الماتى – قازاقستانداعى ەڭ قىمبات قالانىڭ ءبىرى. ەلورداداعى ەكى بولمەلى پاتەردىڭ اقىسىنا مۇندا ءبىر بولمەلى ءۇي الاسىز. وندا دا ىشىنەن ەمەس، قالانىڭ ماڭىنان. الماتى پاتەر جالداۋ قۇنى جاعىنان بۇكىل ءوڭىردى باسىپ وزادى.
الماتىنىڭ اۋاسى ناشار. اللەرگيا قوزىپ، وكپە سىر بەرەدى. تاعى ءبىر كەمشىن تۇسى، ۋاقىتتىڭ جەمىرى. جىلدان جىلعا كولەمى ۇلعايىپ كەلە جاتقان قالادا ءجۇرىپ-تۇرۋ ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر پروبلەما. قالانىڭ ارعى باسىنان بەرگى باسىنا جەتكەنشە دىڭكەڭ قۇرىپ، جۇيكەڭ سىر بەرەدى. سول سەبەپتى ادامى مەن كولىگى كوپ مەگاپوليس جولىندا جاعا جىرتىسىپ قالۋ – قالىپتى جاعداي. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، بۇل قالاعا كەلمەك تۇگىلى، ادامدار ودان بەزىپ كەتۋى ءتيىس ەدى، نەگىزى.
الايدا، شىندىققا تۋرا قاراساق، الماتىعا اۋىل-ايماقتان اعىلۋشىلار سانىندا شەك جوق. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ىشكى ءقوشى-قون جونىندەگى قاي دەرەگىنە سۇيەنسەڭىز دە – ەلىمىزدە ادامدار ەڭ كوپ قونىس اۋداراتىن قالا الماتى.
الماتىعا كەلۋشىلەردىڭ ءبىرى – ەربول پلاستيكالىق تەرەزە جاساۋمەن اينالىسادى. ول مۇندا 7 جىل بۇرىن كوشىپ كەلىپتى.
«شقو-دان كوشىپ كەلدىم. اۋدان ورتالىعىنان. وندا دا نەگىزى، تاپسىرىس كوپ ەدى. مىسالى، مونشا، قاتىمحانا، كەيىننەن جاڭا اۋرۋحانا سالىندى، بارلىعىنىڭ تەرەزەسىن جاسادىق. قولدان ءىس كەلەدى، كوزىمىز اشىق. زاتتارىمدى جەڭىل كولىكپەن تاسيتىنمىن. سودان جۇك كولىگىن العىم كەلدى ليزينگكە. اكىمدىككە، ونداعى «دامۋ» قورىنا باردىم قانشاما رەت. قۇر ۋادەمەن شىعارىپ سالادى. «بىردەمە بەرۋ كەرەك شىعار بۇلارعا» دەگەن ءبىر كۇنى وي كەلدى ماعان. «اقىسىن بەرەمىن جىگىتتەر، ۇكىمەت قانشاما قىرۋار اقشا ءبولىپ جاتىر، بىرىنە ءىلىندىرىپ جىبەرسەڭدەرشى» دەپ تىكە ايتتىم وزدەرىنە. سويتسە، سويلەسكەن جىگىت ايتادى: «اناعان 30 پايىز، ماعان 10 پايىزىن بەرەسىڭ» دەپ. تەگىن اقشا ەمەس، جەڭىلدەتىلگەن نەسيە، تولەيتىن ونى مەن. ەسەپتەپ قاراسام، قىپ-قىزىل شىعىن. سودان قولىمدى ءبىر سىلتەدىم. مۇنى ەستىگەن وسىنداعى ءبىر تۋىسىم: «الماتىعا كەل، ەشقانداي پاراسىز الاسىڭ ول اقشانى، قولىنان ءىس كەلەتىندەرگە مۇندا قولداۋ جاقسى» دەپ ايتتى. راسىندا، ەشقانداي پروبلەما جوق ەكەن، كەلدىك، جۇمىسىم جاقسى ءجۇرىپ جاتىر»، دەيدى ول.
