– Nurtóre aǵa, «Aıqynnyń» 10 jyldyǵy qutty bolsyn! – Rahmet! Sizderdiń «Túrkistan» da 20 jyldyq beleske kóterildi, ókshelerińizdi basyp kelemiz, sizderge de mereıtoı qutty bolsyn! – Alla razy bolsyn! Sonymen... – Sonymen qandaı suraq qoıǵyń keledi. – «Máńgilik el» ıdeıasyna kózqarasyńyz qalaı? – Qazaq qoǵamy ulttyq ıdeıa týraly talaıdan bas qatyryp keledi. Ulttyq ıdeıa retinde «Máńgilik el» uǵymy usynyldy. «Aıqyn» gazetiniń bıylǵy alǵashqy nómirleriniń birinde "Myń qumyrsqa jáne biz" degen maqala jazdym. Elbasy Joldaýy­nan úsh kún buryn shyqty. Sonda ulttyq ıdeıa retinde Aman qalý jáne Kóbeıý degen oıdy usynyp edim. Elbasynyń «Máńgilik el» degen ulttyq ıdeıasynyń ar jaǵynda osy eki máseleniń qulaǵy qyltıyp turǵany anyq. Máńgilik el bolý úshin birinshiden, osy eldiń aman bolǵany kerek. Ekinshiden, aman-saý bolyp turyp kóbeımeseń, ne bolady? Mynaý qazaqtyń jalpaq dalasynda kim alshań basyp júredi? Bos keńistik qashanda yrǵyn jurttyń yqylasyn oıatady. Qazir keıbir ákimder «bos jatqan jer» degendi jıi aıtady. Qazaqta bos jatqan jer joq. Árbir ultaraqtaı jer úshin atam qazaq qanyn berdi, janyn berdi. Bul – bolashaq urpaqtyń nesibesi. Al ol nesibeni ońdy-soldy saýdaǵa salýdyń aqyry jaqsylyqqa ákelmeıdi. Sondyqtan, búgingi qazaq balasy el bolam dese, birinshi kezekte kóbeıýdiń amalyn jasaý kerek. Sapa sannan shyǵady. – Bul oıyńyz durys ta shyǵar. Degenmen, qalada páterden páter jaǵalap, kóringenniń bosaǵasyn saǵalap otyrǵan qandastarymyz qalaı kóbeıedi dep oılaısyz? Búgingi tańda jastarymyz úshin birinshi kezekte baspana máselesi ózekti bolyp otyr. Bir balasyn zorǵa baǵyp otyrǵan jas otbasyǵa nege týmaısyń, nege kóbeımeısiń dep aıta alamyz ba? – Qazaq úkimeti 20 mıllıondyq mejege jetý týraly tamasha sóz aıtty. Qazirgi qarqynmen, áleýmettik máselelerdiń qordalanǵan qalpymen bul mejege jetý ońaı emes. Biraq Qazaqstan sıaqty asa qýatty, sumdyq baı elge baspana máselesin sheshý sonshalyqty qıyn da emes. Qazir el-jurt qalaǵa aǵyldy. Buryn qazaqtyń ósimin aýyl qamtamasyz etetin. Aýyl bul fýnksıadan aırylyp qaldy. Bárimiz onshaqty balasy bar úıden shyqtyq. Qazir jeti bala tapqan anaǵa Altyn alqa berip jatyrmyz. Sol Altyn alqanyń aty bolmasa, zaty bar ma? Kóp balaly anaǵa qandaı naqty jaǵdaı jasalyp otyr? Eshqandaı! Biz dúnıejúzilik sport jarystarynda bir adamnyń tumsyǵyn buzyp kelgen sportshyǵa qandaı qurmet kórsetemiz: 250 000 dollar syıaqy bir beriledi; artynan oblystyq jáne qalalyq ákimshilikter jeńimpazǵa páter, qymbat kólik, aqshalaı jáne basqadaı baǵaly syı-sıapat berip, úıip tastaıdy. Elimizdiń kók baıraǵy kóterilgeni jaqsy, árıne. Alaıda, sonymen qatar kóp balaly ananyń shańyraǵynda kóne tartqan kók kórpesi jańarsa, aıyp pa? Qazaqqa qur altyn ákelgennen, sol jyltyr metaldan myń ese artyq altyn urpaq ákeletin analardyń jaıyn kim oılaıdy? Ári-beriden soń, jaltyraǵan altyn artyq pa? Jarqyraǵan halqyń artyq pa? Qazaq bıliginiń myqtap oılanatyn jeri osy. Nege máselen, Altyn alqaly anaǵa áleýmettik jeńildikter paketin jasamasqa? Kóp bala týǵany jazyǵy ma? Bizdiń Altyn alqaly analarymyz shetelge shyǵyp kórip pe? Jyl