ستيليستيكا عىلىمىنىڭ نەگىزگى وزەگى – ويلاۋ ستءيلى. ستيليستيكا – ەڭ الدىمەن ستيل تۋرالى عىلىم. ستيليستيكا قاراستىراتىن «ستيل» ۇعىمى كۇردەلى دە قىزىقتى. ستيليستيكا عىلىمىندا جالپى ستيلگە قاتىستى عىلىمي انىقتاما، ەرەجەلەرمەن قاتار جالپى ءستيلدىڭ كەڭ ماعىناسىندا العاندا سان الۋان تۇسىنىگى ۇشىراسادى. ونىڭ باستى فاكتورلارى، بىرىنشىدەن، ستيليستيكا عىلىمىنىڭ تاريحي دامۋ جاعدايىمەن تۇسىندىرىلەدى، ەكىنشىدەن، «ستيل» ۇعىمىنىڭ كۇردەلىلىگىنەن تۋىندايدى. ستيل – لاتىنشا stylos (قازاقشا – جازۋ قۇرالى) دەگەن ءسوز. لاتىن تىلىندە كەيىننەن ستيل ءسوزى «جازۋ مانەرى»، «مانەرلەۋ ونەرى» دەگەن ماعىنادا كوپ فۋنكسيونالدى سيپاتقا يە بولدى. ستيل بەلگىلى ءبىر تىلدەگى لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق جانە فونەتيكالىق تاسىلدەردىڭ قولدانىلۋ پرينسيپتەرى دەگەن انىقتاما جالپى ءتىل عىلىمىندا ۇزاق ۋاقىت قولدانىلىپ كەلدى. الايدا، ستيلگە باسقا دا ىزگىلىكتەندىرۋ سالاسىنداعى عىلىمدار قانشاما انىقتاما مەن عىلىمي تۇجىرىمدار مەن كونسەپسيالار ۇسىنىپ جاتىر. ستيلگە كەيىن بەرىلگەن انىقتامالار مەن عىلىمي كونسەپسيالار جوعارىدا ايتىلعان انىقتامانىڭ تار ماعىنادا ايتىلعانىن دالەلدەيدى. جالپى ءداستۇرلى پراكتيكالىق ستيليستيكادا «ستيل» تەرمينى ءتىلدىڭ نورماتيۆتى-ستيليستيكالىق ەرەجەلەرىنە سايكەس كەلۋ دارەجەسىن بىلدىرەدى (مىسالى، «جاقسى ستيل»، «ناشار ستيل»). ستيل تەرمينىنىڭ كەڭ ماعىناسى سويلەۋ مانەرىن ءبىلدىرىپ كەلسە، تار ماعىناسى جەكە شىعارمانىڭ نەمەسە جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگى (كوركەم ادەبيەت ستيليستيكاسى تۇرعىسىنان العاندا) دەگەندى بىلدىرەدى. سوڭعى ماعىناسىندا «ستيل» تەرمينى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا دا قولدانىلادى. ا.بايتۇرسىنوۆ ءستيلدى ءتىل قيسىنى مەن لۇعات قيسىنىنىڭ بىرىگۋى دەپ تانيدى.
الكەبايەۆا د.ا.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
ستيل ءتۇر مەن مازمۇننىڭ بىرلىگىن قالىپتاستىرىپ، كوركەم ءماتىننىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەدى. ي.ۆ.گەتە مەن گ.گەگەل ءستيلدى دۇنيەنى تانۋدىڭ كوركەم بەلگىسى دەگەن عىلىمي تۇجىرىم ۇسىنعان بولاتىن. ستيل جايىندا ۆ.ۆ.ۆينوگرادوۆ «ستيل كوپ ماندەس» دەگەن پىكىر ايتسا، زەرتتەۋشى ل.شەپيلوۆا ءستيلدى ءادىس رەتىندە تانىپ، «ءادىس – ءومىردى وبراز ارقىلى كورۋدىڭ ايرىقشا ءتۇرى» دەيدى. جالپى فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەردە ءادىس – ءومىردى وبراز ارقىلى كورۋدىڭ ايرىقشا ءتۇرى دەگەن تۇسىنىك ادەبيەتتانۋ عىلىمى بويىنشا كوركەمدىك ادىسپەن بايلانىستىرىلىپ تۇسىندىرىلەدى. كوركەمدىك ءادىس تۋرالى عىلىمي انىقتامالار سان الۋان بولىپ كە¬لەدى، وسىلايشا جەكە جازۋشىنىڭ ءستيلى، اقىننىڭ ءستيلى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەتتى.
