كەز كەلگەن قوعام ەركىن اقپارات الۋعا قۇقىلى، ال، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە تەلەارنانىڭ ارقالاعان جۇگى اۋىر. كەڭەس زامانىندا راديو، تەليەۆيدەنيە ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ تاربيە قۇرالى بولدى. ال، بۇگىنگى مەديا كەڭىستىكتى وسى اۋىر جۇكتى ابىرويمەن ارقالاپ ءجۇر دەي الامىز با؟ ساراپتامادان گورى ويىن ساۋىقتى، اقپاراتتان گورى شوۋعا قۇمار بۇگىنگى تەلەارنالاردى زامان كوشىنە ىلەسە الىپ ءجۇر دەۋگە بولا ما؟ كۇندەلىكتى سەريالدار مەن ارتىستەردىڭ ازىلىنە قارىق بولعان كورەرمەنگە قاراپ جۋرناليستيكا جۇگىنىڭ تىم جەڭىلدەنىپ بارا جاتقانىنا قامىعامىز.
تەلەارنالار كورەرمەن كوزايىمى بولۋدان قالا باستاعان تۇستا الەۋمەتتىك جەلىلەر اعارتۋشىلىق جۇمىستارعا كىرىسىپ كەتتى. بۇگىنگى تاڭدا قوعامدا ينتەرنەت كەڭىستىك الدىڭعى ورىنعا شىعىپ وتىر. ارينە، مۇنىمەن تەليەۆيدەنيەنىڭ، گازەتتىڭ، راديونىڭ الەۋەتى تىپتەن ءتۇسىپ كەتتى دەۋگە كەلمەيءتىن شىعار. دەسەك تە، ينتەرنەتتىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە الدىڭعى ورىنعا شىققانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس. بۇگىنگى ۇرپاقتى ينتەرنەت تاربيەلەپ وتىر. كەرەك دەسەڭىز، جاستار كورەتىن باعدارلاماسىن دا، كينوسىن دا، باسقاسىن دا عالامتوردان كورەتىن زامان جەتتى. ال، سوڭعى كەزدە وسى ەكراننان بەرىلەتىن حابارلارعا «سالماقتىسى جوق، كىلەڭ شوۋ» دەپ ونداعى ساپانىڭ كوڭىل كونشىتپەيتىندىگىن ايتىپ كوڭىلتولماۋشىلىق ءبىلدىرىپ جۇرگەندەردىڭ قاراسى كوپ. كوڭىلىمىز تولمايتىنى دا سول، كەز كەلگەن تەلەارنانى قوسىپ قالساڭىز، ءانشى مەن ءارتىستىڭ جۇرگىزەتىن قاپتاعان شوۋ باعدارلامالارى مەن ماعىناسىز ازىلدەرى. سالماقتى، ساراپتامالىق، قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرگە قاتىستى قىزۋ پىكىرتالاستارعا نەگىزدەلگەن باعدارلامالاردى تابۋ قيىن. ال، تەلەارناداعىلاردىڭ ماقساتى نەعۇرلىم كوپ رەيتينگ جيناپ وتاندىق ارنالاردىڭ كوشباسىندا تۇرۋ. قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلاي بەرۋ كورەرمەندى جالىقتىرادى دەگەن پىكىرلەر دە جوق ەمەس. سوعان قاراپ وتىرىپ بۇگىنگى كورەرمەننىڭ دە تالعامى تومەندەپ كەتكەنىن كورەسىز. تانىم-تۇسىنىگى، ينتەللەكتىسى كەرى كەتىپ بارا جاتقان جوق پا دەگەن تەرىس ويعا قالاتىنىمىز شىندىق. ال، ەندى سوڭعى كەزدە، كەرىسىنشە، الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانۋشىلار اراسىندا قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەر تۋرالى تولعامدى ويلار تالقىلانىپ جاتادى. مىسالى، «Facebook»، «Twitter»، «Instagram» الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە تەلەارناعا قاراعاندا پىكىرلەردىڭ تالقىلانۋى جوعارى دەڭگەيدە. ارنايى باعدارلامالاردا كوتەرىلۋى ءتيىس ماسەلەلەر ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە تالقىلانىپ جاتادى. شىركىن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تالاس تۋدىرىپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتار تەلەەكراندا ارنايى باعدارلامالاردا كوتەرىلسە عوي دەپ ويلايتىنىمىز بار.
نۇرسيلا سوۆەتقازى، اقىن:
– ءتورتىنشى بيلىك – تاۋەلسىزدىك كەپىلى.ءاربىر مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزەتىن ب ا ق ەكەنىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دە باق-تىڭ اسەرى وتە ۇلكەن ەكەنىن ساياساتكەرلەر ايتىپ جاتادى. دەگەنمەن، قازاقستاندا وسى قۇرالدار قالاي جۇمىس اتقارىپ جاتىر جانە بولاشاق مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قانداي ۇلەس قوسىپ جاتىر دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. گازەت-جۋرنالداردىڭ كوبى – رەسەيدىكى. تەلەارنالارعا كەلەتىن بولساق، تۇششىمدى ەشتەڭە كورسەتە الماي كەلە جاتقانى اششى بولسا دا شىندىق. ولاي دەيتىنىم، قاي ارنانى قوسىپ قالساڭىز دا ارزانقول داراقى قالجىڭ مەن انشىلەردىڭ شالا ساۋاتتى جۇرگىزۋشىلىگىمەن ءوتىپ جاتقان شوۋلار. ءانشى – ءان ايتۋى كەرەك شىعار. ولاردىڭ تەلەارنادا جۇرگىزۋشى بولۋى دا ۇلكەن ينتەلەكتىنى قاجەت ەتەتىن جاعداي.
