Qazirgi tańda álemdi «ashsa alaqanyn da, jumsa judyryǵyn da» ustap turǵan basty ıdeologıa «aqsha» jáne «qarý» degen eki aýyz sóz. Qazir bárin, tipti ardy da, jerdi de, tildi de, dindi de, adamdy da  satyp jiberýge de, satyp alýǵa da, satpasa tartyp alýǵa da ábden bolatyn boldy. Kúni keshegi Qazaq qoǵamyn da, qylmys bolyp sanalatyn sumpaıy dúnıeler bul kúnde úırenshikti jaǵdaıǵa aınalǵan.  Álemdik eń bedeldi uıym bolyp sanalatyn BUU-nyń da buǵan tórelik aıtyp «Áı, deıtin Áje, qoı deıtin Qoja» bolar qaýqary qalmaǵan.

       Qazirgi Qazaqstan bıligi de osy jolǵa túsip alyp, tek qana ekonomıka dep basqa salalardyń aqsaýyna jol berdi. Ásirese, ıdeologıa salasyn. Orys tildi bıligimiz 25 jyl boıy memleketimizdiń ulttyq ıdeologıasyn aıqyndamady. "Jaman úıdi qonaǵy bıleıdi" dep qazaq maqalynda aıtylǵandaı, árkim oıyna ne kelse, sony isteıtin ashyq-shashyq jatqan memleketke aınaldy.

       Tarıhqa úńilsek, Sonaý Adam Ata men Aýa Anadan beri sansyz qaǵanattar qurylyp, bıleýshileri Qaǵan dep atalǵan eken. Mysaly, Qazaq qaǵan, Alash qaǵan, Móde qaǵan, Oǵyz qaǵan, Muqan qaǵan, Edil qaǵan, Býmyn qaǵan, Estemı qaǵan, Bilge qaǵan, Qadyr qaǵan, Shyńǵys qaǵan t.t. bolyp kete beredi. Qaǵan bıligin búkil álem moıyndaǵan. Sonda búkil álemniń basyn qosqan «qandaı qudiret kúsh?», «qandaı ıdeologıa?» degen suraqqa talaılardyń basyn qatyrǵany anyq.  Bul jerde taǵy bir asa kóńil aýdaratyn jaǵdaı, osy qaǵandardyń aralaryn birneshe myńjyldyqtardyń bólip jatqandyǵy jáne árbir uly qaǵanattardyń birneshe ǵasyrlar boıy ǵumyr keshkendigi.

      Qazaq ultynyń júzdik, rý-taıpalyq júıesi — qazaq qoǵamynyń negizi.  Bul júıe bastaýyn Adam Ata men Aýa Anadan alyp, sodan beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp keledi. Júzderdiń dúnıege kelýi jáne onyń ishki mazmuny jóninde ǵalymdarymyz kúni búginge deıin ortaq pikirge kele almaǵan. Kelińiz, birge saralap kórelik:

        "Qazaq halqynyń jadynda máńgilikke saqtalǵan rýlyq shejire men dastandarynda, epostyq jyrlary men ósıetterin de búgingi qazaq balasynyń barlyǵy Qazaq degen bir Atadan ósip-óngendigi jáne olardyń «Áz áýlıe» dep atalǵandyǵy «taıǵa tańba basqandaı" etip aıqyn jazylǵan.

        Shejire deregi boıynsha Áz áýlıeniń «Úsh Júz» dep atalatyn úsh balasy bar. Bular halyq arasynda «Uly júz – Aǵarys - Úısin», «Orta júz – Janarys - Arǵyn», Kishi júz – Bekarys - Alshyn» dep te atala beredi. Júz – týystyǵy bólinbeıtin jeti atalyq júıege negizdelgen Atamyzdyń aty. Balamasy – sandyq ataý, eldiń bet-júzi, baǵyt-baǵdary (júzin qyblaǵa qaratý), jamandyq ataýlynyń jelkesin qıatyn  qylyshtyń júzi. Taǵy bir maǵynasy ortalyq Orda.  Olar Uly Orda, Orta Orda, Kishi Orda dep te atala beredi.

        Rýlyq shejiremizdiń qazaqty úshke bólý sebebi, bul ataý qazaq  rýlary Atalarynyń týystyq tegine, dúnıege kelý jasyna, qalyptasýy men ornalasýyna  baılanysty úsh kezeńge bólingen.

         ULY JÚZ – AǴARYS – ÚISİN: Uly Júz - qazaqtyń eń birinshi dúnıege kelgen úlken uly, ıaǵnı taq murageri bolǵandyqtan, olar eń uly, ıaǵnı eki inisiniń (Orta Júz ben Kishi Júzdiń) aǵasy, Aǵa Arysy (Aǵarys) atalǵan. Uly Júzge jatatyn barlyq  rýlar Úısindermen qatar dúnıege kelgen.  Olar eń alǵash úılenip, úı salǵan Úısinderdiń aınalasyna toptasty. Al, Úı degenimiz, kádimgi úı. Úlken ul úılengennen keıin, enshisi berilip, otaýy (úıi) tigilip, bólek shyǵarylady emes pe? Bul jerde de týra sondaı jaǵdaı, eshqandaı aıyrmasy joq. Al, "sin" - degenimiz Sen qazaqtyń otaý tikken eń alǵashqy Úıisiń dep tur.

       Biz qazaq mal baqqan elmiz, eń alǵash dalanyń jabaıy ańdaryn qolǵa úıretken elmiz. Qazaqtyń barlyq sózinde Shopan Atany qoı men qoıshynyń, Qambar atany jylqynyń, Oısyl Qarany túıeniń, Záńgi babany sıyrdyń, Seksek atany eshkiniń piri (ustazy) dep ataıdy.

       Qazaqtyń úsh balasynyń úlkeni (tuńǵyshy) osylardyń bárin eń birinshi bolyp iske asyrdy. Qazaq mátelindegi «Uly júz-Úısindi qaýǵa berip malǵa qoı» degeni eshqandaı qorlaý sóz emes, bul búkil qazaq balasynyń olardyń «avtorlyq quqyǵyn» moıyndaǵandyǵy. 

