قازاعىمىزدا ۇلت رۋحىنىڭ اسپانداپ، مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدىڭ قايتا جاڭعىرۋى ءۇشىن جان سالىپ جان بەرىسكەن، وتكىر تىلىمەن كەسىپ ايتاتىن سۇڭعىلا مىنەزدى سايىپقىراندارىمىز جەتەرلىك. مىنە، سونداي ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «ماحامبەت» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى، دراماتۋرگ – راحىمجان وتاربايەۆ.
سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا كوكىرەگىڭىزدىڭ كەڭ سارايىن اشىپ، كوڭىلىڭىزگە قورعاسىنداي اۋىر وي سالار دەگەن نيەتپەن جازۋشىمەن بولعان مىنا ءبىر ساليحالى سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل سۇحبات «حابار» ارناسى تۇسىرگەن «كوزقاراس» باعدارلاماسىنان ىقشامدالىپ الىندى. سۇحباتتى جۇرگىزگەن يراك ەلەكەيەۆ بولاتىن.
شىعارمالارىڭىز قازاق ەمەس، شەتەلدىك وقىرماندار دا قىزىعا وقيتىن كىتاپقا اينالدى. قالامگەر راحىمجاننىڭ باسقا جازۋشىلاردان ەرەكشەلىگى نەدە؟
مۇنى ەرەكشەلىك دەسەك، يراك اعا، ول باسقا ۇلكەن-ۇلكەن قالامگەرلەردىڭ كوڭىلىنە ءتيىپ قالار. الدىمەن ايتايىن دەگەنىم، ءبىر كەزدەرى ماحامبەت جونىندە «باس» دەگەن رومان جازدىم. ول رومان بۇرىنىراق مۇلدە وزگەشە ەدى. ونى ورتەدىم مەن. نەگە دەسەڭىز، ارحيۆتە ون ءبىر اي وتىرعان كەزىمدە، ماسكەۋدىڭ، ومبىنىڭ، استراحاننىڭ ارحيۆتەرىنەن كوپتەگەن ماتەريالدار الىپ قاراسام، ماحامبەت پەن يساتايدى قيسىنسىز كوزقاراسپەن بولەكشە الىپ كەتكەن ەكەم. نەگە دەسەڭىز، جاڭگىردى ءبىر اۋىز سوزبەن، اتاپ ايتسام «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ» دەپ جازا بەرىپپىن. ال حان – ەلدىڭ باسىن قوسقان ۇلكەن تۇلعا ەدى، بي – ءبىتىمشىسى ەدى، باتىر – قورعانى ەدى. سوندىقتان دا وبال ساۋاپتى اتتاپ كەتكەندەي كۇي كەشتىم. جانارتاۋداي جالىن اتقان جاڭگىر حان ءوز زامانىندا مەكتەپ تە اشتى، ءتۇرلى زەرتتەۋلەر دە ۇيىمداستىردى، اۋرۋحانا دا ۇستادى، ۇلتتىق بانكىسى دە بولدى، 1841 جىلى مەكتەپ تە اشتىردى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاساماعان جاقسىلىعى جوق. ءاۋ باستان-اق تولىق تانىپ الماي، باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتكەنىمە قىنجىلعانىم دا بار.
ويلانىپ-تولعانىپ، روماندى قايتادان جازۋعا كىرىستىم. مەنىڭ شىعارمالارىم قۇرمالاس سويلەمدەردەن، تۇسىنۋگە قيىن تىركەستەردەن قۇرالعان ەدى. وسى جولعى شىعارمانى مەيىلىنشە اشىق قىلىپ جازۋعا، ناقتىراق جازۋعا تىرىستىم. ءقازىر، قۇدايعا شىكىر، كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلىپ، الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنە تاراپ جاتىر.
بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ قوعامدى تاربيەلەۋگە ىقپالى قانشالىقتى دەپ ويلايسىز؟
بۇل ەندى ۇلكەن سۇراق، يراك اعا. ول ايتا بەرسە تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ. جالپى، قاي زاماندا دا ماتەريالدىق يگىلىك «كۋلتكە» اينالماۋى كەرەك. رۋحاني يگىلىك قانا «كۋلتكە» اينالۋ كەرەك. ساياسات ورنىن تابادى، ەكونوميكا «قۇدايعا شۇكىر» بولادى، ەگەر ءبىز ادەبيەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ونەرىمىزدى وگەيسىتسەك، كەيىنگى قاتارعا قويساق، توبىرعا اينالامىز. قارىن توق، كوڭىل توق، نەمەنە... ءومىرى كىتاپ وقىمايتىن بىرەۋگە مەنىڭ وكپەلەگەنىم بار ەدى. ايتتىم: «ءاي، شىراعىم-اي، سەنىڭ ءىشىڭدى جارىپ جىبەرسە، باسى ءبۇتىن ەكى ءارىپ تۇسپەيدى عوي»، - دەدىم.
