Germanıanyń basty qalasy jáne astanasy Berlın qandaı qyr-syrlarymen erekshelenedi? Olar jeterlik. Olardyń az emes ekeni sonsha, qaısysynan bastap áńgimeleýdiń ózi sál qıyndyq týǵyzady. Biraq olardyń árbirin neǵurlym tolyǵyraq bilý, qalany soǵurlym jaqsyraq tanýǵa múmkindik beredi. Biz bul jerde barlyǵyna kóńil bólip, sıpattama berip, túsindire almasaq ta, bul rette, bizdiń aldymyzda turǵan maqsat ózimiz bilgen, bizdiń oıymyzsha, eń qyzyqty faktilerdi qalanyń ómirimen, tarıhymen qyzyǵatyndarǵa jetkizý bolyp tabylatynyn aıta ketkimiz keledi.
Aldymen Berlınniń búkil Evroodaq memleketteri arasynda halyq sany (3 490 105 adam) boıynsha 2 oryn, aýdany (891,85 km²) boıynsha 5 oryn alatyny jaıly faktilerden bastaıyq. Berlın Brandenbýrg jerinde ornalasqan jáne qalanyń ortasymen Shpre ózeni aǵatyny belgili. Osyǵan baılanysty oǵan teńeý de berilip úlgergen, Berlındi «Shpredegi Afıny» dep ataý dástúri qalǵan bolatyn.
Berlınniń paıda bolýy orta ǵasyrlardaǵy Keln men Berlın qalalarynyń geografıalyq jaǵynan jaqyndyqtaryna baılanysty. Keln Shpre ózenindegi aralda ornalasqan qala, al Berlın Shpre ózeniniń shyǵys jaǵasynda oryn tepken. Berlın týraly alǵashqy málimetter 1244 jylǵa saı keledi. Dál osy ýaqytta ol qala bolý quqyǵyna ıe bolǵan. Sodan keıin 1307 jyly eki qala biriktirilip, bir ortalyqtan basqarylǵan.
Berlın jaıly sóz qozǵaǵanda oıǵa keletin birinshi ári basty sımvolıkalyq asosıasıa retinde senimdi túrde aıý beınesin keltiredi. Óıtkeni aıý – 1280 jyldardyń shamasynan bastap Berlınniń geraldıkalyq sımvoly. Qala ataýynyń paıda bolýy da keıbir etımolog zertteýshilerdiń pikirinshe, nemistiń «aıý» (nem. Bär) sózinen shyqqan.
Evropadaǵy mádenıeti baı, tarıhı tamyrlary tereńge ketetin qala bar desek, ol Berlın bolsa kerek. Týrıster jıi keletin, qonaqtar kóp bolatyn bul qalanyń keremet jarqyn tustary onyń sol tarıhynda jáne mádenıetinde jatyr. Qalanyń tarıhı-mádenı kelbetin ózinde saqtap turǵan jáne kórneki úlgide syrt kózge usynyp turǵan nysandardyń máni zor. Olardy arhıtektýralyq ónerdiń tamasha týyndylary, shedevrleri dep aıtýymyz oryndy. Olar – Berlın telemunarasy, Kafedraldyq sobor, Sharlottenbýrg, Brandenbýrg qaqpasy, Reıhstag, Eski ulttyq galereıa, Olımpıalyq stadıon t.s.s.
Endigi biz bir tarıhı-mádenı nysanǵa erekshe toqtala ketip, shaǵyn kólemdegi málimetter bere ketsek oraıly dep sanaımyz. Onymen baılanysy bar oqıǵalar men faktiler burynnan qazirge deıin tarıhshylardyń da jáne jalpy tarıhqa qyzyǵatyndardyń da nazaryn aýdartyp keledi. Ol búkil álem úshin, ásirese kezinde KSRO degen memlekettiń shańyraǵynyń astynda bolǵan postkeńestik respýblıkalar úshin betburysty kezeńderde oryn alǵan ýnıkaldy oqıǵalar týraly bizdi ár túrli málimetterden habardar ete alady. Ony syrttan qarasań da, ishine kirip kórseń de, ol adamdy sol tarıhı kezeńderge oısha alyp baratyndaı, adamnyń sanasy men sezimi týra sol tarıhı oqıǵalarǵa kýágerdiń sana-sezimine para-par bolatyndaı.
Biz qozǵaǵan sóz Reıhstag jaıynda. Reıhstagtyń qurylysy 1884 jyly kaızer Vılgelm İ kezinde bastalyp, tek on jyldan keıin 1894 jyly kaızer Vılgelm İİ tusynda aıaqtaldy. Al qazirgi kúnde nemis parlamenti – býndestag osy ǵımaratta ornalasyp, óziniń basty mindetin (zań shyǵarý) atqarady.
Reıhstag ataýy keńes halqynyń tarıhynyń betterine altyn áriptermen jazylyp qoıǵan. Reıhstag – mıllıondaǵan adamdardyń kóz jasymen, qany jáne terimen, búkil ómirge tatıtyn qurbandyqtarymen kelgen teńdessiz jeńistiń shyrqaý shegindegi kórinisiniń kýási. 1945 jyly 30 sáýirde keńes jaýyngerleriniń ( R.Qoshqarbaev pen G.Býlatovtyń) ǵımaratqa kire beristegi baspaldaqqa qyzyl týdy tigýi adamzattyń bolashaǵyna qaýip-qater tóndirgen qarama-qaıshylyqtar qaqtyǵysynda jaqsylyqtyń jamandyqty, ádilettiliktiń zalymdyqty, mahabbattyń jek kórýshilikti túpkilikti, oısyrata jeńgenin bildirdi. Reıhstag – tarıhtaǵy eń surapyl, qanquıly soǵysqa birjola núkte qoıylǵan oryn. Onyń qabyrǵalarynda áli kúnge deıin sol ataýly oqıǵanyń osy jerde bolyp ótkenin ańǵartatyn belgiler saqtalǵan. Mysaly, ǵımarattyń ishki bólmelerinde keńes sarbazdary ózderiniń aty-jónin, týǵan jerlerin kórsetip qaldyrǵan jazýlar bar. Oǵan qosa qabyrǵadan oqtardan qalǵan izderdi baıqaýǵa bolady.
Berlın – úlken mádenı, týrısik, saıası jáne ǵylymı ortalyq bolýdan bólek, naǵyz tarıhı qala. Ondaǵy bılik pen turǵyndar aldyńǵy urpaqtardan qalǵan baı tarıhı murany saqtap, ony polárızasıalaýdyń ozyq úlgisin kórsetýde. Sonyń arqasynda ol tarıhı mura kúlli álemge áıgili jáne barsha adamzat balasynyń kózinde qundy qazynaǵa aınalyp úlgerdi.
Tóleý Almas, tarıhshy, Abaı at. Qaz UPÝ magıstranty.
Paıdalanylǵan ádebıetter
1. Amtes für Statistik Berlin-Brandenburg. |Bevölkerungsstand in Berlin am 30. November 2014.
2. wikipedia.org
3. Vyderjkı ız dokýmentov o shtýrme reıhstaga, Berlın, 30 aprelá 1945 g.]. SAMO RF.