       Ekinshiden, «otan otbasydan bastalady», «otbasy shaǵyn memleket» deımiz. Bul jerde de «Úısinder» avtorlyq quqyqtaryn saqtap otyr. Sebebi,  úıi joq adam otbasyn qura almaıdy. Biz kúni búginde de otbasy, oshaq basymyzdy qorǵaıtyn meken-jaıymyzdy úı (jaı) dep ataımyz. Búkil qazaqqa, búkil álemge otbasyn quryp, ony úı salyp qorǵaýdy úıretken solar bolatyn. Bul kimde-kim «myń jerden, basyn tasqa ursa da» solaı. Bul jerde Úısin atamyzdyń avtorlyq quqyǵyn eshkim tartyp ala almaıdy. Ol Uly Jaratýshy-Alladan bolmasa, adam balasynyń qolynan kelmeıdi. 

       Úshinshiden, atalarymyz Aqıqatty aǵadan izde, Aqıqatty solar biledi degen. Aqıqat pen Aǵanyń sóz túbirleri «aq (aǵ)» bolatyny osydan. Uly Júzdiń - Aǵa Arys dep atalatyny da osydan. «Sý aqpaıtyn ba edi saǵadan, sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan» deıtinderi de osydan. Saǵa – qysqartylǵan sóz. Tolyq maǵynasy Saq Aǵa.

       Bizge, ıaǵnı búgingi Qazaqqa keregi Aǵalarymyz (Uly Júzimiz, Aǵa Arysymyz) búkil Qazaqtyń aryn sol ejelgi atalaryndaı qorǵap, eki inisiniń aldyndaǵy aǵalyq mindetterine adal bolsa eken deımiz. Aǵalarymyz «Aǵasy bardyń jaǵasy bar», inileri «İnisi bardyń tynysy bar» degen qazaq maqalyna saı bolsa eken deımiz.

        Uly JÚZGE: Alban, Dýlat, Oshaqty, Sýan, Shapyrashty, Ysty, Saryúısin, Qańly, Jalaıyr, Sirgeli,  Shanyshqyly, Qataǵan jatady (Ensıklopedıalyq derekten). Keıbir derek te Qataǵannyń orny Shaqsammen aýystyrylady. Taǵy bir derek te Qataǵan men Shaqsam da qosylyp Shanyshqyly atalmaı qalady. «Qazaq júzderi» ensıklopedıasynda Qataǵan da, Shaqsam da qosylmaı 11 rý atalady. Keler urpaqtyń shatyspaýy úshin Uly Júzdiń kónekóz qarıalary osy máseleni rettep, nege bulaı ekendigine tıanaqty túsinik bergenderi jón bolar edi.     

       Árbir qazaq júziniń tarıhı qalyptasqan aýmaǵy bar. Uly júz birlestigi Jetisý jerinde, Shý jáne Talas, Syr, İle ózenderiniń keń alqaptarynda óte kóne zamannan qalyptasqan.

       Biz budan álemdi bılegen qazaq qaǵanatynan bólingen tuńǵysh qaǵanattyń Úısin qaǵanaty dep atalǵanyn kóremiz. 

       Ensıklopedıadaǵy «Uly Júz — qazaq halqynyń etnıkalyq quramyna engen rýlar men taıpalardyń saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı birlestigi» degen tujyrymǵa «TÝYSTYQ» jáne «Uly Júz - Qazaqtyń Úlken uly, ıaǵnı eki inisiniń aǵasy bolyp tabylady» - dep qosýdy usynamyn.

        ORTA JÚZ – JANARYS – ARǴYN: Olar qazaqtyń eki ulynyń ortasynda dúnıege kelgendikten ORTA JÚZ dep atalǵan. Bul eldiń jany týra adam sıaqty basynda da, aıaǵynda da emes, júreginde bolady degen sóz. «Jan júregim», «Jan Astana», «Janym Janarym» deıtinderimizdiń syry osy. Olar Úısinnen keıin dúnıege kelgendikten Orta Júz  - Arǵyn dep te atala beredi.

       Orta júzdi Arǵyn, Naıman, Qypshaq, Qońyrat, Kereı, Ýaq quraıdy. Olar qazaqtyń ortanshy uldary (urpaqtary).

       Orta júz  birlestigi Saryarqa atyrabynda, ıaǵnı Soltústik, Ortalyq jáne Shyǵys Qazaqstan, Ońtústik Qazaqstannyń Syrdarıa ózeniniń tusynda Arǵyn taıpasynyń aınalasyna toptasyp ornalasqan.

        Bul jerde asa kóńil bóletin jaǵdaı, olardyń Orta Júz dep atalýy. Ortanyń túpki maǵynasy Orda. Olar topan sýdan aman qalyp Qazaq Ordasy tigilgen Qazyǵurtty kúni búginde de mekendep, Qazyq jurtymyz atanyp  otyr.

        Orta Júz qazaq ordalarynyń ishindegi tórt qubylasy túgel eń baqytty Orda. «Aǵasy bardyń jaǵasy bar» degendeı aldynda Aǵasy, «İnisi bardyń tynysy bar» degendeı artynda inisi bar.

       Arǵyndar (Arǵundar) jáne onyń aınalasyna toptasqan rýlar bastaýyn Kún (Ǵun) qaǵanatynan alady. Arǵyn  - Arǵy kún degen de maǵyna beredi. Ortalyq Orda aty aıtyp turǵandaı tek qana erteńnen emes, Arǵy kúnderden de (arǵy jyldardan da, arǵy ǵasyrlardan da) úmit kúttirip, Ádilet úshin aryn jandarynan artyq sanap, búkil adamzat balasynyń jaqsylyqqa jarysýyna  uıytqy bolyp keledi.

       «Sender atadan týys ekendikterińdi bilesińder de onyń ósıetin bilmeıdi ekensińder,— deıdi Qazybek.— Atalaryń «uly júzdi qaýǵa berip malǵa qoı, Kishi júzdi naıza berip jaýǵa qoı, Orta júzdi qamshy berip daýǵa qoı degeni qaıda? Jyǵylsam, súrinsem aldymda súıener  aǵam, artymda inim bar, bılik jóni meniki emes pe?» — dedi Qazybek.

       Bul sózge eki jaǵy da toqtap, bılikti Qazybekke beredi» (Orta júzdiń ataqty bıi Qaz daýysty Qazybektiń Tóle bıge bergen jaýabynan).