saıyn Eýropanyń, Azıanyń, tipti mynaý týysqan Túrkıanyń janǵa jaıly demalys oryndaryna baryp qaıtqan qansha ana bar eken? Sanaıyqshy. Oılanyp qalasyz. Bizdiń eldiń búdjetin tespeı soryp, tenderden teń-teń teńge jep júrgen pysyqaılarymyz barlyq tapqan-taıanǵanyn bir saparda sol elderge tas­tap ketedi. Shetelge saparlaǵysh jańa qazaqtardyń qaltasynan shyǵatyn qarjyǵa qanshama anaǵa qamqorlyq jasaýǵa bolar edi. Bizdiń baıshykeshter bir jolǵy demalysyna kem degende 5-10 myń dollar kóleminde qarjy jumsaıdy. Al endi osynsha qarjyny kóp bala týǵan anaǵa arnasaq qalaı bolady? Birneshe jylda qursaǵy aman qazaq áıelderi pytyrlatyp týyp tastary anyq. Demek, Memleket kóp balaly anaǵa degen búgingi murnyn shúıirgen kózqarasyn ózgertýi tıis. Ana men balaǵa memlekettiń jasaıtyn qamqorlyǵy kúndelikti tirshilikten kórinip turýy kerek. Bul ne? Altyn alqaly anaǵa kez kelgen jerde kezekten tys qyzmet kórsetilýi kerek. Altyn alqaly ana Uly Otan soǵysy ardagerlerine teńestirilip, kólikte, komýnıkasıada, medısınada arnaıy jeńildikter berilýi qajet. Qazaqstanda jetim balalardyń oqýǵa túsýinde belgili bir jeńildikter bar. Kóp balaly otbasylardan shyqqan talantty talapkerlerge memlekettik grant kedergisiz bólinse bolmaı ma? Altyn alqaly anaǵa turǵyn úı kezeginde aıryqsha jeńildik jasalǵany jón. Altyn alqaly anaǵa nesıe jeńildigi eń tómengi paıyz mólsherinde berilse, qanekı. Aıtalyq, Altyn alqaly ana kez kelgen bankten nesıe alatyn bolsa, 30 jylǵa 1-aq paıyzdyq ústememen berýge bolmaı ma? Bolady. Eger shyn máninde kóbeıýdi kóksesek, shyn máninde Máńgilik el bolamyz desek, osyndaı keshendi sharalar ázirlep, qabyldaý sonshalyqty qıyn ba? – Shynynda qıyn ba?  – Qıyn emes. Tek nıet kerek. Reseı bıligi bul máseleni keńinen oılastyrdy. Ár týǵan balaǵa memleket tarapynan jetkilikti mólsherde qarjy bólinedi. Sonyń arqasynda orys halqynyń týý kórsetkishteri eptep túzelip keledi. Reseı quramyndaǵy Bashqurtstanda mynadaı bir tájirıbe bar dep estidim. Otaý qurǵan jas otbasy múshelerine páter kilti beriledi. Páterdiń qunynan bir bala týsa, 10 paıyzy, eki bala týsa 20 paıyzy, 3 bala týsa 30 paıyzy shegerilip otyrady. Tórt baladan assa, nesıe múldem alynyp tastalady. Osyndaı sharalar jasaýǵa bizge nege bolmasqa?!. – Bizdiń elde bul múmkin emes sıaqty. Memlekettiń «Qoljetimdi baspana» degen baǵdarlamasy bolǵan kúnniń ózinde qanshama jas otbasy, júzdegen jastar baspanaly bolý múmkindiginen aırylyp, úmitsizdikke salynyp otyrǵanda, bul aıtqandaryńyz ertegi sıaqty eken. – Kez kelgen erteginiń ózeginde ómir jatady. Eger bizdiń elimiz shyn máninde Máńgilik el bolsyn desek, qordalanǵan máselelerdiń sheshimin tabýǵa kóp bolyp umtylýymyz qajet. «Qoljetimdi baspana» degen de jemqorlyq pen paraqorlyqtyń ordasyna aınaldy. Bıik minberden Memleket basshysy bul baǵdarlama tóńiregindegi bylyq-shylyqtardy oryndy synady. Jyl saıyn Qazaqstanda turǵyn úı salynbaı jatqan joq. Soǵan qaramastan turǵyn úı kezegi kóbeımese, azaıatyn túri kórinbeıdi. «Jetim burysh» anaý – qalaǵa kelgen qazaqtyń bári áli kúnge deıin sol oramdy jaǵalap júr. Ekonomıkamyz ósti, órkendedi degendi