كوزبوياۋشىلىقتىڭ كوكەسىن ۇكىمەت كورسەتتى
2013 جىلدىڭ 23 جەلتوقسانىندا ق ر ۇكىمەتىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەمنىڭ 30 دامىعان ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋ جونىندەگى تۇجىرىمدامالارى» اتتى قاۋلىسى قابىلدانىپ، پرەزيدەنت قاراۋىنا جولداندى. ەندى بۇل قۇجات بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ ارنايى جارلىعى شىعىپ، جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. باقىلايتىن – پرەزيدەنت اپپاراتى. «قازاقيا» وسى قۇجاتتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىمەن تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىر.
تۇجىرىمداما ەلباسىنىڭ 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى جولداۋىندا ۇسىنىلعان، «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنداعى ەلدى مودەرنيزاسيالاۋدىڭ جاڭا ساياسي باعىتىنان باستاۋ الدى. ودان كەيىن ەلباسى 2013 جىلى قازاقستاننىڭ دامىعان 30 ەل قاتارىنا كىرۋى جونىندە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەدى. تۇجىرىمداما سونى ورىنداۋ شارالارىنىڭ ءبىرى دەپ ءبىلۋ قاجەت.
قازىرگى جاعدايدى تالداي كەلە ۇكىمەت ساراپشىلارى مەملەكەتتى مودەرنيزاسيالاۋدىڭ ەكى ساتىسى بار ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى: العاشقىسى – اگرارلىق ەكونوميكادان وندىرىستىك ەكونوميكا تۇرىنە كوشۋ، ەكىنشىسى – ءوندىرىستى عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيالار نەگىزىندە دامىتۋ. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستان ءوزىنىڭ «قازاقستان 2030» ستراتەگياسىن 15 جىلدا ورىنداپ شىققان ەكەن. وتە تاماشا جەتىستىك! الايدا، قۇجاتتا العاشقى ساتىنىڭ قاي باعىتتا تابىستى ورىندالعانى تۋرالى ناقتى دالەل جوق. «15 جىلدا ورىنداپ شىقتىق» دەگەن ءسوز كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتتى. سەبەبى، الدىمەن اگرارلىق ەكونوميكا جولعا قويىلۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق، ولاي بولمادى. ونىڭ ۇستىنە بۇل سالا كوررۋپسياعا مەيلىنشە بەيىم. اگرارلىق ماسەلەلەردى شەشكەن بولساق، تۇجىرىمدامادا «اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىسىنا تارتىلعان تۇرعىندار جاپپاي قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا كەتۋدە» دەگەن ءسوز نەنى بىلدىرەدى: «اۋىلدا ىستەرگە ءىس قالمادىنى» ما، الدە «اۋىلداعى جۇمىسسىزدىق ءوندىرىستى دامىتۋعا ىقپال ەتەدىنى» مە؟ تۇسىنىكسىز. ءىس جۇزىندە «العاشقى دامۋ ساتىسىن تابىستى، مەرزىمىنەن بۇرىن» اياقتاساق نە بولار ەدى؟ وندا، بىرىنشىدەن − «قازاقستان ءداستۇرلى اگرارلى ەل بولعاندىقتان، الدىمەن اگرارلىق سالاسىن قارقىندى دامىتتى، اۋىل وركەندەدى، مىڭداعان جاڭا جۇمىس ورىندارى مەن اگروقالاشىقتار پايدا بولدى. اۋىلدىڭ وسىنداي قارقىندى دامۋى ءوندىرىستى ۇدەمەلى دامىتۋعا جەتەلەۋدە. سونىڭ ارقاسىندا اگرووندىرىستى جاڭا تەحنولوگيالىق دەڭگەيگە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى. ال، بۇل ەل ەكونوميكاسىن شۇعىل تۇردە يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارعا قاراي بۇرۋعا ماجبۇرلەيدى». ەكىنشىدەن، «عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە اگرووندىرىستە بوساعان جۇمىس كۇشتەرى مودەرنيزاسيالاۋدىڭ ەكىنشى ساتىسى – يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالىق ءوندىرىستى دامىتۋعا تارتىلا باستايدى» دەر ەدىك… ءبىراق، تۇجىرىمدامادا ولاي ايتىلمايدى. ونىڭ ورنىنا جاۋىردى جابا توقىپ: «ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ قارقىنى ارتتى»، «حالىقتىڭ تابىسى ۇلعايدى»، «الەۋمەتتىك جاعدايى وڭالدى»، «ورتا ءبىلىم بەرۋمەن تولىق قامتىلدى»، «ءومىر ءسۇرۋ جاسى ۇلعايىپ، بالالار ءولىمى ازايدى» دەگەن جالپىلاما انىقتامالار ايتىلادى. بۇل دەگەنىڭىز – ناعىز كوزبوياۋشىلىق. ەلباسىنى، ەلدى الداۋ!