       Daýdy danalardyń danalary ǵana ádildikpen sheshe alatyndyǵyna qandaı daý bar.

       «Ǵundar! Azamattyń aq ólimi – boryshyn adal atqarǵany. Qyzyl qanyńdy aq jolda tókpeseń, eńseńdi bastyryp, ezgide júrseń, er atyńnan ne paıda? Ór keýdeni aıaqqa bastyryp, óz qutyn ózi qashyryp sasqan adam sanatta joq. Basyńdy buǵyp, buqpalap kórgen kúniń kimge ónege, kimge bolar ǵıbrat?» (Kún qaǵany Edil).

       Qazaq qoǵamynyń Allanyń  Aq jolynan aýytqymaýyna úlgi-ónege bolý Orta Júz rýlaryna amanat etilgen. Qazaqtyń jan-júregi, bas Ordasy Astana qalasynyń Orta Júz jerinde ornalasýy da Allanyń qalaýy.

        Biz budan álemdi bılegen qazaq qaǵanatynan bólingen ekinshi  qaǵanattyń Kún (Ǵun) qaǵanaty dep atalǵanyn kóremiz. 

        Demek, ensıklopedıadaǵy «Orta júz – qazaq halqynyń etnıkalyq quramyna engen rýlar men taıpalardyń saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı birlestigi. Ortalyq jáne soltústik shyǵys Qazaqstandy mekendegen qazaq taıpalarynyń odaǵy bolǵan» degen tujyrymǵa da «TÝYSTYQ»  degen sóz qosyp «odaǵy bolǵan» degendi múldem alyp tastaý kerek. Sebebi, qany bir, jany bir, júregi bir, tilegi bir, ara jigi ashylmaǵan týys adamdardyń Odaq qurýy aqylǵa sımaıdy. Adam ózimen týys, qandas-baýyrlarymen odaq qurmaıdy. Sebebi, Odaq búgin bar, erteń joq (Keshegi KSRO sıaqty). Odaq syrt elmen qurylady.

       Qazaqtyń ortanshy uly Arǵun (Kún) qaǵanatynan qalǵan toponomıkalyq aıǵaqtamalar: Kavkazda Sýnno ózeniniń boıyna Arǵyn aýyly ornalasqan, osy ózenge Arǵyn shatqalyn boılaı aǵatyn Arǵyn ózeni kelip quıady. Amýr ózenine quıatyn Býrátıadaǵy ózen aty da Argýn (Arǵyn) dep atalady. Altaıda Qatyn ózeniniń oń salasyn quraıtyn Arǵurt (Arǵyn jurt) ózeni bar. Atam Qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasynda «t» árpimen bitý kópshe jalǵaýdy, «n» árpimen bitý jekeshe jalǵaýdy bildiredi. Áıgili Shyńǵys qaǵannyń rýy Qıan men Qıatty eske alyńyz. Endi osynyń ústine Balqash-Alakól oıysyndaǵy Lepsi men Aıagóz ózenderiniń tómengi aǵysy aralyǵyndaǵy Arǵanaty taýyn, Tarbaǵataı jotasynyń soltústik-batys bóligindegi Jaqsy Arǵanaty taýyn, qazirgi Jezqazǵan oblysyna qarasty Torǵaı men Aqmola oblystarymen túıisetin aımaqtyń  Arǵanaty (Arǵyn Ata), Túrkimenstannyń Shardjoý oblysyndaǵy bir aýdannyń Darǵanaty dep atalatynyn qosyp qoısańyz tipti de jańylyspaısyz. Qazaqtyń tarıhy bir aýyz sózinde. Olardyń basynda Kún, Arǵun, Arǵanaty, Arǵurt atalyp álemdi bılegen Uly qaǵanattyń ydyrap, sońynda nege Arǵyn atalyp ketkenin saralaýdy ózderińizge qaldyrdym.

           KİSHİ JÚZ – BEKARYS – ALSHYN: Kishi Júz rýlary aty aıtyp turǵandaı, Qazaqtyń úsh ulynyń eń kishisi, ıaǵnı Qazaq atamyzdyń qarashańyraǵynyń ıesi. Eki aǵasynyń (Uly júz ben Orta Júzdiń) kenje inisi. Olar Bekarys dep ataldy. Al, Kishi Júz-Bekarystyń, sonymen qatar búkil qazaqtyń  qarashańyraǵy On eki ata Baıuly, On eki ata Baıulynyń qarashańyraǵy Adaı, Adaıdyń qarashańyraǵy Muńal bolyp tabylady (álemge áıgili Shyńǵys qaǵannyń rýy osy).  Atam Qazaqtyń Ata saltynyń, dástúriniń, ádet-ǵuryptarynyń, tili men dininiń, búkil shejire dereginiń Mańǵystaýlyq Adaılarda tolyqtaı saqtalýynyń syry osy. Atasynyń bar bilgenin jáne onyń urpaqtaryna arnaǵan amanatyn tek qana kenje ul alyp qalady emes pe?! Jaýlarymyz Qazaqty qarashańyraǵynan, al Adaılardy Aǵalarynan aıyrmaq bolyp, Mańǵystaýdy san ret ózge elderge (birese Orysqa, birese Kavkazǵa, birese Túrikpenge, tipti muraǵattar da Keńes bıliginiń Adaılardy derbes ult, derbes memleket dep tanyǵany jaıly derekter saqtalǵan) qosyp jiberse de, biz bólek ult emespiz, biz qazaqtyń Qarashańyraǵymyz, Aǵalarymyzdan ólsek te aırylmaımyz dep, qandy-qyrǵyn soǵyspen Aǵalaryna qaıta qosylyp otyrǵan. Atalarymyzǵa 1920 jyldary óz atamekenderi Mańǵystaý men Ústirtti Túrikmenistannan alyp qazaqqa qaıta qosý ońaıǵa soqpaǵan. Mańǵystaýdy Túrikmenistanǵa qosýdyń sońy úlken janjalǵa ulasyp, arty san ret jan alysyp, jan berisken shaıqastarǵa ulasqan. Máskeýden jer máselesin sheshýge kelgen komısıa jumys jasap jatqan sátter de biz Mańǵystaýdy túrikpenge bermeımiz, olardy Mańǵystaýǵa ólsek te kirgizbeımiz  dep, Adaıdyń muzdaı qarýlanǵan bes myń qol jasaǵynyń shekarada turǵanyn jergilikti halyq jaqsy biledi. Budan asqan baýyrmaldyq pen Aǵalaryna degen adaldyq bolýy múmkin be?! Biz qazir osyndaı baýyrmaldyqtyń qadirin bilip júrmiz be?