ستيل فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەردە ءتىل كورىنىسى رەتىندە ونەردەگى ستيلدەن ەرەكشەلەنىپ، شىعارمانىڭ ماعىنالى ءتۇرى، ەستەتيكالىق. تۇتاستىق رەتىندە مويىندالدى. م.م.باحتين ستيلگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، پىكىرتالاس قاراما-قايشىلىقتارى جاڭا ءستيلدى قالىپتاستىرۋشى كۇشكە يە بولادى دەگەن ەدى. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ستيل ۇعىمىنا جازۋشىنىڭ ءتىلى، سويلەم قۇرىلىسى، مانەرى، شىعارمالارىنىڭ كومپوزيسياسى، وقيعا دامىتۋ ادىستەرى، تاقىرىپ تاڭداۋلارى، جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى، تاعى باسقا كومپونەنتتەر كىرەدى. ەڭ ورتالىق ماسەلە يدەيالىق مازمۇن بولىپ سانالادى. بەلگىلى ءبىر يدەيانى وقىرماندارىنا قاي جازۋشى قالاي ايتىپ بەرەدى، ولاردىڭ وي-سەزىمدەرىنە قالاي اسەر ەتىپ، كوزدەگەن نەگىزگى نىسانالارىنا قانداي شەبەرلىك ادىستەردى پايدالانۋ ارقىلى جەتەدى دەگەن ماسەلەلەردى انىقتاۋدى ماقساتقا الادى.
بيۋففەر «ستيل – ادام» دەپ انىقتاما ۇسىنىپ كەتكەن ۋاقىتتان بەرى بۇل جازۋشىنىڭ وزىنە ءتان تۆورچەستۆولىق ەرەكشەلىكتەرى دەگەن ءسوز رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلگەن بولاتىن. ءبىر جازۋشىنىڭ باسقا قالامگەردەن ەرەكشەلىگى ونىڭ وزىنە عانا ءتان قولتاڭبا دەپ تە تانىلادى. ۆ.گ.بەلينسكيي «سلوگ» ءسوزىن ستيل ماعىناسىندا قولدانادى: «سلوگ – سام تالانت، ساما مىسل»، «ۆ سلوگە ۆەس چەلوۆەك: سلوگ ۆسەگدا وريگينالەن كاك ليچنوست، كاك حاراكتەر» دەگەن ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ويلاۋ ءستيلى مەن تالانت ۇشتاستىرىلعاندا ويلاۋ ستيلىنە بارىپ تىرەلەدى ەكەن.
ستيل جالپى العاندا شىعارماشىلىق پروسەستىڭ، كوركەمدىك ويلاۋ پروسەسىنىڭ، كوركەمدىك قارىم-قاتىناستىڭ، تۋىندىنىڭ فاكتورى بولىپ تابىلادى.
«ستيل ادىسكە دە، دۇنيەتانىمعا دا، سۋرەتكەردىڭ جەكە باسى مەن جازۋ ماشىعىنا دا، ءوز ءداۋىرى جونىندەگى ۇعىمى مەن ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا دا بىردەي قاتىستى. ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن ستيل – جالپى ستيل تۋرالى كوپ سيپاتتى تۇسىنىك پەن انىقتامالاردىڭ، پىكىرلەردىڭ كەمەل تۇتاستىعى دەگەن پىكىرلەردىڭ دە ماڭىزى زور. ستيل – جازۋشىنىڭ بارلىق تۋىندىلارىن تۇگەل قامتيدى. ءستيلدى پوەتيكالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن عالىمدار ۆ.ۆينوگرادوۆ، م.باحتين، ا.چيچەرين، ا.سوكولوۆ، گ.پوسپەلوۆ، ل.تيموفەيەۆ، ۆ.كوۆاليەۆ ت.ب. م.يا.پولياكوۆ تا ستيل ماسەلەسىن ادەبيەتتانۋ تۇرعىسىنان زەرتتەپ، ونىڭ جانرعا، جالپى كوركەمدىك جۇيەگە قاتى¬سىن ءسوز قىلادى. پولياكوۆتىڭ ۇستانىمى «ستيل دەگەنىمىز – ىزدەلىپ وتىرعان شاما، ال، ءماتىن – شىندىق» دەپ، كوركەم ءماتىننىڭ بۇكىل تابيعاتى، ونىڭ ەرەكشەلىگىن تانۋ ستيلمەن بايلانىستى دەسە، شىعارمانىڭ كوركەمدىك بەينەلەۋ ءتۇرى ستيل قاسيەتىنە يە بولادى.