كونستيتۋسياعا قارسى تۇجىرىمداما
ال، ەندى، «قازاقستان ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، قازىرگى كوپۇلتتى مەملەكەتتى قالىپتاستىرا الدى» دەگەن پىكىر تىپتەن تۇسىنىكسىز. ەگەر ولاي بولسا، وندا وسىعان دەيىن جۇرگىزىلگەن بارلىق ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ماقساتى «كوپۇلتتى مەملەكەت قۇرۋ» بولىپ شىققانى ما؟ ال مۇنداعى ماسەلە «كوپۇلتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ» جونىندە ەمەس، ناقتى − مەملەكەتتىڭ دامۋى تۋرالى بولىپ وتىر عوي. ال «مەملەكەت» − ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن قۇرال. ارينە، مەملەكەتكە «ۇلتتىق تۇراقتىلىق» اۋاداي قاجەت، ءبىراق، تۇراقتىلىق پەن بىرلىك ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا باعىتالماي ما؟ ال مەملەكەتتى نىعايتۋ، ءوز كەزەگىندە ازاماتتارىنىڭ جوعارى الەۋمەتتىك جاعدايىنا (تۇراقتىلىق دەپ ۇعىڭىز) قول جەتكىزۋىنەن كورىنىس تابادى. جانە دە، ەكونوميكا زاڭى بويىنشا مەملەكەتتى مودەرنيزاسيالاۋدا شەشۋشى فاكتور رەتىندە ۇلتتىق قاتىناستار ەمەس − نارىق ماڭىزدى رول اتقارادى. وندا دا، نارىقتىڭ ادىلەتتى زاڭدارعا سۇيەنۋى، ەركىن باسەكەلەستىك بولۋى قامتاماسىز ەتىلسە عانا! بولماسا ەشبىر «مودەرنيزاسيا» مۇمكىن ەمەس ەكەنى اقيقات. نەگە وسى تۋرالى ايتپاسقا! سول سياقتى، تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جالپىلاما تۇردە ەمەس، ديففەرەنسيالدى تۇردە، جىكتەپ كورسەتۋ تۇجىرىمداما جاساۋشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالعان. كوپ ويلانباستان «كوپۇلتتى مەملەكەتتى» جانە ونداعى تۇراقتىلىقتى ءوز اكتيۆىنە جاتقىزا سالعان. ماسەلەگە بۇلاي كەلۋ − قوعامداعى «باي-كەدەي»، «قىزمەتكەر-جۇمىسسىز»، «اۋىل-قالا» سەكىلدى الەۋمەتتىك جىكتەلۋدى جوققا شىعارۋ بولادى. مەتودولوگيالىق تۇرعىدا بۇل زور قاتەلىك.
مۇنداي كوزقاراستىڭ ورىن الۋى «ماسەلەگە ماسەلە رەتىندە قاراۋدان» ەمەس، ۇكىمەتتىڭ ىشكى ەسەبىنەن تۋىندايتىن سياقتى، ياعني، مۇندا تۇجۇرىمداما جاساي وتىرىپ، ءوز قىزمەتىن دە قالايدا وڭتايلى ەتىپ كورسەتۋ نيەتى بايقالادى… بۇل – عىلىمي نەگىزدەن، شىنايىلىقتان اۋىتقۋ. ويتكەنى، بىزدەگى «كوپۇلتتى مەملەكەت» ۇكىمەتتىڭ 20 استام «تابىستى» جۇرگىزگەن رەفورمالارىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جوق. ول بىزگە سوناۋ − قۇردىمعا كەتكەن كەڭەس وداعىنان قالعان «مۇرا». جانە ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا «قازاقستان – ۋنيتارلى مەملەكەت» دەپ جازىلعان. كوپ ۇلتتى مەملەكەت فەدەراسيا بولادى. بۇل ەندى – ساياسي قاتەلىك.
ال ماقتان ەتەرلىك تاتۋلىق (شىنىندا دا سولاي)، الدىمەن − قازاقتىڭ تۋا بىتكەن قاسيەتىنەن، ەكىنشىدەن − ەلىمىزدەگى بار حالىقتىڭ وزدەرىنىڭ تاعدىرى ورتاق ەكەنىن ۇعۋىنان دەسە بولادى. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ۇلتتار «باس جاققا بارىسپايىق» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستانادى. تاربيە سولاي – «قازاق تاربيەسى»!