       Kishi júz rýlary Alshyn atasynyń tóńiregine toptasyp, Batys Qazaqstan óńirin, Edil, Jaıyq, Torǵaı, Tobyl ózenderiniń atyrabyn, Mańǵystaýdy, Qasbı, Aral teńizi jaǵalaýlaryn, Syrdarıa ózeniniń tómengi aǵysyn mekendegen.

       Atalarymyz Uly Júzimizdi ońtústik-shyǵysymyzǵa, Orta júzimizdi ortalyǵymyz ben soltústigimizge, Kishi Júzimizdi batysymyzǵa ornalastyrypty. Qandaı kóregendik, qandaı danalyq deseńizshi! Qazaqtyń úsh ulynyń úlkeni shyǵysta, ortanshysy tústikte, kenjesi batysta bolyp, ózderiniń dúnıege kelý retine sáıkes shyqqan kúnniń jaryǵyn birinshi bolyp Uly Júz kórse, Kishi Júz jasyna sáıkes eń sońynan kórip tur.

       Kishi Júz - Bekarystan Alshyn men Kenshin. Alshynnan Alty ata Álim men On eki Ata Baıuly, Kenshinnen Jetirý taraıdy. Sonda alty tańbaly - Alty ata Álim úlkeni, ortanshysy jeti tańbaly - Jetrý, kenjesi on eki tańbaly - On eki Ata Baıuly. On eki Ata Baıuldarynyń kenjesi Adaı. Adaı osylaısha, qazaqtyń rýlyq shejiresiniń eń sońynda tur. Bul qarashańyraq ıesi degen sóz. Osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy, Adaı Ata men Adam Atanyń Ada (Ata) degen bir túbirden bolýy, tańbasynyń «Til» jáne «Jebe» bolýy, Adaılardyń As-sadaqalarynda qazaqtyń barlyq rýlarynyń jasy úlkenderine arnaıy Ata shapan jabatyndary, Atam Qazaqtyń Ata salty men dástúriniń, tili men dininiń, shejire-dastandarynyń (mysaly, bir ǵana «Qyrymnyń qyryq batyry» dastanynyń ózi nege turady) tolyqtaı saqtalyp, búgingi kúnge jetýi bolmaq. Bul Qazaq atamyz osy Adaıdyń shańyraǵynda, adam balasyna Allataǵala yqtıar etken barlyq syı-qurmetke bólenip ǵumyr keshti degen sóz.

        Barshamyzǵa belgili jer betindegi búkil adamzat balasy Uly Jaratýshy - Allanyń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıesin (maımyldy (aıýandy) Ata dep moıyndap júrgenderdi esepke almaǵan da) «Adam» jáne «Man» dep tek qana eki esimmen ataıdy. Adam atamyz ben Aýa anamyzdyń atyn (qarashańyraǵyn) Adaı (Ad ata, Aı ana) ustap otyrsa, Man atamyzdyń atyn sol Mandardyń qystaýy bolǵan Manqystaý ustap otyr. Qazaq degen atpen búgingi kúnge jetken Áz Áýlıeniń de molasy osy Mańǵystaýda. Qoı men qoıshynyń piri Shopan Atanyń da molasy osy jerde. Eski kitaptar «Avesta», «Taýrat», «Zabýr», «İnjil» t.t. aýyzdarynyń sýy quryp sýretteletin Álemniń astanasy «Temir munaraly Qana qalasynyń da» orny osy Mańǵystaýda. «Súmbe Temir Alań (Temir munaraly qala)» dep atalady. Osy kitaptar da jazylǵan Uly Jaratýshy – Allanyń adamǵa alǵashqy aıan bergen jeri Sınaı taýy da, túıeli aýyly da osy jerde. Syndy taýy, Syndy asýy, Syndy qudyǵy, Qaratúıe-Manata dep atalady. Sın (Ábý Álı Ibn Sına (Avısenna)), Syn (Syna jazý, synı  kózqaras), Shyn (Ras, Aqıqat, Shynar), Shyń (taýdyń shyńy) sınonım. Qazaqtyń uly qaǵany Temirdiń – Shyńǵys degen laqap at alýy da osydan. Shyńymyz osy Shyń, ekinshi býyndaǵy Qysymyz Mańqystaý degendegi «Qys». Alǵashqy ot jaǵylǵan jer de osy jerde. Adaı Ata - Otpan taý dep atalady. Týystyǵy bólinbegen jeti atalyq júıeden bólinip, balamasy Sadaqpen birge qoramsaq ta saqtaýly turǵan Jebeniń Adyrnadan atylyp, oqqa (Oǵyzǵa, oq pen qyzǵa) aınalǵan jeri de osy Mańǵystaý. Oǵlandy taýy, Oǵlandy qorymy dep atalady. Ol qaýymda Adaıdyń uranyna shyqqan Áýlıe Beket - Pir Ata jerlengen. Bulardyń bári de Man Ata zıratyna jaqyn mańda ornalasqan.

         Áńgimeniń qysqasy, Mańǵystaýlyq Adaılar - Ata shejiremizdi tolyqtaı saqtap búgingi kúnge jetkizip otyr.

         Kishi Júzdi quraıtyn rýlar:

1. Alty tańbaly Alty Ata Álim. Olar: Shekti, Shómekeı, Tórtqara,  Kete, Qarakesek jáne

Qarasaqal.

        2. Jeti tańbaly Jetirý: Tabyn, Tama, Jaǵalbaıly, Tileý, Kerderi, Kereıit jáne Ramadan.

        3. 12 Ata Baıuly: Alasha, Baıbaqty, Qyzylqurt, Masqar, Sherkesh, Ysyq, Tana, Jappas, Esentemir, Berish, Taz, kenjesi Adaı.

        Shejireni zertteý barysynda bul quramnyń 13 nusqasyn taptym. Mynaý sonyń eń ejelgisi bolýy kerek:  «Qydyrsyıyq, Baqytsyıyq, Sultansyıyq, Jappas, Berish, Adaı, Esentemir, Taz, Altytaban, Altybasar, Dýatımes, Qulaqasqa». Demek, 12 Atanyń quramyn atalarymyz zaman talabyna saı ózgertip otyratyn bolǵan. Keleshek te buǵan arnaıy maqala arnaıtyn bolamyz.