جوعارىدا ايتىلعان تەوريالىق تۇجىرىمدار مەن پىكىرلەرگە نازار سالساق، ءستيلدى ەڭ اۋەلى ەكسپرەسسيۆتى ماعىنا ۇلەسىنە تيەتىن جانە بەلگىلى ءبىر ساپاعا يە بولعان فورما جۇيەسى رەتىندە تۇسىندىرەدى. سول ارقىلى سۋرەتكەردىڭ دارالىعى كورىنەتىندىگىن باستى نازارعا الۋدى ءستيلدىڭ ناتيجەلى قورىتىندىسى دەپ ايتادى. «پوەتيكالىق ءتىل» انىقتالعان كومپوزيسيانىڭ ءبولىمى رەتىندە قابىلدانادى. ناتيجەسىندە ستيل جالپى كاتەگوريا رەتىندە وزىنە كومپوزيسيانى دا، ستيليستيكانى دا قوسادى. سوندىقتان ءاربىر پوەتيكالىق لەكسيكانىڭ ەرەكشەلىگى «ەستەتيكالىق نىساننىڭ بارلىق كومپوزيسيالىق سيپاتىنىڭ ەسكەرىلۋىمەن قۇرىلادى» دەگەن عىلىمي انىقتامالاردا بەرىلىپ جاتادى.
«ستيل ادىسكە دە، دۇنيەتانىمعا دا، سۋرەتكەردىڭ جەكە باسى مەن جازۋ ماشىعىنا دا، ءوز ءداۋىرى جونىندەگى ۇعىمى مەن ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا دا بىردەي قاتىستى، ءارى ستيل – الگى ايتقان پىكىرلەردىڭ كەمەل تۇتاستىعى» دەگەن پىكىرلەر ءستيلدى كوركەم بەينەلەر ارقىلى يگەرىلگەن ومىرلىك شىندىقتى جەتكىزۋدىڭ امالى، وقۋشىنى يلاندىرۋ مەن ەستەتيكالىق قۋاتقا سەندىرەتىن جول دەپ تۇسىندىرىلەدى. ستيلگە قاتىستى وي-تۇجىرىمداردىڭ قاي-قايسىسى دا اينالىپ كەلگەندە، ءسوزدىڭ بەينەلى ءارى كوركەم تۇردە قولدانىسىنا كەلىپ تىرەلەدى.
ستيل ونەرتانۋ سالاسىندا دا كوپتەگەن قىزىعۋشىلىق تۋدىر¬عانى بەلگىلى، الۋان ءتۇرلى انىقتاما مەن عىلىمي كونسەپسيالارعا وتە باي. جالپى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان العاندا ستيل شىعارمانىڭ ماعىنالى ءتۇرى، ەستەتيكالىق، كوركەمدىك تۇتاستىق رەتىندە مويىندالدى. سوندىقتان لينگۆيستيكاداعى ستيلگە بەرىلگەن عىلىمي انىقتاما مەن ەرەجەلەر ونەردەگى ستيلدەن ەرەكشەلەنىپ، وزىندىك تۇجىرىم رەتىندە قالىپتاستى.