سەبەبى اشىلماعان ماسەلەنىڭ شەشۋى دە تەرىس بولادى
تۇجىرىمداما «مودەرنيزاسيالاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە «ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ»، «دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن ءتيىمدى ەتۋ»، «ءومىر ءسۇرۋ جاسىن ۇزارتۋ»، «ساپالى ءبىلىم»، «باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىقتىعى»، «اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ جاپپاي تارالۋى» دەگەن ماسەلەلەر الدىڭعى قاتارعا شىعادى» دەيدى. «وسى كورسەتكىشتەر بويىنشا قازاقستان دامىعان ەلدەردەن 50 جىل ارتتا قالىپ قويعان. وتكەن عاسىردا بۇل مەجەنى جاپونيا، فينليانديا، سينگاپۋر باعىندىرا الدى. جاقىندا – وڭتۇستىك كورەيا وسى قاتارعا قوسىلدى» دەيدى. ودان ءارى «حح1 عاسىردا قاتاڭ باسەكەلەستىك جاعدايىندا دامۋشى ەلدەردىڭ دامىعان ەلدەر قاتارىنا ەنۋى ودان ءارى قيىنداي بەرمەك» دەپ ەسكەرتىلگەن. سولاي ەكەنى راس. الايدا وسى ماسەلەنىڭ سەبەپتەرى كورسەتىلمەيدى. سوندىقتان «ناقتى ىستەرگە ناقتى باعىت-باعدار بەرەتىن تۇجىرىمداما جاسالىندى» دەپ سەنىممەن ايتا المايمىز. ول ءۇشىن الدىمەن «ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى»، «دەنساۋلىق كورسەتكىشتەرى»، «ساپالى ءبىلىم»، «اشىقتىق»، «اقپاراتتانۋ» سەكىلدى ۇعىمدارعا جان-جاقتى انىقتاما بەرىلىپ، ولاردىڭ الەمدىك ستاندارتتارى جانە باسقا دەرەكتەرى ساراپتالۋى ءتيىس ەدى. سودان كەيىن، ول «دەرەكتەردى» ءوزىمىزدىڭ «قازاقستاندىق» كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرىپ، ەگەر ول وعان سايكەس بولماسا، سايكەسسىزدىكتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن وبەكتيۆتى تۇردە اشىپ كورسەتسە، انە، سوندا ودان شىعار جولدى دا دالمە-دال انىقتاۋ مۇمكىن بولادى. سوندا، ەڭ باستىسى، باعدارلاماعا نە تۇجىرىمداماعا حالىقتىڭ سەنىمى ارتادى. بۇل − وتە ماڭىزدى نارسە. سوندا عانا حالىق پەن بيلىك، حالىق پەن مەملەكەت، مەملەكەت پەن بيلىك ماقساتتارى ءبىر ارناعا توعىسىپ، ودان باستاۋ العان «كۇشتى اعىن» كەز كەلگەن باعدارلامانى، بۇل تۇجۇرىمدامادا اتالعان كەز كەلگەن مىندەتتى ورىنداپ شىعۋعا قۋاتتى بولماق. ال سەنىم بولماعان جەردە − اركىم ءوز مۇددەسى شەڭبەرىندە قالىپ، ناتيجەسىندە قوعام ءوزىنىڭ دامۋىندا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە المايدى.
ارينە، «ماسەلەنى اشىپ ايتۋ» وڭاي ەمەس. سەبەبى، تابيعي بايلىعى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ 17 ملن. حالقىن «جەتەمىز» دەپ وتىرعان مەجەگە الدەقاشان جەتكىزۋگە بولاتىن. ەگەر اشىق ايتساق: ەلدە جۇمىسسىزدىق جوعارى، باعا قىمباتتاۋدا، اۋىلدار توقىراعان، ءوندىرىس پەن جەڭىل ونەركاسىپ ءالسىز، باسەكەلەستىك قابىلەت تومەن، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق كوررۋپسيالانعان، شاعىن جانە ورتا بيزنەس وركەندەمەۋدە جانە ت.ت.
ءقازىر وسى قيىنشىلىقتار مەن جىبەرگەن قاتەلىكتەردى اشىق تۇردە مويىنداماي − «دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا اۋىسۋ دەنگەيىنە جەتتىك» دەپ جالاڭ سەنىممەن ايتۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، تۇجىرىمداما اۆتورلارى شىندىقتى اشىپ ايتۋدان گورى، وتكىر سۇراقتاردى اينالىپ ءوتىپ، جاعدايدى جالپى سوزدەرمەن ءاتۇستى شولىپ ءوتۋدى وڭتايلى ساناعان سىڭايلى…
ءبىز بۇگىنگى ماقالادا ق ر ۇكىمەتى دايىنداعان تۇجىرىمدامانىڭ ءپرينسيپتى ماسەلەلەرىنە عانا نازار اۋداردىق. الايدا جاقىندا عانا ەلباسى «دايىندالاتىن زاڭدار مەن باسقا دا قۇجاتتاردىڭ ءبىرازى سىن كوتەرمەيدى» دەپ پرەزيدەنت اپپاراتىنىنىڭ جۇمىسىن سىنعا العان بولاتىن. بۇل سىننىڭ ۇكىمەتكە دە قاتىستى ەكەنىنە داۋ جوق. ەندەشە، «سىن تۇزەلمەي – ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەندەي، بولاشاقتا تۇجىرىمدامادا كورسەتىلگەن «دامىعان 30 ەلدەر قاتارىنا ەنۋ» باعدارلاماسى مەن ءىس-شارالارى ىسكە اسىرىلا باستايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ گازەتتىڭ ۇنەمى «كۇن تارتىبىندە» تۇراتىن بولادى.
ءابدىراشيت باكىر ۇلى، الماتى