«قايعىلى قارتاڭ بىزدەي شال،
قاراي بەرسەڭ قايدا جوق،
ەسەر، ەسىرىك بولماساڭ،
تىرشىلىكتەن پايدا جوق»، – دەگەن اباي حاكىمنىڭ ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ويىڭىزعا كەلەدى، وسى كورىنىستەردەن كەيىن. قازاقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، تۇرمىس- تىرشىلىگى، ىشكەن-جەگەن تاماعىنا دەيىن مازاق ەتەتىن شوۋسىماقتاردىڭ قاپتاپ كەتكەنى، ەلدىڭ رۋحاني جاعىنان داعدارىسقا تۇسكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى ەمەس پە؟ ەكىنشىدەن، داراقى، داڭعازا، داڭعوي ادامدار تەلەديدارداعى كوپتەگەن شوۋلارعا قاتىسىپ، اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ كەتىپ جاتقانى، ءبىزدىڭ وسى باعىتتاعى مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتەس بولىپ كورىنەدى ماعان. ساياسي-ساراپتامالىق باعدارلامالاردا بوس كەڭىستىك قانا. ونىڭ ورنىن باسقا ەلدىڭ باعدارلاماسى باسىپ السا، وندا بۇكىل ىشكى ساياسات تا مەملەكەتتىكى بولىپ كەتەتىنىن ەل باسقارىپ وتىرعان ادامدار جاقسى بىلەدى. ولاي بولسا، وسى ءتورت اياعىنان بىردەي اقساپ جاتقان تەلەارنالاردىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاپ جاتقان باعدارلامالارىن جاۋىپ، قاجەت بولسا، تەلەارنانىڭ ءوزىن دە جاۋىپ تاستاعان دۇرىس شىعار.ۇلتتىق يدەيا، مەملەكەتتىك ءتىل، تاعى دا باسقا كوكەيكەستى ماسەلەلەر كوبىنەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردە عانا ساراپتالىپ جاتقانى نەنىڭ كورسەتكىشى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان، ويلاناتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. الەمدەگى كوپتەگەن دۇربەلەڭدەر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءجۇرىپ جاتقانىن ءبىزدىڭ ساراپشىلار بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى.
مۇحتار شەرىم، ساتيريك، قازاق بلوگشىسى:
– شىندىقتى شىرىلداپ تۇرىپ ايتار بولساق، ەلىمىزدەگى تەلەارنالاردى «انشىلەر ەلەسى» كەزىپ ءجۇر. ولاي دەيتىنىمىز، ساحنا جۇلدىزى بولعانىمەن، ەفير جۇلدىزىنا اينالا المايتىن انشىلەر ءا دەگەننەن «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» بولا المادى. قاتتى ايتسام، كەشىرەرسىزدەر، مۇنىڭ ءوزى «يت جوقتا شوشقا ۇرەدىنىڭ» كەرى بولىپ تۇر. ءسوزدىڭ ءوزىن «سورپالاتىپ جىبەرەتىن» انشىلەر مەن ارتىستەر قاي باعدارلامانىڭ رەيتىنگىسىن جالاۋلاتىپ كوتەرىپ اكەتتى؟
ءبىر مەزگىل كوك جاشىككە تەلمىرىپ، تەبىرەنىپ تىڭدايتىن نە قالدى بۇگىندە؟ بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، «جۇلدىز» بولا قالعىسى كەلەتىن جاستار جاۋلاپ الدى بۇل ەكراندى. ءيا، وعان داۋ بار ما، جاستار باعدارلامالارى، توك-شوۋلار كەرەك تە شىعار، ءبىراق، «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن دا بوياپ جىبەرىپتى» دەگەندەي، تەلەارنا كەڭىستىگىن تەك جاستارعا ارناي سالۋ ادىلەتسىزدىك قوي! ەكىنىڭ ءبىرى «ءانشى». سول شىركىندەر ەكراننان وزدەرىن كورىپ وتىرىپ، داۋىستارىنىڭ جوقتىعىنا، ءان ماتىندەرىنىڭ ساپاسىز ەكەنىن ءبىلىپ، ماعىناسىنا كەلسەك، جاستار تىلىمەن ايتقاندا، «قۋىپ» كەتكەندەرىنە ۇيالماي ما ەكەن؟ «شىركىن-اي...» دەيسىڭ وسىندايدا، باياعى ساعات اشىمبايەۆ، بەيبىت قۇسانبايەۆتار جۇرگىزگەن باعدارلامالار قايدا؟ ءمان-ماعىناسى جوق، ايتەۋىر رەيتينگ جيناۋ ماقساتىندا كورسەتىلىپ جاتقان مۇگەدەك جوبالار. ەسەسىنە الەۋمەتتىك جەلىلەردە، اسىرەسە، «فەيسبۋكتە» وتكىر ويلار، زىمىراننان دا ۇشقىر جازبالار كوپ. ايتپاقشى، تەلەارنالاردان «كۆن» ازىلكەشتەرى ءتۇسپەيتىن بولدى. سالماقتى ساتيرانى تۇسىنبەيتىندەرىنە قىنجىلمايدى دا. اۋزىنا كەلگەندەرىن لاق ەتكىزە سالادى. ولارىنان جيىركەنبەيدى دە. ساحنادا تۇرىپ الىپ ايقايلايدى كەلىپ. العاشقى كەزدە وسى «كۆن» دەگەنىڭىز قىزىقتاۋ بولعانى راس. ءقازىر «بۇزىقتاۋ» بولىپ بارادى. كورگەنسىز بولىپ. سوندا دەيمىن-اۋ، تەلەارنا باسشىلارى قانداي «تاربيەسى» ءۇشىن قىزىعا قالدى ەكەن؟ «جىلايىن دەسەم، كوزىمنەن جاس شىقپايدى، وتىرىك جىلايىن دەسەم، جۇرت سەنبەيدى» دەمەكءشى، قازىرگى تەلەارنالاردان بايىپتى، سالماقتى، وي سالىپ، كوڭىل كوكجيەگىڭدى كەڭەيتەتىن باعدارلامالاردى يتپەن ىزدەپ تابا المايسىڭ.
ايگەرىم ءالىمجان، ۇستاز:
– الەۋمەتتىك جەلى – بۇگىنگى قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن تانىتىپ وتىر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. تەلەارنالارداعى شوۋ، كۆن ەشقايسىسىنا وكپەم جوق. حالىق ءۇشىن ولار دا قاجەت. ەگەر بۇكىل قازاقستاندىقتار ءجۇز پايىز ينتەرنەتپەن قامتىلسا، وندا كەرەك ەمەس دەپ ءبىرجاقتى ايتۋعا بولاتىن ەدى. ازىرگە ولاي دەۋگە حاقىمىز جوق. جالپى، الەۋمەتتىك جەلى – ورتاق پىكىرلەردى قالىپتاستىراتىن، قوعامعا وي سالاتىن ورتا بولسا، تەلەارنالار سول ويلاردى دامىتاتىن، ماسەلە شەشىمىن ايقىنداپ بەرۋگە كۇش سالۋى كەرەك. سوندا بايلانىس تا، كوزقاراس تا وزگەرەر ەدى.
سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك جەلىدەگى اقپاراتتارعا قاتتى سەنىپ، ىلەسىپ كەتۋگە دە بولمايدى. كەيدە دەرەك كوزدەردى تەكسەرمەستەن، ايتىلعان ويعا قوسىلىپ ءبىر-بىرىن قولداپ جاتقانداردى دا كورىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، كەز كەلگەن اقپاراتتىڭ انىق، ايقىن بولعانى ءجون. مىسالى، گونكونگتا بولعانىمدا، وندا جاستار الەۋمەتتىك جەلىدە بيلىك، ساياسات تۋرالى مۇلدە ءسوز قوزعامايدى، كەرىسىنشە، ءوز بىلىمدەرىن، ىزدەنىستەرىن ءوز بلوگتارىندا جازادى دا، سىلتەمەسىن عانا الەۋمەتتىك جەلىدە بەرىپ وتىراتىنىن بايقادىم. بۇل ءبىر جاعىنان، ادامنىڭ ۋاقىتىن دا المايدى، ەكىنشى جاعىنان، ۇناعان ادام عانا كىرىپ وقيدى، پىكىرىن قالدىرادى.
سارسەنبەك قىزايبەك ۇلى، ءفوتوتىلشى:
– ءقازىر تەلەارنادا كاسىبي جۋرناليستەردىن قوسىنى قالىپتاسپاعان. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشەتىن، زەرتتەۋ ماتەريالدارىن دايىندايتىن جۋرناليستەر، ارينە، بار. ونداي باعدارلامالار دا بولعان. الايدا، سوڭعى كەزدەرى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرەتىن تاقىرىپتارعا جوعارى جاقتان تۇساۋ سالىنىپ جاتقان سەكىلدى. ەكىنشى جاعىنان، تەلەارنادا ونداي ماسەلەنى كوتەرگەنمەن دە كورەرمەن تاراپىنان پىكىر ءبىلدىرىپ، تالقىعا سالاتىن مۇمكىندىك جوق. كورەسىڭ دە قوياسىڭ. ال، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ الەۋەتى جوعارىلاپ كەلەدى. ەشكىم شەكتەۋ قويا المايدى. سوندىقتان، ەركىن پىكىرسايىس ورتاسىنا اينالىپ وتىر.
اۆتور: ساۋالنامانى دايىنداعان گۇلنۇر حوجانوۆا