لينگۆيستيكالىق ادەبيەتتەردە ايتىلعان ستيل تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمداردىڭ نەگىزگى تەتىگى تىلدىك جانە تىلدىك ەمەس فاكتورلارعا بايلانىستى. بۇل تۋرالى عالىمدار كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، عىلىمي ستيلدەگى ويلاۋ فاكتورى، پسيحولوگيالىق جاعداياتتار، اۋىزەكى سويلەۋ ستيلىندەگى سيتۋاسيا مەن كونتەكست ماسەلەسى ت.ب. جاتادى. ال جالپى كوركەم ادەبيەتتەگى ويلاۋ ءستيلى نەمەسە جەكە تىلدىك تۇلعانىڭ ويلاۋ ءستيلى تۋرالى عىلىمي پايىمداۋ قازاق ءتىلى ءۇشىن جاڭاشا زەرتتەۋلەردى العا تارتادى. «ويلاۋ ءستيلى» – اۋقىمى كەڭ ۇعىم. دۇنيەدە نە جۇيرىك، ويدان جۇيرىك ەشنارسە جوق. جالپى ويلاۋ ادامعا ءتان قۇبىلىس ەكەنى بارشاعا ءمالىم، ويلاۋ تۋرالى ايتقاندا جەكە تىلدىك تۇلعانىڭ اقىل مەن تانىمى، جەكەلەگەن قاسيەتتەرى، ينتەللەكتۋالدىق قابىلەت پەن لوگيكالىق ويلاۋ، ت.س.س. ماسەلەلەرگە يەك ارتىپ، مەجەگە الىنعاندا عانا ونىڭ عىلىمي پايىمداۋلارى مەن كونسەپسيالارىن شىعارۋعا بولادى.
جەكە تۇلعاعا قاتىستى ويلاۋ ءستيلى – تۋا بىتكەن ينتەللەكتۋالدىق قابىلەت پەن بارلىق ادامعا ورتاق قاسيەتتەردىڭ وي جۇيەسى، اقىل مەن تانىمى، ويلاۋى، پسيحولوگياسى، ءبىلىم دارەجەسى، ومىرلىك تاجىريبەسى ت.ب. جيىنتىعى. جەكە تۇلعانىڭ ويلاۋ ءستيلى تۋرالى ايتقاندا، جاناما فاكتورلاردىڭ ءرولى دە ماڭىزدى ورىن الادى. جەكە تۇلعانىڭ ەموسياسى مەن وي العىرلىعى، ويلاۋ اكتىلەرى (جاعدايات، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ت.س.س.)، پسيحولوگياسى ت.ب. قاسيەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرىلادى.
كوگنيتيۆتىك لينگۆيستيكا پسيحولينگۆيستيكانىڭ تەوريالىق نەگىزى راسىمدەلگەننەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. اتاپ ايتقاندا، پسيحولينگۆيستەر ۆەربالدى ەمەس سانانىڭ، ۇنەمى وزگەرىپ، جاڭارىپ تۇراتىن ادام ساناسىنداعى كۆانتتاردان قۇرالاتىن ءبىلىمنىڭ، كونسەپتورتاسىنىڭ بار ەكەنىن دايەكتەدى. ءتىل بەلگىلەرى ادام اراسىندا ماڭىزدى اقپاراتپەن الماسۋ ماقساتىندا پايدا بولاتىنى انىقتالدى، جالپىعا تارالعان جانە كوممۋنيكاتيۆتى قاجەتتى كونسەپتەر ءۇشىن ايتساق، ءتىل بەلگىلەرى كونسەپتۋالدى ماندەر كەڭىستىگىندەگىن تەك نۇكتەلى دەپ تانىلادى، كونسەپتورتاسى تىلدىك قۇرالدارمەن بەلگىلەنەتىن بولىكتەن ەداۋىر كەڭىرەك ەكەنى انىقتالدى. وسىدان كەلىپ پسيحولينگۆيستيكا تەوريالىق جەتىستىكتەرى كوگنيتيۆتىك لينگۆيستيكا ادىستەمەسىن جاساۋدىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى.
