدەرىنە ۇيالاعان ساعىنىش سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ الماي، كوپ ايتىپ كوبىرشىتپەي، از ايتىپ، ساز ايتىپ ،نازدانا ايتىپ ءبىر - ەكى تارماق ولەڭ جولىنا سىيعىزا سىزىپ ءدۇپ جەتكىزىپ، ءوز تۇعىرىنا قوندىرا قويادى. سونىسىمەن - اق ، كوڭىلدى بالقىتىپ، قيالدى شالقىتىپ جىبەرەدى.
مۇنداي سەزىم سىرىن شۇعىلالى شۋاق نۇرعا بولەگەن، ولەڭ تارماقتارىن وقىعان وقىرمانى دا، جانى جاي تاۋىپ، راحات سەزىمگە كەنەلەدى. ءبىر اۋىق اۋىر ويدان سەرگىپ، كوڭىل كۇيى كوكتەدەي تۇرلەنىپ، كوتەرىلىپ قالادى. ولەڭدى دە قايتا قايرا وقىپ وتە تەرەڭ لاززات الادى.
ولەڭنىڭ كوركەمدىك كوكجيەگى تىم كەڭ، ۇلتتىق تىنىسى دا، شالقار ۇعىمدارعا قۇرىلعان. ولەڭ سونشا قاراپايىم، ءبىراق سونشا سۇلۋ جىر، سونشا ءمولدىر سىر. ولەڭنىڭ ءمانى دە، مايەگى دە وتە ۇعىمدى. جات ءسوز، بوگدە، بوتەن وي جوق. ارۋ اقىن ءسوز ۇعىمدى بولماي، وقىرمانعا جۇعىمدى بولمايتىنىن ءاۋ باستا - اق تۇسىنەگەن.
ارى قاراي وي ۇزاتىڭىزشى، ەگەر ، مىنا دالادا ، وسى عاجاپ تىرشىلىك تىنىسىنىڭ سۋرەتى بولماسا، ءتابيعات قانشا ادەمى ، كوز سۇرىندىرەردەي كورىكتى بولسا دا،
وعان ەشكىم تاڭدانباس ەدى، تاڭداي قاقپاس ەدى. ءولى ءتابيعاتقا قاراپ تۇرىپ - تۇرىپ، ەش لاززات الا الماي، ەش اسەر تاپپاي، بوز كوڭىلمەن بوز دالادا ، بوسقا تۇرىپ، بوس كوڭىلمەن قۇر قيالمەن ۇيگە ورالار ەدى...
انە، اقىن قىز وسى جەردە سۇلۋ ءتابيعاتتى ودان ارى قۇلپىرتا قۇبىلتىپ، ءوزىنىڭ بالاڭ كەزىنىڭ ءبىر جىلت ەتكەن سىرلى سۋرەتىن ءدال بەرۋ ارقىلى ەرەن وبراز جاساعان. سەزىم بوياۋىن وتە قاراپايىم سوزبەن جەتكىزىپ، سول قاراپايىم ءسوزدىڭ قۇتتى قۇدىرەتىن ەرەكشە ەرشىمىن تىزبەكتەپ، ەرەن بەينە جاساعان.
ولەڭ دەگەن وسى.
ونەر دەگەن دە وسى.
وسى بولعاندا دا، بۇل جاي بايانداۋ ەمەس، ءسوز ونەرىمەن سالعان سىرعا تولى، شىنعا تولى شىڭعا اينالعان سۋرەت. سىمباتتى ولەڭمەن ورىلگەن ونگەلى كارتينا دەۋگە بولادى. اۋىز تولتىرىپ ماقتانا دا ، ماقتاپ تا ايتۋعا قاقىمىز بار.
ءسىز ، ولەڭدى ارى قاراي وقىي بەرىڭىز . ودان دا عاجاپ، سۋرەتتەر، جاڭا كارتينالار كوز الدىڭىزدا مارجانداي تىزبەكتەلە بەرەدى. " ءيىر - قيىر تاۋ جولدارىن شيىرلاپ، جەتىم بوتا قوڭىراۋىن ءجيى ىرعاپ، تاۋ باسىنا كۇنمەن بىرگە ورمەلەپ " كەتىپ بارا جاتادى. مىنا قۇبىلىستى شەبەر سۋرەتشى بولسا، بوياۋىن تاۋىپ ، ورايىن كەلتىرىپ ءبىر كوز تۇندىرار سۋرەت سىزا قوييار ەدى.
ءما، مىنا سۋرەتكە كوز قايدان تويسىن!! قازاق كوشىنىڭ كوركەم كەلبەتى كوز الدىڭدا سىزۋلى تۇر. سۋررەتشى دە مۇنداي ءدال، مۇنداي اسەرى ەتىپ سىزىپ، ءدۇپ كەلتىرىپ بەينەلەپ بەرە الماس - اۋ!!
تۇتاس دالا، ولەڭ تىلىمەن، امينا تىلىمەن بەبەۋ قاعىپ سويلەپ تۇر. سىمباتتى دالانىڭ تاسى دا، تاۋى دا، ورمانى، گ ۇلى دە، اۋاسى، سۋى، نۋى دا، ماڭىراعان مالى دا، سايراعان ءقۇسى دا، اتقان تاڭى، باتقان كۇنى دە ولەڭ كوركەمدىگىن كوكجيەككە كوتەرىپ كەتىپ بارادى. كوز ارباپ الىسقا، ارىعا الىپ بارادى.
وعان نە دەيسىز؟!
ۇلى كوش - "تاۋدان استى، بەلدەن ءتۇستى. "كوشكەن ەلگە كورىنبەيتىن ءۇيىر ب ا ق" كورىندى. كوشكەن ەل كوكتەم جايلاۋىنداعى قۇتتى قونىس، تولدەۋلىكە جەتتى. قارا قوستىڭ قۇلاعىن قالقيتىپ تىكتى. كەرىم كەشكى شاق . تىپتەن مالشى اۋىلى دۋمانعا ءبولىندى دە كەتتى. سايىن دالادا سايران ءومىر باستالادى. قوي جامىرايدى، قوزى شۋلادى، اقشامدا بار اتىراپ، عاجاپ تىرشىلىك تىنسىنا تولدى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ دىبىسى تورتكۇل دۇنيەنى كوزايم كورنىسككە اينالىپ جىبەردى...
گۇل كوكتەمنىڭ كۇنى دە، ءتۇنى دە ءتۇپ - تۇگەل دۇربىرلەگەن تىرشىلىككە، ءماندى ءومىر تىنىسىنا اينالىپ تا كەتتى. "قارا قوستىڭ قۇلاعى ەدىرەيىپ، مورجاسىنان ءتۇنىنى قالقىپ تۇردى " ورىستەن قوي قايرىپ، جىلقى قۇرايلاعان جىگىتتىڭ داۋىسى ەمىس - ەمىس ەستىلدى. ءبىر كەرەمەت انگە سالدى. ول ءان عاجاپ سەزىمدى وياتتى. ساي سالالار جىلعالارعا جۋىنىپ، كۇنگەي بەتتىڭ قارى قاشىپ كولەڭكەگە تىعىلدى. استاۋىمەن اناسى قاردى قوپاردى. سول قوپارعان قار سىقىرىنان قىز ءتاتتى ۇيقىدان وياندى. قار استىنان شۇعىنىق تا جارىسا وياندى.
مىنە ، شەشەدەستىرۋ ، كەيىپتەۋ دەگەن كوركەمدەگىش تاسىلدەر ، كۇمىس تەڭگەدەي سىڭعىر قاعىپ، ولەڭ ورەكتەرىن ودان ارى قۇبىلا قۇلپىرتىپ جىبەرگەن. ۇيدە قىز وياندى، جۇزدە شۇعىنىق وياندى. قانداي عاجاپ پاراللەليزم دەشى!؟