jıi estımiz, ózimiz de jıi jazamyz. Ákimder de «anany istedik, mynany bitirdik» dep esep berip jatyr. Aımaqtaǵy ómir súrý kórsetkishi qalaı? Halyqtyń turmys deńgeıi qanshalyqty jaqsardy? Ólshem osy bolýy kerek. Biz qaptatyp qansha úı salǵanymyzben, turǵyn úı kezegin azaıta almaı otyrmyz. Nege? Bir basyna bir emes, úshten, besten, onnan páteri bar adamdar tolyp jatyr. Astanada bir ózinde júzge tarta páter rásimdegen azamat bar eken degendi BAQ betinen oqyp jaǵamyzdy ustaǵanbyz. Turǵyn úı – taza bıznes. Qazaqqa zaýyt salýdyń, jańa kásip túrin ıgerýdiń esh qajeti joq. Amalyn taýyp, birneshe páter jasasańyz bitti, jalǵa beresiz de paıdaǵa shash-etekten kenelesiz de otyrasyz. Paıda tabýdyń ońaı joly osylaısha keń óris alyp otyr. Astana men Almatyda úlken kóshelerdiń, vokzaldar men kópshilik júretin oryndardyń aldynda bir qolyna birneshe páterdiń kiltin ustap júrgen qyz-kelinshekterdi kórgen de shyǵarsyz. Shynaıy páter ıeleri osyndaı deldaldar arqyly orasan paıdaǵa kenelip otyr. Memleket shyndap qalasa, bul máseleni bir kúnde retteı alady. Biraq joǵaryda aıtqanymdaı, buǵan da eshqandaı nıet baıqalmaıdy. – Siz aıtqandaı, rasynda bireý birneshe balasymen páter jaldap, beısharanyń kúnin keship júr. Basqa bireýler birneshe páterdi jalǵa berip, qyzyǵyn kórip otyr. Jalpy turǵyn úı máselesin jedel sheshýdiń múmkindigi joq pa? – Qazaqstanda qansha adamnyń basynda baspana joq? Qansha adamnyń birneshe baspanasy bar? Muny naqty anyqtaý quzyrly organdar úshin esh qıyndyq týdyrmaıdy. Sol sıaqty jas otbasylarǵa kezindegi «hrýshevka» tárizdi, biraq kólemi ońtaıly, baǵasy qolaıly úı salyp tastaýdyń da esh qıyndyǵy joq. Qazir jappaı ýrbanızasıanyń arqasynda qazaq bitken qalada turýǵa basymdyq berip otyr. Aýyl – aýyl bolýdan qaldy. «Dıplommen – aýylǵa» dep urandattyq. Aýylǵa baryp, ushpaqqa kenelgen jas maman bar ma? Aldyna altyn tostaǵan qoısań da, qazirgi jastar aýylǵa barýǵa yqylassyz, odan da páterde júrse de qalada turǵysy keledi. Al qala – qazaqtar úshin ázirge qaıǵy ǵana. – Munyńyz qyzyq eken. Qaıǵysy qalaı? – Qaıǵy deıtinim úlken maǵynada. Biz qalaǵa qaptap kelgenimizben, QAZAQ bola almaı otyrmyz. Qalada qazaqtaný qaǵıdasy qalyptaspaı otyr. Qalaǵa kelgen qazaq – jatbaýyr. Burynnan turǵandary – tasbaýyr. Qazaq qalaǵa aǵylý arqyly óziniń qanshama ǵasyrdan beri qalyptasqan salt-dástúrinen aıryldy. Onyń sebebi – qala qazaqtary tuıyq sheńberde ómir súredi. Bir podezde tursa da, bireýdiń bireýmen isi joq. Qaýymdasý, qoǵamdasý, qazaqtaný sıpaty bilinbeıdi. Qalada qazaqtyń dástúrinen saqtalyp turǵany – janaza ǵana. Qalǵan jerdiń bárinde salt-dástúr umytyldy, ózgerdi, joıyldy, joǵaldy. – Sonda qandaı salt-dástúr joǵaldy dep oılaısyz? Atap aıtyp bere alasyz ba? – Ózim de osyǵan kele jatyrmyn. Qazaqtyń úlkendi syılaý degen tamasha dástúri bar edi. Qalada sol joıyldy. Qazaqtyń namys degen úlken uǵymy bar edi. Qalada sol joǵaldy. Qala jastary qazir mynaý úlken eken dep jasy egde tartqan adamnyń ózin de, sózin de syılamaıdy. «Mambet» dep mazaq qylady. Qazaqtyq qasıettiń bári qazir osy bir-aq aýyz «Mambet» degen sózge syıǵyzyldy. Mambet degen s.