         Eń bir keremeti aldyndaǵy eki aǵasy Qazaq Atasynyń kenje uldary Bekarysty - KİSHİ JÚZ (jasy kishi inim) dep atap, Atamyzdyń qarashańyraǵy dep, olarǵa árqashanda qamqorlyqtaryn jasap otyrǵan. Qandaı ma bir qıyn jaǵdaılar bolmasyn Atalarynyń shańyraǵy kúırep ortaǵa túsúine jol bermegen.

        Mine osylaısha, osy Úsh Júzimizge qaraıtyn rýlardyń (Atalardyń) arasy birneshe myńdaǵan  jyldarǵa sozylsa da olardyń arasyna esh bir jaý syna qaǵa almaǵan.

        Demek, ensıklopedıadaǵy «Kishi júz – Qazaqstannyń batys aımaǵyn mekendegen rýlar men taıpalar odaǵy. Qazaq halqynyń etnıkalyq quramyna enedi» degen uǵymdy «Kishi Júz – Alshyn – Bekarys qazaqtyń kenjesi, Qazaqtyń qarashańyraǵynyń ıesi bolyp tabylady» dep ózgertý kerek.

        Qarashańyraq kıeli, murager, bas shańyraq degen uǵymdardy beredi. Ulttyq Ata saltymyzda qarashańyraq uǵymy óte ádil sheshimin tapqan. Mysaly: bir ákeniń úsh uly bar delik. Kúnderdiń kúninde úlken eki ulyn úılendirip, jeke otaý tigip bólek shyǵarady. Al kenje uly áke-sheshesiniń qolynda, qarashańyraq nemese bas shańyraqta qalady. Negizgi murager kenje ul bolady. Atadan, ákeden qalǵan qarashańyraqqa murager bolǵandyqtan kenje uldyń jasy kishi bolsa da, joly úlken bolady. Qazaqtyń ulttyq ıdeologıasynyń negizinde mine osyndaı qarapaıym ǵana otbasylyq qaǵıda jatyr.

        Qazaqtyń Úsh júzi – qarapaıym qazaq otbasynyń úlkeıtilgen nusqasy. Qazaq sózindegi «Otan otbasynan bastalady», «Otbasy shaǵyn memleket» deıtinderiniń syry osy.

     Qazaqtyń úsh júzi  - úsh balasy. Úsh júzge kiretin rý-taıpalar sol úsh Atadan, úsh Anadan ósip óngen urpaqtar, bári ózara týys, bir atadan taraıdy. Aqıqaty, Qazaq rýǵa, taıpaǵa, júzge bólinbeıdi, qazaq sol rý, taıpa, júzderden quralady.

     Búkil álem elderi men memleketteri bastaýyn Atam Qazaqtyń «bir rýly elinen» alady.

     Búkil álem elderi óz tekterin qazaqtyń Úsh Júzine kiretin rýlardyń ishinen tapsa, búkil qazaq rýlary óz tekterin Qazaqtyń qarashańyraǵy Adaı shejiresiniń ishinen tabady.

     «Atasy alys bolǵanmen, Jamıǵı Qazaq bir týǵan» dep Bazar jyraý (1842-1911) atamyz jyrlaǵandaı, aramyz alys bolǵanmen, búkil qazaq bir Atanyń urpaǵymyz: bir - birimizge Ata men áje, áke men sheshe, aǵa men jeńge, ini men qaryndas, naǵashy men jıen, qudandaly jekjatpyz, qandas baýyrmyz, týyspyz, dospyz. Uly Atalarymyz bizge úlkendi de, kishini de ózińniń týǵan atańdaı kór dep Adam (Atam, Atam meniń); Jáke, Sáke, Máke degen de óz ákeńdeı qurmet kórset dep otyr. Abaı atamyzdyń «Adamzattyń bárin súı, Baýyrym dep» otyrǵany da osy ósıet.

        Qazaqtyń Ata salty boıynsha bir atanyń balalary atalary men ákeleriniń aıtqanyn tyńdaǵan. Atalarynyń aıtqan ósıetterin kóziniń tirisi túgili, baqılyq bolǵannan keıin de eki etpegen. Eshqaısysy qazirgi keıbir jetesizder sıaqty qarıalarymyzdyń kózin baqyraıtyp qoıyp, «Shal», «Áı, shal!» dep sóılemegen,  ata-analaryn qarttar úıine tapsyrmaǵan. Tapsyrmaq túgili qazaq ta ondaı túsinik te bolmaǵan.

         Balalardyń jasy kishileriniń barlyǵy úlken aǵasyna baǵynǵan. Ata-analary úlkenine kishilerine qamqor bolýdy, kishilerine aǵalarynyń aıtqanyn tyńdap, baǵynyshta bolýdy mindettegen. Áke baqılyq bolǵan jaǵdaı da, úı-ishiniń bıligi úlken ulǵa aýysyp, ol Taq murageri atanǵan. Sonaý yqylym zamandardan beri bul qaǵıdanyń arty osylaı jalǵasyp keledi. Al Atasynyń shańyraǵy (úıi-jaıy, bar jıǵan tergeni men shejiresi) kenje ulda qalyp otyrǵan. Osy qaǵıdaǵa sáıkes, týmalas baýyrlar bir-biriniń otbasyn eshqashan qamqorsyz qaldyrmaǵan, jetimin jylatpaǵan, jesirin qańǵytpaǵan.

        Bekarys Atamyzdyń atynan Mańǵystaýda Beki atty jer men eldi meken, Kaspıı-Aral aımaǵy Jem boıynda Qazybek (Qazaqtyń begi) degen jer, Qazaqtyń Qap taýynda Qazybek taýy men Qazybek eldi mekeni, búkil Azıa men Evropa elderin san myńdaǵan jyldar boıy «ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda» ustaǵan Bek (Begler Bek) degen ulyq laýazym,  Qazybek (Qaz daýysty Qazybek), Beket, Beken, Beksultan t.t. esimder qalypty. Eki sany qazaqtyń sandyq ataýy. Bekiniń túbiri «eki» bolatyny osydan.

