رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ قىرىمعا اسكەر ەنگىزۋ جونىندەگى شەشىمى حالىقارالىق نارازىلىق تۋدىردى. رەسەي تۇرعىندارى دا بۇعان قارسى ەكەنىن ءبىلدىردى. الايدا ەڭ اششى ءھام اشۋلى ءسوزدى ساياسي شولۋشى اندرەي زۋبوۆ ايتقان سياقتى. ول ۆلاديمير ءپۋتيندى ادولف گيتلەرگە تەڭەيدى. 62 جاستاعى تاريحشى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ (مگيمو) فيلوسوفيا پروفەسسورى زۋبوۆ ازاتتىق راديوسىنا سۇقبات بەردى.
- ناۋرىزدىڭ 1ء-ى كۇنى رەسەيلىك «ۆەدوموستي» گازەتىندە «ءپۋتيننىڭ قىرىمعا اسكەر ەنگىزۋ تۋرالى شەشىمىن ادولف گيتلەردىڭ 1938-1939 جىلدارداعى اۆستريانى چەحوسلوۆاكيانىڭ نەمىستىلدى سۋدەت وبلىسىمەن جانە ليتۆانىڭ مەمەل (كلايپەدا) اۋماعىمەن بىرگە گەرمانيا قۇرامىنا قوسۋ تۋرالى بۇيرىعىمەن سالىستىرىپسىز. سىزدىڭشە بۇل وقيعالاردىڭ قانداي ۇقساستىقتارى بار؟
- نەمىستەر بۇل ايماقتاردا ەتنيكالىق كوپشىلىك بولىپ وتىردى. وسى جەرلەردىڭ بارلىعىندا ولار مەيىلىنشە جايباراقات، تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. اۆستريادا ولار نەگىزگى ەتنوس سانالدى. ال سۋدەت وبلىسىندا نەمىستەر ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ يگىلىكتەرىن كورىپ وتىرعان - تۋعان تىلدەرىن قولدانۋعا قۇقىلى بولدى، ءوز مەكتەپتەرىندە وقىدى، گازەتتەرىن شىعارىپ جاتتى. مەمەلدە دە ءدال سونداي جاعداي ەدى - ونداعى نەمىستەردىڭ ءتىپتى اۆتونوميالىق مارتەبەسى مەن پارلامەنتى بولدى. ول نەمىستەر ەشقانداي قۋدالاۋعا ۇشىراعان جوق. ءبىراق گيتلەردىڭ بار قيالى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قيراعان رەيحتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ەدى. ءدال وسى سەبەپتى جاڭاعى انشليۋستەر (قوسىپ الۋ – رەد.) ىسكە اسىرىلدى. ءۇش جاعدايدا دا جەرگىلىكتى حالىق گەرمانيامەن بىرىگۋگە قۇشتار بولىپ وتىرماعان. ءبىراق ارنايى قىزمەتتەر، قورعاۋ وتريادتارى (سس) جانە ناسيستىك پارتيا ارەكەتتەرىنىڭ اسەرىمەن قوعامدىق پىكىر بىرتىندەپ وزگەردى. اقىرىندا بۇل ايماقتاردى گيتلەر باسىپ الدى. قىرىمداعى جاعداي دا ءدال وسىنداي. باستان-اياق قارۋلانعان، ايىرما بەلگىسى جوق ادامدار پايدا بولىپ، ايماقتاعى بيلىك عيماراتتارى، سونىڭ ىشىندە پارلامەنتتى دە باسىپ الدى. ودان سوڭ، ارنايى كۇشتەر قورعاپ تۇرعان پارلامەنت پرەمەر-مينيستر سايلادى. بارلىق قۇجات بۇرىنعى كۇنمەن بەكىتىلدى. بۇدان سوڭ قىرىمداعى اسكەر كوبەيە ءتۇستى. ءدال باياعى (گيتلەردىكىن ايتادى – رەد.) سەناريي. ءپۋتيننىڭ ماقساتى گيتلەردىكىنەن بولەك. گيتلەر گەرمانيا اۋماعىن كەڭەيتىپ، حالىقتىڭ ميىن شوۆينيستىك يدەيالارمەن ۋلاماق بولدى. ال قازىرگى جاعدايعا كەلسەك، ۋكراينالىقتاردى ەتنيكالىق ورىستارعا جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋ كەرەك بولىپ تۇر. ياعني، ورىستار مايداندى ءوز تاريحى رەتىندە قابىلداماۋى كەرەك. بۇل – جاۋدىڭ تاريحى سانالىپ، ونداي ارەكەتتەن ورىس حالقى باس تارتۋى ءتيىس. - ءسىز ماقالاڭىزدا رەسەيدىڭ حالىقارالىق سانكسيالارعا، ساياسي يزولياسياعا جانە ۋكراينامەن جانجالعا ۇرىناتىنىن جازىپسىز. سونىمەن قاتار، رەسەيدىڭ قىرىم تاتارلارىمەن بايلانىسى بەرىك تۇركيامەن دە قاقتىعىسۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتاسىز. پۋتين وسى قاۋىپتەر تۋرالى بىلەدى مە؟ - بىلەتىن-بىلمەيتىنىن جورۋ ماعان قيىنداۋ، سەبەبى پۋتينمەن بەتپە-بەت سويلەسكەن جوقپىن. بۇل جاعدايدا بىردە-بىر ساياساتتانۋشى سالماقتى جورامالعا بارا قويمايدى.ءبىز ءبىر ماسەلەگە قاتىستى جورامال جاساعاندا، ساياساتكەر قانشا ءوزىمشىل، ءارى قاتال بولسا دا، اقىلدى، ءارى راسيونالدى تۇلعا دەگەن ويمەن جورامالدايمىز. الايدا ءبىزدىڭ ءقازىر كورىپ وتىرعانىمىز – ەسىنەن اداسقان ساياساتكەردىڭ ءىسى.