ǵ.s. Muhammed paıǵambardyń esiminiń dybystyq ózgeristerge túsken túri. Qaladaǵy qazaq jastary óz dinin adam qusap qurmetteı almaı tur. Sosyn nesin suraısyz? Qazaqty qazaq qylyp kele jatqan eki nárse edi. Muny qarasózinde Abaı atamyz qadap turyp aıtyp ketken. «Biri – úlkendi syılaý, sózge toqtaý», «ekinshisi – namysshyldyǵy» dep. Osynyń ekeýi de joǵalyp barady dep zar qaǵyp edi, jaryqtyq! Qazirgi qala qazaǵynda osy ekeýi, eń aldymen, namys joq. – Kópke topyraq shashqyńyz kele me? – Aqıqatty aıtyp otyrmyn. «Oıbaı, biz myqty halyqpyz» dep keýde qaǵýdan men de qashpaımyn. Biraq shynaıy jaǵdaıǵa keleıikshi. Qala kóshelerinde tánin saýdaǵa salǵan qazaq qyzdarynyń bári qaıdan shyqty? Solardyń bári tuldyr jetim be? Olardyń áke-sheshesi, týys-týǵany, aǵaıyny joq pa? Aǵasy, jezdesi, naǵashysy, apasy, ápkesi joq pa? Bári bar. Bárimiz munyń azǵyndyq ekenin jaqsy bilemiz. Azǵyndyqtyń aqyry teksizdikke ákeledi. Tektisi azaıǵan eldiń kektisi kóp bolady. At tóbelindeı qazaq osyndaı pushaıman halge qalaı tústi? Óz qyzy, óz balasyna dármeni júrmeıtin beısharalyqtyń sebebi nede? Qalaǵa kelgen qazaq eldiginen aıryldy. «El» degen úlken uǵym edi. Qazaqtyń shaldary jas baladan jón suraǵanda, «Qaı elsiń?» dep suraıtyn edi. Bala óz rýyn, shyqqan tegin aıtatyn. Jáı ǵana taıpalyq túsinik emes. Úlken eldik uǵym. Mine osy uǵym qala qazaǵynda «ólýge» qarady. Nege? Óıtkeni qalada qazaqtyń ómir súrý qaǵıdasy joq. Qundylyqtar aıaqqa taptaldy. Otbasy qundylyǵy qurýǵa aınaldy. Eń bastysy – qaladaǵy qazaq namyssyz tobyrdy qurap otyr. Ózbekterde «mahalla» degen bar. Bizdińshe, kvartal degen sóz ǵoı. Ár kvartaldyń óz úlkeni bar, jasy kishi adam soǵan toqtaıdy. Ózindik tártip bar. Soǵan saı dástúr ózgergen joq. Ult retinde ózbektiń namysy ólmedi. Bizde bári kerisinshe. Úlken syılaý dástúri joǵalyp bara jatqanyn aıttym. Namyssyzdyq órship turǵanyn ekiniń biri biledi. Qazaqty qutqaratyn nárse – osy ekeýi. Óziniń tegin bilý mańyzdy. Bóliný úshin emes. Óziniń El ekenin bilý úshin. Sol El úshin namysqa tyrysý. Ulttyq rýh degen sol. Basqa eshqandaı jol, amal-aıla bizdi tyǵyryqtan alyp shyǵa almaıdy. Qazaqta «taıaq etten ótedi, sóz súıekten ótedi» degen sózdiń baryn bilesiń. Saǵan suraq qoıaıyn, osy nege aıtylǵan? – Taıaqtyń etten ótetini belgili. «Sóz súıekten ótedi» degeni adamnyń teris qylyǵy, nemese is-áreketi umytylmaıdy degendi bildiretin shyǵar. – Óte durys aıtasyń. Taıaq tıse azar bolsa, deneń kógerer. Al «sóz súıekten ótedi» degen naǵyz tyıym. Iaǵnı, musylmandyq, adamdyq qaǵıdanyń taza qazaqtyq ólshemi. Adam – pende. Jaza baspaı, jańylyspaı turmaıdy. Árkim istegen isi men aıtqan sózine Alla aldynda ózi jaýapty. Egerde kimde-kim ar jolynan, adamdyqtan, ádildikten ǵaıyptan taıyp ketse, onyń jaman aty ózi ómirden ótip ketse de qalmaıdy. «Pálensheniń arǵy atasy ury edi», «Túgensheniń tórtinshi atasynyń moınynda adam qany bar edi» degen sıaqty sóz urpaqtan urpaqqa jetip otyrdy. Bul – ulttyń saqtandyrǵysh qondyrǵysy, oryssha aıtqanda «predohranıtel» bolatyn. Kez kelgen tehnıka kenet tok kúsheıip ketse, kúıip ketedi. «Saqtandyrǵysh» bolsa, kúımeıdi. Qazaq úshin álgi sózdiń saqtandyrǵysh kúshi bar edi. Osy «kúıip» ketti. Qazaq ultynyń ataly sózge toqtamaıtyndyǵy sondyqtan. Búginde bizge báribir sekildi. «Kúl bolmasa, búl bolsyn» degen uǵym. Bul – ulttyń ózegine túsken jegi qurt. Bul qurt ultty ishten jep bitiretin indet. – Tym ýaıymǵa salynyp, Asan Qaıǵy bop ketken sıaqtysyz. Sonda búgingi urpaqta úmit joq pa?  – Bir jaǵdaıdy aıtaıyn. Japonıada Iýkıa Mısıma degen kúshti jazýshy bolǵan. 40-qa tarta kitap jazǵan. Kınoǵa túsken. Jan-jaqty talant ıesi. Japonıa Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńilgennen keıin barar jer, basar taý tappaı tyǵyryqqa tirelgen eken. El-jurt óziniń atadan kele jatqan salt-dástúrinen jerinip, jappaı amerıkandyq ómir súrý saltyna aýysa bastaǵan. Sondaı bir qalyń el daǵdarysqa túsip, ne isterin, qalaı bolaryn, qaıtip damıtynyn bilmeı daǵdarǵan tusta álgi Iýkıa Mısıma bir top jaqtastarymen Tokıo telearnasyn basyp alady. Tikeleı efırge shyǵyp, ózderiniń mundaı áreketke ne úshin barǵanyn aıtady. Jalpy mazmuny mynadaı: «Aınalaıyn, halqym, japonym. Sen kim ediń? Endi kimsiń? Seniń keremet salt-dástúriń bar edi ǵoı. Sodan nege jerindiń? Seniń tamasha tarıhyń bar edi, seniń ǵajap ádet-ǵurpyń bar edi. Sonyń bárinen nege bezindiń? Endi qaıda barasyń? Kim bolasyń? Myna túrińmen eldikten aırylasyń ǵoı. Eldiginen aırylǵan elde erik bola ma? Berekesi ketken eldiń bosaǵasy berik bola ma? Oılan! Oılan, japonym. Mundaı tyǵyryqqa tirelgen sátte burynǵy ata-babamyz – samýraılar ne isteıtin edi? Harakırı jasaıtyn. El bolam deseń, mine, men – erkek toqty qurbandyq! Qurbandyǵyń bolaıyn! Biraq sen aqylǵa kel! Dástúrińe, saltyńa qaıta oral. Sonymen ǵana japonsyń. Japon bolǵyń kelmese, jutylasyń da ketesiń!» dep óziniń qarnyn jaryp jiberedi. Qyp-qyzyl qan. Búkil Japonıa muny tikeleı efırden kóredi. Sóıtip, el esin jıady. Ata dástúrine qaıtady. Bizge óıtip qaryn jarýdyń qajeti bolmas. Biraq ata dástúrge qaıtýymyz qajet. – Aýyl emes, qalada ne isteı alamyz? Sózge qulaq túretin adam bar ma?  – Qala qazaqtary kúshti bolýy úshin qalada qazaq mádenıeti kúsheıýi tıis. Ol ne degen sóz? Qala turǵyndary qazaq mádenıetinde ómir súre bastaýy kerek. Qazaqtyń salt-dástúri, ádet-ǵurpy qalada qaıta jańǵyrýy kerek. Máselen, Naýryz merekesin-aq alaıyqshy. Jyl saıyn Naýryz keledi. Jyldan jylǵa onyń máni joǵalyp barady. Baıaǵy dúrmek, baıaǵy jalpyhalyqtyq mereke retinde rýhy atoılap turǵan joq. Onyń ornyna, Qazaq elinde Jańa jyldy dáripteý sumdyq qarqyn alǵan. Táýelsizdik toıynyń ózi Jańa jyldyń tasasynda qalyp qoıdy. Nege qala kósheleri Naýryz merekesi qarsańynda dál Jańa jyl aldyndaǵydaı bezendirilmeıdi? Qazaqstandaǵy iri qalalardyń bárinde qazaq ákimderi otyr. Naýryzǵa ulttyq naqysh berý sonshylyq qıyn ba? Qıyn emes. Taǵy da nıet joq. Tipti namys joq desek te bolady. Joǵarydan nusqaý bolmasa, eshkim óz betimen qımyldamaıdy. Naýryz kóje degen bar. Ár úı óz bilgeninshe jasaıdy. Osy Naýryz kójeni ár podezdiń aldynda berý kerek. Dám tatsyn bári. Orys ta, káris te, nemis te, ýkraın da bir ret dám tatsa, ekinshi ret «Naý­ryz kogda? Gde naýryzkoje?» dep