Básekelestik termıni qansha ǵasyrdan beri qoldanylyp keledi, kim bilsin. Bir anyǵy tirshilik bar jerde básekelestik bar ekendigi. Jer betindegi kez-kelgen tirshilik ıesi bir-birimen básekelese, birin-biri shart etip, qarama-qarsylyqtyń birligimen kún kórip keledi. Ósimdikter de, janýarlar da solaı. Olaı bolsa, kúlli tirshiliktiń ardaqtysy sanalatyn adamdar arasynda básekelestiktiń ornaýy men damýy basty tabıǵı ári qajetti dúnıe. Bir sát oı júgirtińizshi, eger adamdar arasynda básekelestik bolmasa, qoǵam qalaı damıdy? Ult pen ulttyń, el men eldiń arasynda básekelestik bolmasa, adamzat qalaı órkendeıdi.

Básekelestiktiń sıpatyn toıymsyzdyqpen, shúkirsizdikpen shendestirýge kelmeıdi. Básekelestik adam balasynyń eń túpki maqsaty men mindetiniń   oryndalýynyń qozǵaýshy kúshi. Adam balasynyń túpki maqsaty - dúnıeni jáne ózin taný. Túpki mindeti - ózi jáne basqalar úshin ıgilikter jasaý. Al bularǵa jetý úshin izdenis, eńbek, jasampazdyq jáne nátıje kerek. Osylar úshin báseke qajet. Al endi básekeniń qarama-qarsy jaǵyn básekelestiktiń bolmaýy dep qarasaq ol durys bolmaıdy. Básekeniń qarsylasy - kúnshildik. Sebebi, kúnshildik adam balasynyń túpki maqsaty men mindetine qarsy jumys jasaıtyn rýhanı kúı. Alaıda, básekelestik te, kúnshildik te adam balasynyń boıyndaǵy nápsiler. Biraq ekeýiniń sıpaty bólek. Bizde qulaǵymyzǵa sińip, etimiz úırengen bir sóz bar, ol - nápsi qumarlyq. Qoǵamdaǵy ilgeri ketýdi de, keri ketýdi de osy sózben beıneleımiz. Shyndyǵynda nápsi ataýynyń bári jaman emes. Eger nápsiniń qalaýy men talaby bolmaǵanda adam balasynyń órkenıeti búgingi beleske shyqpas edi.

Básekelestik adamzat ómiriniń ár satysynda, ár salasynda kezdesedi. Básekelestik ortasy joq jer múlde bolmaıdy. Sondyqtan  "básekelestikke" anaý aıtqandaı kesip-piship, básekelestik mynaý dep anyqtama  berý qıyn. Árkim óz mamandyǵy men qyzmeti, turmysy men bilimi turǵysynan túrli anyqtama berýi múmkin. Alaıda, jalpyǵa ortaq bir sıpaty - áriptesterinen qorǵaný, úzeńgiles júrý jáne basyp ozý. Osy úsh túrli sıpat básekelestiktiń qaı salasynda da ómirsheńdigin joǵaltpaıtyn qundylyqtar bolyp qalýy múmkin.

Básekelestik zamanǵa, mekenge saı ózgerip, damyp otyratyn adamdyq ómirge tán, tabıǵı jáne máńgilik toqtaýsyz úrdis. Ol qarapaıymdyqtan kúrdelilikke, jekelikten ortaqtyqqa qaraı túrli dárejege bólinedi. Azamattar arasyndaǵy bilim, qyzmet, tabys jáne basqa da jaqtardaǵy áriptestik bular básekelestiktiń eń tómengi satysy, odan joǵary otbasylar arasyndaǵy, ult pen ulystar arasyndaǵy. Aımaqtar men aımaqtar arasyndaǵy, eń úlkeni memleketter men memleketter arasyndaǵy básekelestik keregesin keńge sala beredi. Osy elder arasyndaǵy básekelestikte qalǵan básekelestikterdiń múddelik tustary tolyǵymen toptasqan bolyp tabylady. Memlekettiń áriptesterinen qorǵaný, úzeńgiles júrý jáne basyp ozý sıpatyn básekelestik qabilet dep baǵamdasaq artyq etpeımiz.