ادام ساناسى ۆەربالدى ەمەس، ول امبەباپ پاندىك كود كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. ادامدار وسى كود بەلگىلەيتىن بىرلىكتەر مەن امبەباپ پاندىك كود بازاسىن قۇراۋىشتارمەن، كونسەپتەر كومەگىمەن ويلايدى دەگەن عىلىمي پىكىرلەردىڭ تولاسسىز كوپتىگى، ويلاۋ، سانا ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىستى.
كونسەپت – ادام ساناسىنىڭ قاتىستىلىق، ويلاۋ قىزمەتىنىڭ جاھاندىق بىرلىگى. ادام ساناسىنداعى رەتتەلگەن كونسەپتتەر جيىنتىعى ونىڭ كونسەپتورتاسىن قۇرايدى.
ءتىل – ادام ساناسىنا، ونىڭ كونسەپتورتاسىنا، ويلاۋ بىرلىكتەرىنە جاتاتىن كونسەپتەر ءمانى مەن قۇرىلىمىنا جەتۋدىڭ ءبىر قۇرالى. ءتىل ارقىلى سانانىڭ كونسەپتۋالدى ءمانىنىڭ ەداۋىر بولىگىن تانىپ، ەكسپليكاسيالاۋعا بولادى. تىلدىك بىرلىكتەردىڭ لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق سەمانتيكاسىن سيپاتتاۋعا قولدانىلاتىن لينگۆيستيكالىق ادىستەر بىرتە-بىرتە لينگۆوكوگنيتيۆتىك زەرتتەۋدىڭ ادىسىنە اينالادى. كوگنيتيۆتىك لينگۆيستيكا تىلدە قانداي دا ءبىر كونسەپتى رەپرەزەنتاسيالايتىن (وبەكتىلەيتىن، ۆەرباليزاسيالايتىن، سىرت پىشىندەيتىن) بىرلىكتەردىڭ سەمانتيكاسىن زەرتتەيدى.
كونسەپتەردى وبەكتىلەيتىن تىلدىك بىرلىكتەر سەمانتيكاسىن زەرتتەۋ ويلاۋ بىرلىگى بولاتىن كونسەپتلەر مانىنە ەنۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. وسىدان كەلىپ قولدانىلاتىن تىلدىك بىرلىكتەر ماعىناسىنىڭ جيىنتىعى ءتىل سەمانتيكالىق كەڭىستىگىن قۇرايدى دا ماعىنالىق – مازمۇندىق، پراگماستيليستيكالىق ءمان تۋدىرادى. جالپى وسى سالا بويىنشا زەرتتەۋلەر ناتيجەسى مىنانداي قورىتىندى جاسايدى، ياعني كونسەپت – كونسەپتورتانىڭ بىرلىگى، ماعىنا – ءتىل سەمانتيكالىق كەڭىستىگىنىڭ بىرلىگى.
ماعانا – تىلدىك سانا ەلەمەنتى، كونسەپت – كوگنيتيۆتىك («جالپى») سانا ەلەمەنتى.
كونسەپت پەن ماعىنا – تەڭ شامادا ويلاۋ، كوگنيتيۆتىك تابيعات قۇبىلىستارى. ماعىنا، كوممۋنيكاسيا ماقساتىندا بەكىتىلگەن تىلدىك بەلگى تۇرىندە، ويلاۋ بىرلىگى رەتىندەگى كونسەپت بولىگى.
وتاندىق عىلىمدا كونسەپت تەرمينى العاش رەت س.ا.اسكولدوۆ-الەكسەيەۆپەن 1928 جىلى قولدانىلعان. عالىم كونسەپتىنى ويلاۋ بارىسىندا ءبىر تەكتى شەكسىز زاتتار، ارەكەتتەر، ويلاۋ قىزمەتتەرىن الماستىراتىن، ويلاۋ قۇراۋشىسى دەپ انىقتادى. د.س.ليحاچيەۆ كونسەپت ۇعىمىن ءتىل يەلەنۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، وزىندىك تاجىريبەسى، كاسىبي نەمەسە الەۋمەتتىك تاجىريبەسىنە قاراي بولمىس قۇبىلىستارىن كورسەتىپ تۇسىندىرەتىن، جيناقتاۋشى ويلاۋ بىرلىگى رەتىندە قولدانىلعان. د.س. ليحاچيەۆ بويىنشا، كونسەپت سوزدەر ماعىناسىنان تۋىندامايدى، ول يگەرىلگەن ماعىنانىڭ سويلەۋشىنىڭ جەكە ءومىر تاجىريبەسىمەن بايلانىسىنىڭ ناتيجەسى دەپ تانيدى.