elpeńdep turatyn bolady. Tipti ár merekede ár podezdiń aldynda bir qap unǵa talaı shelpek pisirýge bolady, jappaı eldiń bárine taratyp ber. Eldi syılatatyn dám ǵana. Nege baıaǵy qarashekpendi orystar qazaqty qurmettedi? Nege Qazaqstanǵa jer aýdarylyp kelgen ózge ulys ókilderi qazaqty ólgenshe syılaıdy? Ózi shıetteı bala-shaǵasymen ash otyrsa da, aldyndaǵy asyn bólip bergeni úshin! Qonaqjaımyz dep shetten kelgenderge jaıy­lyp jastyq, ıilip tósek bola bermeı, dám tattyrý arqyly da talaı ıgilikti isti jasaýǵa, sóıtip qazaqty syılatýǵa bolady. Jaqynda Pavlodarda boldym. Qazaqtyń bári «Maslenısany» toılap júr. Keńqoltyq elmiz ǵoı. Óz Naýryzymyzdyń qadirine jetpeı otyrmyz. «Maslenısany» toılaımyz... Astanada qazaq jigitteri «Kreshenskıı moroz» degenge muzdyń oıyǵyna túsip, máz bop júrgenin telearnalar kórsetti. Qazaqtyń dástúrinen basqanyń bárin qabyldaýǵa ázirmiz. Qazaqtyń salt-dástúriniń bárinen jırenip otyrmyz. Bári bolǵymyz keledi, biraq qazaq bolǵymyz kelmeıdi. Bul – quldyq sananyń joıylmaýy­nan bolyp otyr. Quldyq sananyń ornyna Eldik sana kelýi tıis. Memlekettik merekeniń bárin memlekettilikti, eldikti kúsheıtý sharalarymen bekite bergen jón. Sonda ǵana úmit oty jaǵylady. Óıtpegen kúnde biz ult retinde myqty elderdiń shyrmaýyna matalyp, jutylyp ketemiz. Al jappaı jutylýdan ulttyq qaınarǵa qaıta oralý ǵana qutqarady. – «Qazaqstandaǵy basqa ult pen ulys ókilderin qazaq mádenıetine ózimiz uıyta almaı, moıyndata almaı otyrmyz» deısiz... Nege? – Máńgilik el degende ol qandaı el? Qazaq eli me? Joq, kópultty degen kólgir sózdiń eli me? Qazaqstanda eshqandaı da kóp ult joq. Bir-aq ult bar. Ol – qazaq ulty. Qalǵany dıaspora. Olardyń qazaq bolýdan basqa joly joq. Taıaýda Astanada turatyn jap-jas orys jigiti «Men qazaq bolyp jazylýǵa daıynmyn», – dedi. «Túrkistan» gazeti jaqsy berdi sony. Qazaqstandy mekendep otyrǵan ózge jurtty qalaı qazaq etemiz? Ulttyń artyqshylyǵymen emes, tek qana tartymdylyǵymen! Tartymdylyq degen ne? Qazaqtyń baıyrǵy ádet-ǵuryp, salt-dástúrin erekshe dáriptep, boıǵa sińdirý. Sosyn oıǵa sińdirý. Bizde Asssambleıa bar. Bári Elbasynyń saıasatyn jaqtaımyz deıdi. Elbasy Máńgilik el ıdeıasyn usyndy. Qazaqtyń bir dástúrin qabyldaıyqshy degen bir jan bar ma? Alysqa barmaı-aq, qazaqtyń «Tusaýkeser» degen tamasha dástúrin alaıyqshy. Bul – táı-táı basqan jas balaǵa aq jol tilep, tusaýyn kesý, adaldyqqa tárbıeleý. Endi osy tusaýkeserdi Qazaqstanda turatyn orys, nemis, káris taǵy basqa ulys ókilderi óz balasyna jasasa, bir jerleri kemip qala ma? Bolmasa, «Tilashar» degen bar. Mektepke barǵan balasyna arnap «Tilashar» jasasa, ózge ulys ókilderi qazaqqa bir taban jaqyndaı túser edi ǵoı. Máńgilik el bolamyz desek, birtin-birtin qalǵan jurtty qazaqtyqqa tarta berý qajet. Oılastyrsaq, Qazaqtyń nebir keremet salt-dástúri, ádet-ǵurpy bar. Ádep, ıba, úlken syılaý, sózde turý, adaldyq, ádildik sıaqty qundylyqtar qaı halyqqa da kerek. Qazaq óz ádebin ózge jurtqa ótkize de, jetkize de almaı otyr. Osyǵan qatty mán bermese bolmaıdy. – Ózgeniń qańsyǵyn tańsyq kórý ulttyq daǵdyǵa aınalyp bara jatqany jasyryn emes. Alysqa