تولدەۋلىككە تىرەپ اتتىڭ تۇمسىعىن،
كۇتەتۇعىن گۇل كوكتەمنىڭ كۇن - ءتۇنىن.
قوي جامىراپ، قوزى شۋلاپ اقشادا،
شارپيتۇعىن شارتاراپتى ءتىلسىم ءۇن!!

قارا قوستىڭ ەدىرەيىپ قۇلاعى،
مورجاسىنان ءتۇنىن قالقىپ تۇرادى.
قوي قايرىپ قۇرعايلاعان جىگىتتىڭ،
ەمىس - ەمىس ەستىلەتىن ءبىر ءانى.
( امينا ادايحان قىزى)

ويلانۋ باسقا، ويانۋ ۇلكەن قۇبىلىس.
قىز وياندى. ويانعاندا دا، سەرى جىگىتتىڭ جىلقى قايرىپ، قوي ايداپ سەتەرلەتە سالعان شەكەردەي ءتاتتى داۋىسىنان، اسەم انىنەن وياندى. اسقار تاۋدى ءسۇيدى، ارلى ازاماتتى قاستەرلەپ وياندى. بارىنەن كەرەمەتى، كەرەكتى دەرەگى باسقا جەردە ەمەس، تاۋ قوينىنداعى قۇلاعى ەدىرەيگەن قارا قوستا وياندى.
ءجاي، ويانعان جوق، سىلقىم سەزىممەن وياندى.