ە.س.كۋبرياكوۆا كونسەپت تۋرالى مىنانداي انىقتاما ۇسىنادى: «كونسەپت – ەستىڭ، مەنتالدى لەكسيكوننىڭ، كونسەپتۋالدى جۇيە مەن مي ءتىلىنىڭ، الەمنىڭ تولىق كورىنىسىنىڭ وپەراتيۆتى بىرلىگى، ءبىلىم كۆانتى. ەڭ ماڭىزدى كونسەپتەر تىلدە كورىنىس الادى».
ينديۆيدۋمنىڭ ويلاۋ ستيلىندە قوعامداعى اناليتيكو-سينتەتيكالىق كۇشكە، شىندىققا نەگىزدەلگەن جەكە يدەيا بولادى. ويلاۋدىڭ كەڭ كولەمدەگى اسپەكتىلەرى نەگىزىنەن ونىڭ كوسمولوگيالىق ولشەمى ينديۆيدۋمنىڭ امبەباپ سۋبستانسيالارىمەن ولشەنەدى. ادامعا تابيعاتىنان بەرىلگەن يدەيانىڭ كۇشى ويلاۋدان تۋادى. قارىم-قاتىناستىڭ اۋقىمدىلىعى جانە امبەباپتىلىق قوعامدىق قۇبىلىستارعا نەگىزدەلىپ، ادامنىڭ تانىمى مەن ويلاۋىن قالىپتاستىرادى.
ويلاۋ – توقتاۋسىز كۇش. بۇل پوزيسيا تۇلعانىڭ تانىم-تۇسىنىكتەرى مەن قورشاعان ورتاعا دەگەن كوزقاراسىنان انىقتالادى. ادامنىڭ قوعامداعى بولىپ جاتقان وقيعالارعا «مەندىك» تۇرعىدان قاراپ، ءوزىن الەمنىڭ كىشكەنە بولىگى رەتىندە سەزىنۋىمەن ايقىندالىپ وتىرادى. ياعني ويلاۋدىڭ ناتيجەسى ءتىل ارقىلى بەكىتىلىپ، ۇزاق پروسەسس ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر ويلاۋ ءستيلى قالىپتاسادى. ولاي بولسا، اقىن شىعارماشىلىعىندا ءوز ويلارىنىڭ كورىنىس تابۋى – ونىڭ ىشكى الەمىنىڭ بەينەسى، وزىندىك ويلاۋ ءستيلى.
ويلاۋ ءستيلىنىڭ كورىنىسى تۇلعانىڭ اسا جوعارى قابىلەتتىلىگىمەن، وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن استاسقان، جەكە «قولتاڭباسىنىڭ» قالىپتاسۋىمەن بايلانىستى. ياعني، ادامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني-مادەني دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر ءستيلدى ورناتۋى. ءوز كەزەگىندە ويلاۋ ءستيلى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىنىڭ فەنومەنى رەتىندە كورىنەدى. بەلگىلى ءبىر ۇلتقا قاتىستى «ۇلتتىڭ رۋحى»، «ۇلتجاندىلىق» سەكىلدى ۇعىمداردىڭ شىعارمالاردا رەالدى بەينەلەنۋى ارقىلى اقىن نەمەسە جازۋشىنىڭ ويلاۋ ءستيلى جاسالىنادى.
وسى ورايدا م.جۇمابايەۆتى ءوز زامانىنىڭ شىنايى بەتپەردەسىن اشقان، سول كەزدەگى قوعامدىق ماسەلەلەرگە بەلسەنە ارالاسقان، ۇلتتىڭ جاناشىرى رەتىندە كورەمىز. دەمەك، وسى تۇرعىدان العاندا، م.جۇمابايەۆتىڭ «ويلاۋ ءستيلى» – «ۇلتتىق ويلاۋ ءستيلى»، ياعني ۇلتتىڭ رۋحى ماعجاننىڭ ويلارىنان كورىنىس تاپتى.