وڭىرلەردە اۋىلدى، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا بولىنگەن اقشا ەربول سەكىلدى قولدان ناقتى ءىس كەلەتىن ەمەس، اكىمدىكتىڭ ماڭايىنداعىلار، سولاردىڭ تۋعان-تۋىس، جورا-جولداستارىنا بۇيىراتىنى ەشكىمگە ءقازىر جاسىرىن ەمەس. بۇل تۋرالى انتيكور، وڭىرلىك پروكۋراتۋرالار ەسەبىندە، اقىرى «اتامەكەن» ۇلتتىق پالاتاسى جيىنىندا دا اۋىق-اۋىق ايتىلىپ وتىرادى. اينالىپ كەلگەندە، وڭىرلەردە دامۋ جوق، ويتكەنى بولىنگەن اقشا ناقتى جوبالارعا جۇمسالمايدى، الابوتەن وزگەنىڭ قولىنا تيەدى. ال ولار ونى ءوز ەڭبەگىمەن تاپقان باسىبايلى تەڭگەسى قۇساتىپ توي جاسايدى، كولىك ساتىپ الادى، ءسويتىپ وڭدى-سولدى شاشا بەرەدى...
نەگىزىنەن، باسى ىستەيتىن باسشى بولسا، ەربول سەكىلدى جىگىتتەردىڭ ەتەگىنەن تارس ۇستاپ، قالاي دا كوڭىلىن تابۋعا تىرىسۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى جەرگىلىكتى بيۋدجەت وسىنداي ءوز ءىسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ تولەيتىن سالىعىنان قۇرالادى. ال الماتى بيلىگى مۇنى الدەقاشان ءبىلىپ العان. سوندىقتان ۇكىمەتتەن كاسىپكەرلىككە كوبىرەك اقشا تارتىپ، ونى ءدال ادامىنا تاراتىپ بەرۋگە مۇددەلى. كاسىپكەرلىكتى قولداۋ دا وزدەرىنىڭ №1 ماسەلەسى. اكىمدىككە قايسى باس سۇقسا دا، اسىرەسە قۇقىق قورعاۋ، قاداعالاۋشى ورگاندارعا «كاسىپكەرلەرگە تيىسپەڭدەر» دەپ دوق كورسەتىپ، اقىرىندا شىر-پىر، بايەك بولادى. جەلىدەگى پاراقشالارىن اشساڭىز، قولىنان ءىس كەلەتىن جاستارعا ىزدەۋ سالىپ جاتادى. وسى جاعىنان العاندا، الماتى جان-جاقتاعى بيزنەسكە يكەمى بارلاردى تارتىپ الىپ جاتقان «شاڭسورعىش» سەكىلدى. بۇلاي جانتالاساتىنداي دا ءجونى بار. ويتكەنى بۇل – ءوڭىر دامۋىنىڭ كورسەتكىشى، بيۋدجەتتى قامپايتۋ، الەۋەتتى ءارى ساناساتىن وڭىرگە اينالۋ.
الماتىلىق ديدار – مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءارى كاسىپكەر. ول اۋىلعا ەمەس، كەرىسىنشە شەتەلگە جەتە الماي اسىق.