barmaı-aq, TMD elderine qarasaq, ózbek óz dástúrin, qyrǵyz, tájik, túrkimenge deıin eldik qasıetterin saqtap otyr. Bir qazaq qana bar asylynan jırenip, tóltýma mádenıetinen kún ótken saıyn qashyqtap bara jatqandaı. Munyń sebebi nede? – Bizde jaýapkershilik degen qasıetti bir uǵym bar edi. Sol joǵalyp barady. Balalarǵa arnalǵan dúnıelerge jiti qarap otyramyn. Óleń, áńgime, taqpaq ataýlyda bári bar. Jaýapkershilik uǵymy joq. Qazaq «on úshte otaý ıesi» deıtin. Bul on úshke tola sala úılene sal degen sóz emes. Bul – sol jaýapkershilik. On úshke tolǵan jas ulan eline, jerine, salt-dástúrine, ózine jaýapty bolýy kerek degen qaǵıda. Bizdiń keı aǵaıyn jıyrma, otyz, qyryq, elýdegi azamattardy «áli jas qoı» deı salady. Qaıdaǵy jastyq? «Bolar bala on besinde baspyn der, bolmas adam otyzynda jaspyn der» degen. Mynaý sheshen men orys arasynda talaı qyrǵyn boldy. Kavkaz jurtyna óshpendilikpen qaraıtyn sol orystyń bir saıasatkeriniń aıtqan sózi bar edi. «Qansha desek te, meniń kavkazdyqtarǵa qurmetpen qaraıtyn bir jerim bar. Bular otbasynda erkek tárbıeleıdi. Bizde sol joq. Kez kelgen kavkazdyq erkek bop ósedi. Erkek bolý degen eń aldymen ózine, eline jaýapkershilik» degen mazmunda. Bar másele otbasynda jatyr. Bári ulttyq tárbıege kelip tireledi. Qazaq otbasylary «áı deıtin aja, qoı deıtin qoja» joqtyqtan osy kúnge dármensiz, pushaıman halge jetti. El namysy áýlet namysynan turady. Jesirdi jylatpaý, jetimdi tentiretpeý – qazaqty qazaq qylǵan uǵymdar. Qazaqstanda jetim balalar qaı tilde tárbıelenedi? Orys tilinde. Tipti bizdiń elde múgedek balalarǵa memlekettik tilde tárbıe beretin birde-bir mekeme joq eken. Sumdyq emes pe? Bala tárbıesimen kim aınalysýy tıis? Áke men sheshe. Ákeler jumys tappaı sendelip, sanasy sansyrap júr. Araqtyń sońyna túsken azamat kóp. Bul olardyń moınynan «jaýapkershilik» uǵymyn alyp tas­taıdy. Jumysy barlar «qara qazan, sary balanyń qamy úshin» degennen ary aspaıdy. Áıelder ala qap arqalap, bazarda tur. Kúni boıy tabanynan syz ótip, júreginen muz ótip, ólmestiń kúnimen júrgen analar balaǵa qaraı ma? Mektep bitken áıel muǵalim: maıysqaq ul, qaıysqaq erkek sol tárbıeden shyǵyp jatyr. Bylaı qarasańyz, búlingen eshteńe joq, zaman túzý, biraq biz ózimizdiń ulttyq tárbıe degen uly qundylyǵymyzdan aırylyp qaldyq. Qazaq otbasylarynda ata men áje qadirsiz, áke men sheshe syısyz, úlken degen uǵymǵa selkeý tústi. Buǵan qazaqtyń kempiri men shalyn, áıeli men erkekegin kileń kisiqubyjyq etip kórsetetin satıralyq teatrlar men otandyq telefılmder shekteýsiz «úles» qosyp jatyr. Otbasyndaǵy qundylyq qurýǵa aınaldy. Otbasynda qundylyq bolmaǵan soń, Otanda qundylyq qala ma? Jaqynda bir top jas azamatpen áńgimelestim. «Qazaq jerine syrttan áldebireýler kóz alartyp, qolyn suqsa, ne isteısińder, qorǵaısyńdar ma?», – dep jorta suradym. Sonda olardyń aıtqany: «Qazaq jeriniń bári jekeshelenip ketti, sonda biz Tereshenkonyń, Kýlagınniń, Ulybaev, Pulybaev degenderdiń jerin qorǵaýymyz kerek pe? Bireýdiń jeri úshin jan berip, aqymaq boldyq pa?!». Mine, búgingi jastarymyzdyń kóbisiniń oı-tolǵamy osyndaı. Qazirgi Ýkraınadaǵy