ماعجان ويدىڭ قانشالىقتى سالماعى بار ەكەنىن «وي» ولەڭىندە كورسەتەدى.
وي دەگەن – ۋ،
اۋىزعا الساڭ قاندىراد.
وي دەگەن – ۋ،
جاندى ەسىنەن تاندىراد.
وي دەگەن – ۋ،
ىشسەڭ ماس بولاسىڭ.
وي دەگەن – ۋ،
ىشەسىڭ دە سولاسىڭ.
وي – ءبىر تەڭىز،
قاپ-قارا بوپ تەبىرەنەد.
وي – ءبىر تەڭىز،
تولقىندانا كۇڭىرەنەد.
وي – ءبىر تەڭىز،
شەتسىز، ءتۇپسىز، تۇڭعيىق.
وي – ءبىر تەڭىز،
جان تۇسەدى جان قيىپ – دەگەن ولەڭىنىڭ ءوزى-اق وي اقىن ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ءارى كۇردەلى پروسەسس ەكەنىن تانىتىپ تۇر.
«وي» ءسوزىن مەتافورالاپ قۇبىلتۋ ارقىلى اقىن ءوز تانىمىنداعى «وي» ۇعىمىن قالاي اسسوسياسيالاسا، سونى رەالدى تۇردە بەينەلەيدى. وزىندىك تانىم-تۇسىنىگىنىڭ كەڭدىگى ارقىلى «ويلاۋدىڭ» انىقتاماسىن كوركەم بەينەلەيدى. اقىن ويىندا ءار ۋاقىتتا دۇنيەنىڭ تىلدىك بەينەسى تۇرادى. جالپى ءتىل عىلىمىندا دۇنيەنىڭ تىلدىك بەينەسى الەم تۋرالى تۇسىنىك پەن ۇعىمنىڭ ادام ميىندا بەينەلەنۋى دەپ انىقتاما بەرىلىپ ءجۇر. بىلايشا ايتقاندا، بەلگىلى ءبىر ۇلت تىلىندە كورىنىس تاپقان، سول ۇلت وكىلدەرىنە ورتاق، ۇجىمدىق تاجىريبە نەگىزىندە جاسالعان بىلىمدەر جۇيەسى. دۇنيە ءتىل ارقىلى تانىلادى، تانىلعان دۇنيە ءتىل ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرادى. ادامنىڭ تانىعان دۇنيەسى، كوكىرەگىنە تۇيگەنى ونىڭ تىلىندە تاڭبالانادى. ءتىل باسقا ادامنىڭ ءسوزدى (ءتىلدى) جاساۋ، ايتۋ، جازۋ، تىڭداۋ، قابىلداۋ، باعالاۋ نەمەسە قولدانۋ، ەستە ساقتاۋ قۇبىلىستارىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇلاردىڭ ءبارى جەكە ادامنىڭ، سول ارقىلى بۇكىل حالىقتىڭ ويلاۋ قابىلەتىنە، سونداي-اق ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن بىلىمىنە، تاجىريبەسىنە تاۋەلدى دە بولىپ كەلەدى. سوندىقتان دا بولار، ادامنىڭ تانىم-تۇسىنىگى، ءبىلىمى مەن ساناسى، ارمانى مەن تىلەگى، قۋانىشى مەن قايعىسى، ءتىپتى مىنەز-قۇلقى دا تىلدەن كورىنىس تابادى.
ءتىلشى عالىمداردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ نەمىس عالىمى ۆ.گۋمبولدت ءتىل (يازىك)، وي/سانا (مىشلەنيە) جانە دۇنيە/الەم (دەيستۆيتەلنوست) دەگەن تىرەك ۇعىمداردى جيناقتاي وتىرىپ، ولاردى بىر-بىرىمەن بايلانىستىرا قاراستىرادى.