مەنىڭ كەي وتىرىستاردا وتىرا المايتىن سەبەبىم - بىرەۋ وزىنە سالعان كوتتەدجىن، بالاسىنا العان پاتەرىن، استىنا «پەپىلدەتىپ» مىنگەن ءدجيبىن، شەت ەلگە بارىپ دەمالعانىن ايتادى. اينالايىن-اۋ، ءتورت ەمشەگىمەن الداپ يت تە كۇشىگىنىڭ كوزىن اشتىرادى عوي. ءبىز باسقاشا دەڭگەيگە قاشان شىعامىز؟ ەگەر ءبىر كوتتەدج بەن ءبىر دجيپ ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن بولسام، ماعان ونداي ءومىردىڭ اتاسىنا نالەت دەيمىن! ءبىر كىتاپ وقىدىڭ با، ءبىر جاقسى سۋرەتشىنىڭ سۋرەتىن كوردىڭ بە، ءبىر ماعىنالى كينو دۇنيەگە كەلىپ پە؟ وسىنداي وتىرىستا نەگە سونى ايتپايمىز؟ ىشىپ-جەپ، تويىپ بولدىق ەمەس پە؟
شىن مانىندە، رۋحاني بايلىق – ادامزاتتىڭ ۇلى ۇستازى. ول قاراڭعىلىق باسقان ساناعا ساۋلە تۇسىرەدى. سودان ايىرىلعىمىز كەلمەيدى عوي. شامامىز كەلگەنشە، اسفالت باسىپ وسكەن، ساۋدامەن كوز اشقان كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جۇرەگىن جىبىتكىمىز كەلەدى. ۇلت رۋحانياتىنا قىزمەت ەتەتىن كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق جاستاردى تاربيەلەگىمىز كەلەدى. قولىنا كىتاپ ۇستاتقىمىز كەلەدى. ال كىتاپ دەگەن – قاسيەتتى دۇنيە. مىنا «ايپادپەن»، كومپيۋتەرمەن قايدا باراسىز؟ بۇكىل الەمدى جاراتۋشى اللانىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ قولتىعىنا ءتورت كىتاپتى قىستىرتىپ كەتپەدى مە؟
قورىتا كەلگەندە، رۋحاني بايلىق پەن كىتاپتىڭ قاسيەتتىلىگىن دارىپتەپ، جان تازالىعىن، ار تازالىعىن ۇمىتپايىقشى دەگىم كەلەدى.
كوپتەن بەرى ويىڭىزدا جۇرگەن، ايتىلماي قالعان پىكىرىڭىز نەمەسە ۇسىنىسىڭىز بولسا...
بىر-ەكى نارسە ايتايىن. ءبىز وسىعان دەيىن بەس-التى جىل بۇرىن جاھانداسۋ، عالامداسۋ دەدىك. ءقازىر كىشكەنە ول ۇراننان ايىرىلا باستادىق. و باستا-اق بۇل پىكىرگە قارسى بولدىم. ول جاڭالىق ەمەس ەدى دۇنيەدە. جاھانداسۋ – قىتايدان اناۋ ريمگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى جىبەك جولىنان باستالىپ ەدى. بۇكىل مادەنيەت، ساۋدا، وركەنيەت سول كوشپەن عالامداسىپ ەدى عوي. ەندى ءبىز ونى جاڭا تاپقانداي بولامىز. شىن مانىندە، قازىرگى عالامداسۋ، جاھانداسۋ دەگەن – قازاق ءۇشىن ءقاۋىپ. سور بولىپ كەتۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقى ءداستۇرىمىز، سالتىمىز، بوياۋىمىز، بولمىسىمىز، بۇكىل قاستەرلى قۇندىلىعىمىزدان الشاقتاپ قالۋىمىز مۇمكىن. ءتىپتى ودان ايىرىپ تا جاتىرمىز. اسىلى، قازاققا عالامداسايىن دەپ، جاھانداسايىن دەپ قۇشاعىن اشىپ وتىرعان ەل جوق. ءبىز ونسىز دا دىنگە كەلگەندە ءدۇبارا بولىپ قالدىق، تىلگە كەلگەندە ەندى عانا تۇزەلىپ كەلەمىز. وسىلاردى ابدەن ورنىقتىرىپ، تۇزەتىپ الماي، قايداعى عالامداسۋ بىزگە؟ كىمگە قۇشاعىمىزدى اشامىز؟ قازىرگى الماعايىپ كەزەڭدە اعايىن ەلدەردىڭ، كورشىلەس ەلدەردىڭ تىنىشتىعى بۇزىلىپ، ءبىر حالىق ەكىگە ايىرىلىپ، باستان جاق ايىرىلىپ جاتقان جوق پا؟ سوندىقتان وسىنداي ءبىر اسىرە ۇراننان، اسىرە اۋەستىكتەن اۋلاق بولعانىمىز ءجون.
انگلوساكسونداردىڭ تالماي قايتالايتىن «دەموكتاريا»، «ەركىندىك» دەيتىن ەرتەگىسى بار. ەگەر وسى ەرتەگىگە سەنەتىن بولساق، كورشى ەلدەردىڭ باسىنا سوعىلعان قوڭىراۋ – ءبىزدىڭ ەلگە دە سوعىلۋى ءمۇمىن. وسىدان ساق بولۋىمىز قاجەت. دەموكراتيا دەگەن – اياعىڭ بارعان جەرگە دەيىن ءجۇرۋ دەگەن ءسوز ەمەس، اۋىزىڭ كەپكەنگە دەيىن سويلە دەگەن ءسوز ەمەس ءھام باسشىسىنا باعىنباي، ءوز دەگەنىن ىستەپ، حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ ەمەس، كوز جاسى ەمەس، دەموكتاريا دەگەن – ەڭ الدىمەن تىنىشتىق پەن ءتارتىپ. قىلىشىنان قان تامىپ سول ءبىر قورقىنىش دۇنيەنى كەزىپ ءجۇر. وسىدان ساق بولساق، ءالى تالاي-تالاي زاۋ بيىكتەردى باعىندىرارىمىزعا كامىل سەنەمىن!
ازىرلەگەن: ءبىرجان احمەر