            Qazaq balasy Qudaıdan qorqyp, «Ata» sózine toqtap, «Ana» sózine ılanatyn. Ana atymen «Ant» etiletin. Antyn (ýádesin) buzǵandarǵa qarǵys aıtylyp, olar ólgende de bólek jerlenetin. Ejelgi qazaqtar Aǵany syılap, inige izet qylatyn, kórshimen tatý, aǵaıynmen aýyzbirshilikte bolýdy qadir tutatyn. «Jaqynyńdy jattaı syıla, jat janynan túńilsin» deıtin. Bul jastaıynan sanalaryna sińirilip, óse kele aǵaıyn-týmaǵa, elge, Atameken-týǵan jerge degen úlken  mahabbatqa ulasatyn. Osyndaı uly qasıetterdiń barlyǵyna ıe Kúltegin atamyz altyn taqtyń qyzyǵyna berilmeı, sheksiz bıliktiń sum shyrmaýyna boı aldyrmaı, jalǵyz aǵasy Bilgeniń basynan sózin asyrmaı, jolyn syılap, qurmetin eshqashan aıamaǵan, aǵasymen taqqa talaspaǵan.  Sondyqtan,  artyńda iniń bolsa osy Kúltegindeı-aq bolsyn degen urpaqqa úlgi bolǵan ulaǵatty ósıet qalǵan.

       Baýyrynyń qazasyna qabyrǵasy sógilgen Bilge qaǵan «Kók túriktiń kók semseri» atanǵan asyl azamatyn adamzat balasy máńgi jadynda saqtap, urpaǵyna úlgi etý úshin Qytaıdyń kók tasyn aldyryp, sol tasqa ómir jolyn, erlikterin, bolashaqqa degen tilegin qosa jazyp ketti. Bul urpaq úshin baǵa jetpes asyl mura, qasıetti amanat edi.

       Týra osyndaı jaǵdaı álemge aty áıgili qazaqtyń uly qaǵany Shyńǵysqan atamyzdyń úlken uly, ıaǵnı taq murageri Joshydan taraǵan Kereı men Jánibekte de qaıtalanǵan. Jánibek te týra Atalary sıaqty nemere aǵasy Kereıdiń basynan sózin asyrmaı, jolyn syılap, qurmetin eshqashan aıamaǵan, aǵasymen taqqa talaspaǵan. 

       Nemese, Kenesary men Naýryzbaıdy alaıyq, Kenesary qoly qyrǵyz manaptarymen bolǵan sońǵy shaıqastaǵy qorshaýdy buzyp shyǵar sát te Kenesary jaralanyp qolǵa túsedi. Al Naýryzbaı qorshaýdy buzyp shyǵady. Aǵasyn at ústinen kóre almaǵan Naýryzbaı,  qaıta aınalyp qaptaǵan jaýǵa qarsy soǵys salady. Alaı da, jaý kóptigin jasap Naýryzbaı da jaralanyp qolǵa túsedi. Sonda Kenesary inisine, «Baýyrym! Beker oraldyń, endi bular ekeýmizdi de aman qaldyrmaıdy. Sebebi, Aǵasyn joqtaıtyn, Aǵasy úshin janyn qıatyn, Aǵasyn qutqarmaı attan túspeıtin  dalanyń kókjal arlany Sen tiri júrgeniń de Maǵan olar eshteńe isteı almaıtyn edi» degen eken.

       «Halyq ańyzy: “Naýryzbaıdyń ózi baryp qolǵa túskende, Kene ókinishpen barmaǵyn shaınapty”, - desedi. Sóıtse, soǵystyń zardabynan seskengen qyrǵyzdar, Keneni bosatpaq bolyp otyr eken. Naýryzbaı qolǵa túsken soń ekeýin de óltirgen.

       Zertteýshiler Aǵybaıdyń qoldy bos qyrǵynnan, ólimnen qutqaryp qalǵanyn aıtady. Tórelerdi tutqynnan bosatyp alamyz degen oıy bolǵanyn jazady. Alaıda, qazaq áskeriniń eki birdeı tóresi qolǵa túskennen keıin qyrǵyzdar ekeýiniń de basyn aldy. Qazaq sońǵy hanynan solaı aıyryldy. Al Aǵybaı batyrdyń ózeginde ókinish ketti…» («Aǵybaı batyr Kenesaryny qyrǵyzdardan nege qutqarmady?»)

       Nemese, kúni keshegi 5 naýryz 2016 jylǵy Qytaıda ótken Álemdik erejesiz jekpe-jekte fınalǵa shyqqan Aıbek Nurseıit pen Qytaı qazaǵy Ǵabıt Turǵanbekti alaıyq. Eki baýyr búkil Qytaı, búkil álem elderi aldynda óz týmalasyna qol jumsamady. Qandas-baýyry úshin ekeýi de álem chempıony degen ataqtan da, san mıllıondaǵan dollar aqshadan da bas tartty. Eki batyrymyzdyń bul erligi urpaǵymyzǵa úlgi bolyp, el jadynda máńgi saqtalary sózsiz.

        Qazaqtyń ulttyq ıdeologıasyna negizdelgen eski áńgimelerdiń birin de bir áıel, inisi jáne balasy úsheýi tutqynǵa túsipti. Han áıeldiń inisi men balasyn ólim jazasyna kesedi. Áıel óziniń janyn alyp, inisi men balasyn tiri qaldyrýdy suraıdy. Áıeldiń jankeshti sózine razy bolǵan han, ekeýiniń birine raqymshylyq jasap, tańdaý erkin áıeldiń ózine qaldyrady. Áıel esh oılanbastan, inisin tańdaıdy. Buǵan tańdanǵan han sebebin suraıdy. Sonda áıel, biz bir atadan, bir anadan edik. İnim ólse onyń ornyn eshkim basa almaıdy. İnim Atam men Anamnyń kózi ǵoı.  Al, balama kelsek, áli basym jas, Alla qalasa balany taǵy týyp alamyn degen eken. Áıeldiń sózine razy bolǵan han, úsheýine de raqymshylyq jasapty.