«سولتۇستىك وڭىردەن الماتىعا 15 جىل بۇرىن وقۋعا كەلگەنمىن. سودان وسىندا قالىپ كەتتىك. وتباسىن قۇردىم. ءبىر ايلىقپەن كۇن كورۋ قيىنداۋ. قوسىمشا كاسىبىم بار ءقازىر ءوز الدىما دوڭگەلەتىپ وتىرعان. اۋىلعا قايتۋ ويدا جوق. «ءبىلىمىڭ، بىلىگىڭ بار، سەن سەكىلدى جىگىتتەر كەرەك بىزگە» دەپ ءبىر رەتتە اۋىلداعىلار مەنى شاقىرعان. «اكىم بول» دەدى. «استىڭا نيۆا بەرەمىز، سودان وسىنشا ايلىعىڭ بولادى، بولدى» دەپ قاراپ تۇر. ايلىعى ءجاي قىزمەتكەر رەتىندە الىپ جۇرگەن اقشامنان دا كەم. ەندى مۇندا ۋاقىتىندا جۇمىسىڭا بارىپ، ۋاقىتىندا قايتاسىڭ عوي. ال اكىمنىڭ جۇمىسىندا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت جوق. تۇندە دە، كۇندە دە جاتقان جەرىڭنەن جۇلىپ الادى، جاۋاپكەرشىلىك تە زور. سودان باس تارتتىم»، دەيدى ول.
ديداردىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءقازىر اۋىل-ايماققا اكىم قىلىپ قويايىن دەسەڭىز، باسى ىستەيتىن ادام تاپپايسىز. ويتكەنى ءبىلىمدى، بىلىكتى جىگىتتەر 150 مىڭ تەڭگە ايلىققا كەلىسپەيدى. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا باسقا پروبلەمالارى بار. كوپ ءسوز بولماس ءۇشىن ءبىر-اق فاكت كەلتىرە كەتەلىك. ءبىر جىلى ىسساپارمەن كەلگەن جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردى قوناق قىلىپ، سىي-سياپات كورسەتۋدەن شارشاعان باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى اۋىل اكىمدەرىنىڭ ءبىرى قىزمەتىنەن كەتكەنى تۋرالى باق-تار جازعان. سويتسە، اۋىلعا كەلگەن شەنەۋنىكتەرگە كول-كوسىر داستارقان جايىلادى. بۇل ازداي، ولاردىڭ كولىگىنە قوي سالىپ، ءتىپتى سوعىمىن اپەرۋ دە وبلىستىڭ بارلىق اۋدانىندا بەيرەسمي داستۇرگە اينالعان. مۇنداي شىعىنعا جالاقىسى 140-160 مىڭ تەڭگە بولاتىن اۋىل اكىمىنىڭ ءوزى عانا ەمەس، ايەلدەرى دە نارازى. كوبىنە، اكىم مۇندايدا كاسىپكەرلەرگە سالماق سالادى ەكەن. "اقجايىق – ادالدىق الاڭىندا» بولعان اۋىل اكىمىنىڭ ايەلى: "ءبىز مامىر ايىنان كۇزگە دەيىن كۇيەۋىمىزدىڭ جالاقىسىن كورمەيمىز. سونداي جاعدايعا جەتتىك"، - دەگەن. كوردىڭىز بە، از دەگەن جالاقىنىڭ ءوزى كەي جەردە اكىمدەرگە بۇيىرا بەرمەيتىن بولىپ تۇر. اكىمنىڭ جاعدايى بۇلاي بولسا، شالعايداعى اۋىلدىڭ كۇيى قانداي دەيسىز عوي، بۇدان كەيىن؟!
«اۋىل اكىمى دەگەن اتاق-ابىرويعا تاۋەلدى ادامدارعا قىزىق سەكىلدى، نەگىزى. ال مەن، ءوز باسىم اقش-قا كەتكىم كەلەدى. «جاسىل كارتاعا» ءۇش مارتە ءوتىنىش جولدادىم، ۇشەۋىندە دە «وتكاز» بولدى. ءبىراق جاسىمايمىن، تاعى دا ءوتىنىش بەرىپ كورەمىن. مۇنداعىلارعا كوڭىلىم تولمايدى. ءومىردى ءبىر رەت سۇرگەن سوڭ، ادام قۇساپ ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى. بىلىق-شىلىق قوي بىزدە بارلىق جەر، كەتكىم كەلەدى»، - دەيدى ديدار.
ال بۇل – ءوز الدىنا تالقىلاۋدى قاجەت ەتەتىن بولەك ماسەلە...
پىكىر قالدىرۋ