دۇنيەنى، ءتىلدى انتروپوسەنتريستىك تۇرعىدان زەرتتەۋ وي مەن ءتىلدى باستى نازاردا ۇستايدى دا سول ارقىلى تىلدىك ۇستانىمداردى نەگىزدەيدى. وي/سانا ارقىلى دۇنيەنى تانيسىڭ، ال ءتىل تانىعان سول زات پەن ۇعىمعا ات بەرەدى. ءتىل – ويدىڭ كورىنىسى. وي ءتىل ارقىلى جارىققا شىعادى.
جالپى تىلدىك تۇلعانىڭ ويلاۋ ءستيلىنىڭ دارالىق سيپاتىن، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن ماتىندەر نەگىزىندە زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەر قاتارى كوبەيە تۇسۋدە. وسى تۇرعىدا ستيل ماسەلەسى قازىرگى جالپى ءتىل ءبىلىمى مەن قازاق ءتىل بىلىمىندە تومەندەگىدەي باعىتتاردا زەرتتەلىنىپ كەلەدى: 1) جوعارى تىلدىك تۇلعانىڭ ءتىلى كوگنيتيۆتىك-اسسوسياسيالىق جانە كوگنيتيۆتى-پراگماتيكالىق ينتەنسيالارىن نازارعا الۋ؛ 2) اقىن نەمەسە جازۋشى ءتىلىن دياحرونيالىق تۇرعىدان ساراپتاما جاساۋ؛ 3) اۆتور وبرازىن ءسوز وبرازى ارقىلى تالداۋ جاساۋ؛ 4) شىعارماداعى كەيىپكەرلەردىڭ تىلدىك تۇلعاسىن اشۋ ارقىلى شىعارما اۆتورىنىڭ ويلاۋ ستيلىنە شىعۋدى ماقسات تۇتقان زەرتتەۋلەر؛ 5) جوعارى تىلدىك تۇلعا بويىنداعى قاسيەتتەردى ونىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا ساي زەرتتەۋ.
م.جۇمابايەۆتىڭ ويلاۋ ءستيلىن بىلايشا توپتاستىرۋعا بولادى:
1) اقىن ءستيلىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى جۇيەلەرىن انىقتاۋ (تەگى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى، ادەبي جانە تىلدىك، ۇلتتىق-مادەني ىقپال جانە ت.ب.)؛
2) اقىننىڭ ءستيلىن قالىپتاستىرۋشى جەكە قاسيەتتەرىن تانىتاتىن ەرەكشەلىكتەردى كورسەتۋ.
قوعامدىق سانادا، سونىمەن قاتار جەكە تۇلعانىڭ ساناسىندا ساقتالاتىن ۇلتتىق-مادەني تاجىريبە سول جەكە تۇلعانىڭ تىلدىك ارەكەتىنە دە ءوز تاڭباسىن تۇسىرەدى. ناقتى ايتقاندا، ول – اقىن تىلىمەن جاسالىنعان، شىعارمالارىنىڭ كوركەم كونتەكستىندەگى بەلگىلى ءبىر تىلدىك بىرلىكتەردىڭ تاڭدالىنۋ تەتىگىن، ءماتىننىڭ لەكسيكالىق قۇرىلىمىندا جاسىرىنعان اقپاراتتى انىقتاۋ، سول ارقىلى اۆتوردىڭ ويلاۋىن، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورۋ، ينتەللەكتۋالدىق جەكە قابىلەتىن تانۋ.
م.جۇمابايەۆ – كوركەم تۋىندىلارىندا ءتىلدىڭ جۇيەلىك قۇرالدارى ارقىلى ءوزىنىڭ دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگى مەن كوزقاراسىن ادامگەرشىلىك يدەيالارىنا سايكەستەندىرىپ، جالپى ادامدىق يدەيالار تۋرالى تانىم مەن ماندىلىككە باعاسىن، ماقسات-مۇددەلەرىن ويلاۋ ءستيلى ارقىلى بەلگىلەگەن اقىن. اقىن تۇلعاسىن ەلدىك مۇرات-مۇددەمەن، ءداستۇر، ساباقتاستىق تۇرعىسىنان زەردەلەۋدە، ونىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن، ومىرلىك ۇستانىمىن ايقىنداۋدا، دۇنيەتانىمىن بايىپتاۋدا وسى ماسەلەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ قاراستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
پىكىر قالدىرۋ