       Qazaq halqy baýyrdyń baýyrmaldyǵyn bárinen de joǵary baǵalaǵan. Jaýgershilik zaman. Qalmaqtardan qashyp kele jatqan bir atamyz jolda jaıaýlatyp qashyp bara jatqan inisin kóredi. Sol kezde artynda otyrǵan balasyna burylyp: «Atasy bólek attan tús, atasy bir kel atqa min» – dep, attyń artynda otyrǵan balasynyń ornyna inisin otyrǵyzyp jaýdan aman alyp shyǵady. Qashyp qutylǵan soń, álgiden munyń qalaı? – dep suraǵanda «Áıel bala-shaǵa tabylady. Al aǵa-ini tabylmaıdy – degen eken. 

        Atalarymyz jaı ýaqytta «Aǵaıynnyń» aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn dep tileý aıtqan. Qapelimde jaý kelip qalǵanda, «Atasy basqa attan tús!» dep óz belinen shyqqan balasyn tastap ketip, týǵan inisin artyna mińgestirgen jaǵdaılar kóp bolǵan.

        Osyndaı jaǵdaılar qaıtalana kele, «Atasy basqa attan tús,

                                                                            Atasy bir, atqa min» degen maqalǵa aınalǵan.

       Qazirgi keıbir jetesizderdiń Aǵalaryna «shal!», «Áı, shal!» dep menmensip sóıleýi, áıelderine «Men seni týǵan anamnan da jaqsy kóremin» dep, Ata-analaryn qarttar úıine tapsyratyndardyń kezdesýi ashshy da bolsa búgingi kúnniń shyndyǵy bolyp tur.

        Búkil álem tarıhshylary Shyńǵys han sarbazdarynyń tutqynǵa túspegenderin jáne birde-bir jaraly sarbazyn jaý qolyna tastap ketpegenderin aýyzdarynyń sýy quryp jazady. Olar osynyń sebebin Shyńǵysqan óte qatal bolǵan, bir jaýynger tutqynǵa tússe sol ondyqty, ondyq tússe júzdikti túgelimen ólim jazasyna kesken, osy jazadan qoryqqannan sarbazdarynyń óligin jaý qolyna qaldyrmaǵan dep jazdy.

       Alaıda, munyń aqıqaty múldem basqa edi. Shyńǵys qaǵan sarbazdarynyń quramy: ondyǵy da, júzdigi de, myńdyǵy da rýlas, týmalastardan turatyn. Birge týǵan týmalastar biri úshin bári janyn qıatyn, týmalastary jaralysyn da, mert bolǵandaryn da jaý qolynda qaldyrmaıtyn edi. Budan asqan baýyrmaldyq pen ulttyq ıdeologıanyń bolýy múmkin be? Qazaq tarıhynda mundaı mysaldardy myńdap, mıllıondap keltirýge bolady.    

      Olar Atam Qazaqtyń «Malym janymnyń sadaǵasy, Janym arymnyń sadaǵasy» degen eń uly qaǵıdasyn basshylyqqa alyp, jandaryn qandas baýyrlary úshin qıa bildi. Arlaryn (Ar-ıman, týǵan eli, atameken-týǵan jeri jáne otbasyn) qorǵaı bildi. Qazaq balasy úshin budan asqan baqyt pen abyroı bolýy múmkin be?

       Qazaq, Qazaq bolǵaly qazaqtyń úsh Arysy birimen-biri baýyr edi. Olar Uly Dala dep atalatyn alyp taıqazanda birge qaınady. Tini, Dili, Dini, Tili bir boldy. Ózderin «Qarǵa tamyrly qazaqpyz» dedi. Bir-birinen enshi alyspady. Dastarhany bir edi. Alty aılyq jolǵa shyqsa da ózderimen bir japyraq nan alyp shyqpady. Sebebi, qaı úıge barsa da aldynan qonaqasy kútip turdy. Túrme-zyndan salmady. Sebebi, olardyń arasynda qylmys jasaıtyn adam bolmady. Qazaqty osy qasıetinen ajyratyp úsh baýyrdyń ara jigin ajyratyp, aralaryna ot jaǵý úshin jaýlarymyz talaı-talaı qıturqy áreketterge barǵan. Alaıda Uly Atalarymyz ondaılardyń aldyna «Aǵasy bardyń jaǵasy bar, inisi bardyń tynysy bar», «Bólingendi bóri jeıdi», «Júzge bólingenniń júzi kúısin», «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» degen bir aýyz sózben alynbas qamal salyp ketken. Barlyq qazaq balasyna osy qamaldy qorǵaýy lázim. Myna soltústiktegi kórshimizdiń ózderin Velıkaıa Rýs (Uly júz), BeloRýs (Orta júz), MaloRossıa (Kishi júz) degen ataýdy bizden "enshilep" alǵanymen týystyqty saqtaı almaı  biriniń qanyn biri sýdaı shashyp jatqany bizge sabaq bolmaǵy lázim.

         Qonaqasy demekshi, Ata-babalarymyzdan qalǵan mynadaı ańyz bar: «Atamyz Qazaq óziniń úlken uly Aqarysty ( Uly júzdiń atasy), ortanshy uly Janarysty ( Orta júzdiń atasy), kenje uly Bekarysty (Kishi júzdiń atasy) enshi berýge shaqyrypty. Sol uly atamyz óziniń bar baılyǵyn (mal-múlkin) tórt bólikke bólgen eken deıdi. Onyń úsh bóligin atalǵan úsh balasyna enshige beripti. Tórtinshi bóligin taǵy da úshke bólip, ony balalaryna enshi ústine qosypty. Esterińde bolsyn, burynǵy ótken ata-babalarymyz aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen qorǵap Senderge ulan-baıtaq jer qaldyrdy. Ony úsheýińe taǵy bólip beremin. Ońtústik-shyǵysty Aqarys, sen ıelen. Ol uly júz dep atalsyn. Ortalyq jáne soltústikti Janarys, sen ıelen. Ol Orta júz dep atalsyn. Batys jaqty Bekarys, sen basqar. Ol Kishi júz dep atalsyn. Ondaǵy oıym mynadaı. Sender enshi alyp bólek úı bolyp shyqqanmen, týystyq qatynastaryń, yntymaqtaryń men dám-tuzdaryń bólinbesin. Senderdiń urpaqtaryń saparǵa shyqqanda jolǵa azyq-túlik alyp júrmesin. Árbir qazaq balasy kez kelgen úıden aqysyz qonaqasy ishetin bolsyn. Olar jolda shóldep, sýsap, qarny ashyp júrmesin. Meniń senderge bergen tórtinshi enshim sol. Sol Enshimdi meniń keler urpaqtarym ǵasyrdan ǵasyrǵa jetkizip, meniń osy ósıetimdi buljytpaı saqtasyn!» - dep batasyn bergen eken.