تاركى ەتپەگەن ، تادىر جۇگىن ءتاڭىرى،
تاۋدى سۇيەم، تاۋ - تاماشا، تاۋ - ۇلى.
وت جۇرەكتى ورتەپ جۇرگەن ءالى كۇن،
توبىلعى مەن سەكسەۋىلدىڭ جالىنى.
( امينا ادايحان قىزى)

توبىلعى مەن سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي، جالىنى مەن قىزۋىنداي وشپەس سەزىممەن سەرگىپ وياندى. جۇرەگى ءلۇپىپ ، سەزىمى سەنىمگە تولىپ وياندى.
بۇل الەي سۋرەت.
ادەمى بەينە. قايتالانباس حاس قالامگەردىڭ سۇلەي قالامىنان تۋعان قازاق كارتيناسى.
مۇنى ءبىزدىڭ ، قوڭىر مىنەزدى، قوڭىر داۋىستى، قوڭىر ولەڭدى ، قوڭىر تاۋدا وسكەن، قوڭىر مۇڭدى اقىن ارۋمىز، ۇندەمەي ءجۇرىپ، ايقايلاماي ءجۇرىپ، ءبىر عانا ولەڭگە سىيعىزدى دا سىزا سالدى. اقىرىن باسىپ، انىق جازاتىن امينا اقىن ، اقىن ارۋ. ولەڭى قانداي سۇلۋ بولسا، ءوزى دە، جان جۇرەگى دە ، ءدال سونداي سۇلۋ. سەزىمى قانداي ءمولدىر بولسا، ءومىرى مەن ونەرى دە ، ءدال سونداي ءمولدىر.
ءيا، ولەڭ . ولەڭ بولعاندا دا، قوڭىر سىرمەن ورىلگەن، قوڭىر مۇڭمەن سەزىنگەن ، قوڭىر سوزبەن كەستەلەنگەن ءورسى بيىك ، وگەگىسى كۇشتى قوڭىر ولەڭ. قازاقتىڭ عاسىرلىق عۇمىرىنىڭ جوق ، كۇللى كوشپەندى ءومىرىنىڭ ەڭ قىسقا، ەڭ نۇسقا سىرعا شومعان ءسوز سۋرەتىمەن سىزىلعان ولەڭ. ۇلى دالانىڭ بورتە توسىندە تۋىپ، تۇتاس رۋحىن دارحان دالا بايلىعىنا بالقىتىپ وسكەن اقىن ارۋدىڭ ولەڭى. ءسىز تىڭداڭىزشى:

دالا ءوزى ۇيرەتنتىن دانالىق،
ەرتەگى ەكەن شىركىن، ءبىزدىڭ بپلالىق.
سان قايتالاپ ايتسامداعى اڭگىمە،
تۇسىنبەي ءجۇر، قۇلىندارىم - قالالىق!
( امينا ادايحان قىزى)

امينا، عاجايىپ دالادان عاجاپ ءبىلىم الدى. ولمەس ونەگە الدى. ءسويتىپ، العان ونەگەسىن ولەڭگە اينالدىردى. سوسىن ءوزى دە وزگەگە دە ونەر تاعىلمىن ەمىزە ءبىلدى. وسى ولەڭىندە ءبىر كىلت ەتكىزىپ ايتقان نازى بار. ول – ءتورت تام كۇزەتكەن، توبەسىن بەكىتكەن قالالىققا اڭگىمەسىن ۇقتىرالماي، دالا تاعىزىمىن سانا ساڭلاۋىنان مۇمكىندىك تاۋىپ قۇيا الماي، مۇڭايعان بەينەسىن جىت ەتكىزەدى. سول جىت ەتكەن سوزگە قالالىق مىنەزدىڭ ءمىندى تۇسىنىن تۇساپ تۇرىپ كورسەتە سالادى. بۇل بۇحارداي اششى شىندىق. ونى بۇلقىنىپ، بۋلانىپ، بۇلدانىپ ايتپايدى. ەركە سوزبەن ەركەلەتىپ، سىلاڭ قاقتىرىپ جەپ - جەڭىل جەتكىزە سالادى. بۇل وتە ۇلكەن شەبەرلىك دەۋگە بولادى. ءتىس قاققان، توم-توم ولەڭ ورگىزىپ، اتاقتىڭ ءور بيىگىندە جۇرگەن قاقسال قالامگەرلەردىڭ دە، مارعاسقا قالامىنىنا ىلدىرە بەرمەيتىن شىندىق، وتە نازىك نازدى شەبەرلىك.
امينا، قارىنداس ساعان تولاعاي شىعارماشىلىق جەتىستىكتەر تىلەيمىن!!
شەبەرلىكتە شەك جوق. تەڭىزدى تامشىسىنان تانى دەگەن عوي. مەن، ءوز ويىمدى حاتقا ءتۇسىرىپ، ورتاعا ۇزاتتىم!!

بولات بوپاي ۇلى
24.01.2023 .ج. الماتى.