jaǵdaıdan qazaq qoǵamy sabaq alýy tıis. Qudaı betin aýlaq qylsyn, eger de Qazaqstannyń soltústiktegi bes oblysyna bir týǵan baýyrlaryna aıbaltasyn ala umtylyp otyrǵan ejelgi qońsymyz kerzi etigimen teýip kirse, «maǵan báribir, ne bolsa, o bolsyn» dep beıjaı qaraıtyn jańa tolqyn tabylatyn sıaqty. Sonda ne boldy? Batyrlyǵymyz, batyldyǵymyz, jaýgerligimiz, erligimiz, myqtylyǵymyz qaıda qaldy? Estıar eldik pen muhtar memleketshildikten nege aırylyp qaldyq? Bizge ne – alabóten qıyndyq keldi me, jerdi súıý, eldi súıý degen qundylyqtar nege azaıdy? Budan da qıyn zamandar bolǵan, sonda da eldik qalpymyzdy joǵaltqan joq edik qoı deýińiz múmkin. Ras. Boldy. Qazaqtyń basynan talaı náýbet ótti. «Aq taban shubyryndy, alqakól sulama», ótken ǵasyrdaǵy sábet salǵan ylań: 3 mıllıonnan astam qazaqty jalmaǵan asharshylyq, jappaı qýǵyn-súrgin, odan keıingi soǵys zardaptary qazaqtyń jadynda qara qasiret retinde tańbalanyp tur. Anaý Ýkraına bizden az qyryldy ma? Basqa qyrylǵan el az ba? Evreı jurty ne kórmedi? Qansha zobalań týsa da evreıler ishki birligin, ulttyq iriligin saqtap otyr.«Ata-babamyz batyr bolǵan, ulan-baıtaq jerge ıe bolǵan, qyrylǵan, «myń ólip, myń tirilgen ultpyz» degendi jıi aıtamyz. Tek ótkenmen maqtaný, ótkenimizben ómir súrýge bolmaıdy. Sanadan «biz kóp qyrylǵan, qurýǵa qaraǵan elmiz» degendi shyǵaryp tastaý qajet. Ósetin, ónetin, bordaı tozatyn emes, bolatyn elmiz degendi nazarda ustaý kerek. Ótkenmen emes, búginmen ómir súrý kerek. Jaqsy da jaıly ómir búgin kórinis berýi tıis. Byltyr Japonıa, Ońtústik Koreıa elderine sapar jasadym. Olar bizden áldeqaıda ozyp ketken. «Álemdegi eń myqty otyz eldiń qataryna kiremiz» dep kúshenip otyrmyz. Biz qýyp jetkenshe, ozyp ketken elder «qazaqtar kele jatyr eken» dep kútip tura ma? Olar osy qarqynmen damı beredi. «Uly sózde uıat joq» degen. Biz artymyzǵa qaramaı, álemdi moıyndatqymyz keledi. Ne bolsa da álemdik dárejemen ólsheıtin boldyq. Birdeńe salsaq, «álemde teńdesi joq qurylys saldyq» dep jahanǵa jar salamyz. «Attyǵa erem dep jaıaýdyń tańy aırylypty» degenniń keri kelip júre me dep qorqamyn. Qıt etken nárse bolsa, álem-álem dep qıqý sala bermeı, ózimizdiń álem-jálem turmysymyzdy, keteýi ketken qıqy tirligimizdi, yqpaly kemigen yntymaǵymyzdy, ydysy tógilgen yrysymyzdy túgendep alsaq ta jaman bolmas edi. – Sózińizge qarasam, ýaıym-qaıǵydan ǵana turatyn sıaqty. Kóńil jubatar esh jaqsylyǵymyz joq pa? – «Men qaýip etkennen aıtamyn» degen eken Muryn jyraý. Sol aıtqan sózdiń yǵytynda ketken bolsam, aıyp etpe. Biz de qaýip etkennen keıin aıtyp otyrmyz. Máshhúr Júsip kóripkel kisi bolǵan ǵoı, «2016 jyldan ary qaraı qazaqta «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zaman bolady» dep aıtypty. Laıym aıtqany kelsin! Quldyq sananyń ornyna eldik sana, jershildiktiń ornyna memleketshildik uǵymy, otbasynda qazaqy tárbıe, ómir súrýdiń ulttyq qaǵıdasy, ulttyq tóltýma mádenıet, qoǵamda adamdyq qundylyqtar bolsa, biz de ótpeli kezeńnen aman-esen ótermiz, jaqsy kúnderge jetermiz! – Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Gúlzına BEKTAS

(taqyryp ózgertilip alyndy)