        Uly Atalarymyzdyń barlyq bolmysy, ómir súrý qaǵıdalary qorshaǵan ortamen, tabıǵatpen úılesimde boldy. Shyqqan kúndi - jastyq shaqqa; tús kezin - jigittik, eseıýge;  kesh túsýdi – qarttyqqa balaǵan. Jáne ózderiniń tabıǵattyń ajyramas bólshegi ekendigin aıqyn túsingen. Uly Jaratýshy - Allanyń jaratqan barlyq tirshilik ıeleri ómir súrýge quqyly dep eseptep, olarǵa qıanat jasamaýdy urpaǵyna amanat etken. Tabıǵatty da solaı aıalaǵan. Urpaǵyna «Gúldi jul ma, bir gúldi julsań on gúl shyqpaıdy» degen ulaǵatty ósıet qaldyrǵan. Uly dalanyń tól perzentteri Qazaq bolmysynyń eń bir keremeti olardyń boıynda jasandylyqtyń, jalǵandyqtyń bolmaýy. Naǵyz qazaq balasynyń perishtedeı pák bolýy.

       Mine osy qaǵıdaǵa saı Adamǵa qandas-baýyrdan jaqyn eshkim joq. Demek, búgingi tańda qazaqqa qazaqtan jaqyn eshkim joq. Bola da almaıdy.

         Barshamyzǵa belgili, Mańǵystaý túbegi suǵyna kirip turǵan teńiz Kaspıı dep atalady.  Kaspııdiń túpki maǵynasy Qas bı. Ol óz kezeginde Qaz bıdiń laqap aty, ıaǵnı sınonım. Sonda «Qaz» degenimiz búkil álem elderi mádenıetiniń eń bıik shyńy bolsa, «Qas» degen sóz kez-kelgen uǵymdardyń eń bıik shyńy. Qazaqtyń sózdik qoryndaǵy Qas Saq, Qas batyr, Qas mergen, Qas aqyn, Qas sheshen, Qas tulpar, Qas dúldil, Qas sheber, Qas qaǵym, Qas arý, Qas sulýlar osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy. Qazaqtyń «qasıetti, qasıetsiz adam» degen uǵymdarynyń da shyǵý tegi osy. Endi osylardyń qasyna Qazdy da (aspanda ushatyn, syńary úshin janyn qıatyn, kıeli arý qus) qosyp qoıyńyz. Úndi halqynyń eń ejelgi «Maharabhata» dastanynda Arıılerdiń aspanǵa ushatyny, olar mingen ushaqtyń Bı Man (Bıman) atalatyny jyrlanǵan. Al, «Bı» degen sózdiń maǵynasy barshamyzǵa belgili bolsa kerek. Shynynda da, eń birinshi tili shyǵyp, álemge úlgi bolǵan dana eldiń Qas bı atanbaı basqasha atalýy múmkin de emes qoı. Bul daýǵa jatpaıtyn tujyrym. Ejelgi qazaqtar jaqsylyqqa jarysýdan aldaryna jan salmaı, báıgeden kelip, oǵan búkil álemdi moıyndatyp baryp osyndaı eń qurmetti ataýlarǵa ıe bolǵan. Áıtpese, teńizdiń ataýy Qas bı dep atalmaǵan bolar edi.

        Joǵary da kórsetilgenderden shyǵatyn qorytyndy, Qazaqtyń ulttyq ıdeologıasynyń negizinde Uly Jaratýshy - Allanyń ózimen ýahı etilgen mahabbat pen meıirim degen sezim jatyr.

         Qazaq ta «Atamzaman» jáne «Aqyrzaman» degen eki sóz bar. Qazaqtyń Ata joly búkil álemde ondaǵan myń jyldar boıy saltanat qurdy. Atalar zamanyn da erlerimiz eki sóılemeı, bir aýyz sózge toqtap, aryn qorǵap, ádildikti pen adaldyqty tý etip, eshkimniń ala jibin attamaı, tek qana jaqsylyqqa jarysyp ǵumyr keshti. Qázirgi qoǵam nege sonshama ózgerip ketti? Nege únemi eki sóıleımiz? Nege sózge toqtamaıtyn boldyq?  Nege qoǵamdy aqsha men qarý bılep ketti? Ata men Aǵany syılaýdan, aq nekeden, otbasymyzǵa adal bolýdan nege jeridik? «Azamattyq neke» deıtin pále qaıdan shyqty?  Aqıqat pen ádildik nege aıaq asty bolyp jatyr? Adam ómiri nege qunsyzdanyp ketti? Mine osynyń bárin «genderlik» degen sumpaıy saıasat iske asyryp zaıyrly qazaq qoǵamyn «Aqyrzamanǵa» (áıelder bıleıtin zamanǵa) qaraı óte shapshań jyldamdyqpen súırelep keledi. Mundaı jaǵdaı burynda da san ret bolǵan. Atalarymyz el bıligin talaı ret áıelderge berip, aýyzdary kúıgen. Áıtpese, Uly atalarymyz «Áıel bılegen kósh ońbaıdy» dep shegelep aıtyp ketpegen bolar edi. «Erdiń eki sóılegeni ólgeni» (maqal). Qazirgi álem bıligin de júrgenderdiń neshe sóıleıtinin sanap ta taýysa almaspyz...

        «Genderlik saıasat» bar-joǵy 25 jylda elimizdiń  astan-kesteńin shyǵardy. «Qyryq úıden tyıym alyp», Atasynyń qasynda qaq tórde otyratyn qazaq qyzyn abyroısyzdyqqa uryndyryp, aryn saýdaǵa salyp, tánin satqyzdy, kóshe de oramalsyz, «jeńil» kıimmen júrgizdi, shashyn qyryqtyrdy, qara jamyldyrdy, sahnaǵa jalańash shyǵaryp, tánin kórmege qoıdy, anaıy klıpter túsirgizdi, erlerdiń qamqorlyǵynan aıyrdy, áıelderdi jesir, balalardy jeti