بۇل ارەكەتتەر اقىلعا سىيمايدى. سەبەبى حالىقارالىق سانكسيالار جاريالانىپ، ەكونوميكالىق قاتىناستار قارقىنى باياۋلاسا، بۇل رەسەيدەگى قارجى نارىعىنىڭ كۇيرەۋىنە سوقتىرادى. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە، حالىق بىرەر ايدىڭ ىشىندە كەدەيلەنىپ، ءىرى نارازىلىق شەرۋلەرى باستالادى. - ءپۋتيننىڭ ۋكرايناعا قاتىستى ارەكەتتەرىنە وسىنشالىق اششى سىن ايتۋعا ءسىزدى نە يتەرمەلەدى؟ - بىرىنشىدەن، مەن شىندىقتى ايتىپ، رەسەيلىكتەردى اقىلعا شاقىرىپ وتىرمىن. «پۋتين قىرىمدى رەسەيگە قايتارعان جاعدايدا، ونىڭ بارلىق قاتەلىكتەرىن كەشىرەمىز» دەپ ادامدار ينتەرنەتتە ەلىرىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، ۋكراينالىقتارعا رەسەي حالقىنىڭ تەگىس پۋتينمەن پىكىرلەس ەمەس ەكەنىن، «باسقاشا ويلايتىن رەسەيلىكتەردىڭ» بار ەكەنىن بىلدىرگىم كەلدى. بۇل – مەنىڭ رەسەي ازاماتى رەتىندەگى بورىشىم. مەن «ۆەدوموستي» گازەتىنە ماقالامدى جاريالاعانى (ماقالا ناۋرىزدىڭ 1ء-ى كۇنى جاريالانعان - رەد.) ءۇشىن العىس ايتامىن. - «ۆەدوموستي» گازەتىندەگى ماقالاڭىزعا العاشقى رەاكسيا قانداي بولدى؟ رەداكتورلار تاراپىنان قانداي دا بولسا قارسىلىق تۋدى ما؟ مىسالى، «دوجد» ينتەرنەت-ارناسىنا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جايلى ساۋالناما جۇرگىزگەنى ءۇشىن عانا جابىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر. كەيبىرەۋلەر وندا «قورلاۋ» بار دەپ تاۋىپتى. - ولاردىڭ قالاي قابىلداعانىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم – ماقالامدى كىدىرمەي جاريالادى. مەن ءماتىنىمدى جىبەردىم، ولار بىردەن ينتەرنەتتە جاريالاۋعا كەلىسىمىمدى سۇراۋ ءۇشىن ىلە-شالا حابارلاستى. مەن كەلىستىم، سوسىن ماقالام جاريالاندى. - ماقالا تولىعىمەن ءسىزدىڭ باستاماڭىزبەن جازىلدى عوي؟ - تولىعىمەن. مەن بۇل ءماتىندى جازعاندا، ونى ەشبىر گازەت جاريالامايدى دەپ ويلاعام. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاراتامىن با دەگەم. - ماقالاڭىز ينتەرنەتتە قىزۋ تالقىلاندى. پىكىرتالاستى باقىلاپ وتىراسىز با؟ - ارينە، بەلگىلى ءبىر مولشەردە باقىلاپ وتىرمىن. ءبىراق ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق، جازارىمدى جازدىم. ارى قاراي ينتەرنەتتەگى ايتىستى جالعاستىرۋعا قۇلقىم جوق. دەگەنمەن ماعان قولداۋ كورسەتكەن حاتتار كوپ ءتۇستى، ەشبىرى ايىپتاعان جوق. رەسەيدەن دە، شەتەلدەن دە كوپ ادام تەلەفون شالدى. - باسقاشا ويلايتىن ادامداردى قۋدالاپ جاتقاندا ءپۋتيندى گيتلەرگە تەڭەۋ - ايتارلىقتاي باتىل ارەكەت. قورىقپايسىز با؟ - قورقامىن، ارينە. سولدات قولىنا قارۋ ۇستاعاندا «ءوزىم دە وققا ۇشامىن با» دەپ قورقادى. ءبىراق قارۋ الاتىن جاعدايلار بولادى. مەن - كارى اداممىن، قولىما مىلتىق ۇستاپ ۇرىسقا شىعا المايمىن. مەنىڭ قارۋىم – مەنىڭ كومپيۋتەرىم. (كلەر بيگ العان سۇحباتتى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان - ءازينا ماقۇلجان)azattyq.org