Dúnıejúzi elderiniń básekelestik qýatyn saralaıtyn Búkilálemdik ekonomıkalyq forým, Dúnıejúzlik bank jáne  Halyqaralyq menedjment jáne damý ınstıtýty (Lozanna qalasy, Shveısarıa) tarapynan usynylǵan álem elderiniń básekelestik qýatynyń ólshemderi negizinen mynalar:

          - Instıtýttar sapasy;

          - Infraqurylym;

          - Makroekonomıkalyq turaqtylyq;

          - Densaýlyq jáne bastaýysh bilim berý;

          - Joǵary bilim jáne kásiptik daıarlyq;

          - Taýarlar men qyzmetter naryǵynyń  tıimdiligi;

          - Eńbek naryǵynyń ónimdiligi;

          - Qarjy naryǵynyń damýy;

          - Tehnıkalyq japdyqtalý;

          -  Naryqtyń kólemi;

          - Kompanıalardyń jetilý deńgeıi;

          - Inovasıalyq áleýeti.

Osylarǵa kóz júgirtseńiz memlekettiń básekelestik qabiletinde egemendikti saqtaý, ózge eldermen qatar damý jáne múmkin bolsa qara ozý nıetiniń jatqanyn ańǵaramyz. Osy básekelestik ólshemderdi oryndaıtyn kimder? Olar - eldiń ár bir azamaty. Solar qurǵan otbasy men qoǵamy. Demek, memleketter ara básekelestik túptep kelgende azamattar arasyndaǵy básekelestik.  Bizdiń el úkimetiniń  básekelestik qabileti damyǵan 30 eldiń qataryna qosylamyz degenin el azamattaryn damyǵan elder azamattarymen básekege túsýge shaqyrý dep qabyldaý tıis. Munda árkim óziniń mamandyǵy jáne qyzmeti boıynsha damyǵan elderdiń sol saladaǵy, sol qyzmettegi tulǵasymen áriptes bolýy degendik. Bulaı qarasaq, óz jaýapkershiligimiz ben ıyǵymyzdaǵy júgimizdiń qanshalyq aýyr ekenin birden sezinemiz. Al eger básekelestikti tek ǵana memlekettiń enshisine qaldyrsaq,  onda ol bizge jeńil tıeri anyq.  Biz áriptes bolatyn azamattar kimder eken, solarǵa qaraıyq. Joǵarydaǵy úsh qurylymnyń ár jylǵy anyqtaýy boıynsha 2015-2016 jylǵy álemdik básekelestikke qabiletti 30 el mynalar:

1. Shveısarıa 5.76

2. Sıngapýr 5,68

3. AQSH 5.61

4. Germanıa 5,53

5. Nıderlandy 5.50

6. Japonıa 5.47

7. Gonkong 5.46

8. Fınlándıa 5.45

9. Shvesıa 5.43

10. Ulybrıtanıa 5.43

11. Norvegıa 5,41

12. Danıa 5.33

13. Kanada 5.31

14. Katar 5.30

15. Taıvan 5,28

16. Jańa Zelandıa 5,25

17. Birikken Arab Ámirlikteri 5.24

18. Malaızıa 5,23

19. Belgıa 5.20

20. Lúksembýrg 5.20

21. Avstralıa 5.15

22. Fransıa 5.13

23. Avstrıa 5.12

24. Irlandıa 5.11

25. Saýd Arabıasy 5,07

26. Ońtústik Koreıa 4.98

27. Izraıl 4.98

28. Qytaı 4.89

29. Islandıa 4,83

30. Estonıa 4.71  

Qandaı alpaýyttarmen básekeles bolyp otyrǵanyńyzdy baıqadyńyz ba? Júrek shaılyǵardaı. Mynadaı bir fraza bar: Úsh qytaı bir koreıdiń, úsh koreı bir japonnyń jumysyn isteıdi-degen. Al qansha qazaq bir qytaıdyń jumysyn isteıdi? Basy ashyq suraq. Sol alyp Qytaıyńyzdyń ózi 28-oryndy mise tutyp otyr. Demek, álemdik básekelestik bireýler oılap júrgendeı  oıynshyq dúnıe emes. Dúnıejúzi elderiniń básekelestik qýatyn ár jyl saıyn baǵalap otyratynyn aıttyq. Endi sońǵy jyldarǵa kóz júgirteıik. Ol úshin  bárin emes, aldyńǵy besdikti qana mysalǵa alaıyq. Úsh tuǵyrly til saıasatynyń jemisi retinde túp nusqasyn kóreıik:

2010-2011 jyldar arasy:

1.           Switzerland        5.63

2.         Sweden              5.56

3.         Singapore          5.48

4.         United States     5.43

5.         Germany           5.39

2011-2012 jyldar arasy:

1.           Switzerland       5.75

2.         Singapore          5.63

3.         Sweden             5.61

4.         Finland             5.47

5.         United States     5.43

2012-2013 jyldar arasy:

1.          Switzerland           5.72

2.         Singapore             5.67

3.         Finland                5.55

4.         Sweden                5.53

5.         Netherlands         5.50

2013-2014 jyldar arasy:

1.              Switzerland       5.67

2.            Singapore          5.61

3.            Finland              5.54

4.            Germany           5.51

5.           United States     5.48

2014-2015 jyldar arasy:

1.          Switzerland        5.80

2.        Singapore           5.65

3.        United States     5.54

4.         Finland              5.50

5.         Germany           5.49

2015-2016 jyldar arasy:

1.           Switzerland         5.76

2.         Singapore            5.68

3.        United States        5.61

4.         Germany              5.53

5.         Netherlands          5.50

           Basty el retinde  Shveısarıa,  Sıngapýr,  AQSH,  Germanıa, Nıderlandy, Fınlándıa elderi taldalǵan. Biz tańdaı qaǵyp tamsanatyn Japonoıa da,  Ulybrıtanıa da bestiktiń ishinde joq. Birinshilikti bermeı kósh bastap kele jatqan el - Shveısarıa. Aýyzyn aıǵa bilegen AQSH ta, Eýropanyń júregi sanalatyn - Germanıa da oǵan jete almaı "pushaıman" kúı keship otyr. Olaı bolsa, básekelestikke qabilettilik degen – memlekettiń alyptylyǵy, resýrstarynyń molodyǵy nemese áskerı-tehnıkalyq  qýatynyń joǵary bolýy emes. Ol - Jalpy ishki ónimniń paıyzdyq ósimi,  jan basyna shaqqandaǵy úlestiń kóbeıýimen birge, tutas qoǵamnyń áleýetiniń jan-jaqty artýy. Oǵan ekonomıka da, ekologıa da, saıası turaqtylyq ta, áleýmettik ıgilikter de, óner de, mádenıet te, ǵylym men bilim de, turmys deńgeıiniń jaqsarýy da, sport pen salaýatty ómir saltynyń qalyptasýy da, densaýlyq saqtaý men ınfraqurylymnyń jabdyqtalýy da, qarjylyq jáne banktik júıeniń turaqtylyǵy men senimdiligi de, ǵumyr jastyń uzaqtyǵy da, jumys pen baspanamen qamtylýdyń deńgeıi de, kásipkerliktiń ashyq ári zańǵa saı júrilýi de, sóz bostandyǵy jáne adamdyq quqyqtyń asqaqtaýy da, adamdar arasynda ózara senim men qurmettiń shynaıy kórinis tabýy da, jalpy qoǵamnyń dúnıedegi eń basty baılyqtyń -adam ekendigin tereń túsinýi de taǵy basqa tolyp jatqan adam jáne onyń óndirisi men ómirine qajetti qundylyqtardyń dáýrendeýi jatady. Mine osy dúnıelerdiń barlyǵynyń bir qoǵamda shoǵyrlanýy  - básekege qabilettilik bolyp tabylady.  Bir sózben aıtqanda básekelestik qabilet tek ekonomıkalyq kórsetkishter ǵana emes, ol tutas qoǵamdyq sana men áleýettiń jańarýy men damýy. Al ony jańǵyrtýshy - myna biz ben siz sekildi azamattar. Árkim óz jumysyn adal ári joǵary kásibı deńgeıde jaýapkershilikpen atqaratyn bolsa, ol úshin únemi izdeniste, jasampazdyqta júretin bolsa, otyz eldi oısyrata otyryp, ortasynan oryn alarymyz anyq. Biraq, sol 30 el biz úshin tek alǵa jyljyýdyń nysany ǵana. Al bizge keregi jan-jaqtyly damý, órkenıet. Ol úshin biz basqalardyń artyqshylyǵyn ózimizge úlgi ete otyryp, ózimizben ózimiz únemi básekede júriýimiz qajet. Sol arqyly boıymyzdaǵy túrli minezdik kesapattardan arylyp,  shynaıy básekelestik qabiletke ıe bolamyz. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) aıtqan: úlken jıhat sol bolmaq.

Qaster Sarqytqan

Abaı atyndaǵy QazUPÝ

Eltaný jáne týrızm kafedrasy

dosenti