Búgingi kúni múltfılm tek balalar aýdıtorıasyna ǵana arnalyp qoımaı, jasóspirimder men eresekter talǵamyna aınalyp otyr. Onyń birden-bir sebebi, múltfılmderdiń obrazdylyǵy men kórermen yqylasyn ıelenip otyrýynda.
Anglıada kınoteatrdy eń alǵashynda «Bıoskop» dep ataǵan. Grektiń “bıos”- ómir salty nemese ómir súrý qalpy degen sózinen shyqqan. Sebebi vızýaldy túrde qozǵalatyn shynaıy qalyptardy sıpattaǵan. Kınonyń dúnıege kelýi alǵash ret at tuıaǵynyń qımylyn sýretke túsirý kezinde dúnıege kelgen eken. Kez-kelgen kınorejısserdiń maqsaty -kórermen men shyndyq áleminen ózge álemge, ıaǵnı ózderiniń qıal álemine endirý. Al osy oraıda aýdıtorıanyń sol álemge kirip ketetini sonshalyq, barlyq dúnıeni eshqandaı synsyz qabyldaıdy. Múltfılmdermen de solaı. Ashyq, túrli-tústi boıaýlar, san qıly obrazdy keıipkerler men ǵajaıyp álem-barlyǵy da kórermenge áser etedi.
Múltfılmniń kez-kelgen kınoǵa qaraǵanda psıhologıalyq áseri basymyraq. Sebebi, munda qıalǵa shek joq. Rejıser óz oıyndaǵysyn túgel, esh kedergisiz, kúmánsiz kórsete alady. Munda is-qımyldy, sózdi, oıdy durys jetkize almaı qalatyn akter de, onyń dýbleri de joq. Iaǵnı, bul jaǵynan tek anımasıa, kompúterlik grafıkaǵa arqa súıeý mańyzdyraq. Kınoda rejıser belgili bir dárejede ózin shekteıdi. Sebebi sheksiz fantazıa, qıalǵa boı aldyrý maǵynasy eki ushty fılmderdiń paıda bolýyna ákeledi. Al múltfılm rejıseri turǵysynda bul asa problematıkalyq dúnıe emes. Osydan da bolar kórermen múltfılmge qaraǵanda kınoǵa qattyraq synmen qaraıdy.
Jalpy alǵanda qazirgi damý dıapazony keń zamanaýı naryqtyq qatynastar zamanynda múltfılmge de, fılmge de synı kózqaraspen qaraǵan abzal. Kórermen kez kelgen dúnıeni krıtıkalyq oılaý arqyly qabyldaýy qajet. Kelip túsken aqparattar legin saralap, saraptaýdan ótkizý kerek.
Búgingi problemanyń máni de sonda. Kórermenderdegi krıtıkalyq oılaý qabilettiń joqtyǵy. Anımasıa, effektilerge tamsanyp, mazmunyna da asa boı aldyrmaı kóre berý.
Mýlfılmniń eń alǵash shyǵýdaǵy maqsaty - kórermendi belgili bir estetıkalyq mádenıet pen tárbıemen sýsyndatý bolatyn. Basty aýdıtorıa –balalar men jasóspirimder. Kez kelgen jas búldirshin múltfılmdi súısinip, qyzyǵyp kóredi, tipti maǵynasyn túsinbese de, ádemi, erekshe boıaýlar men sýretter úshin kóredi. Múltfılm óziniń bastapqy baǵyty men mindetinen alystap bara jatqan sekildi. Sebebi zamanýı múltfılmerde tárbıelik mánniń kórinisi sırep barady. Árıne, bul degen sóz maǵynasyz mýlfılmder buryn sońdy bolmaǵan degen sóz emes. Eske túsirer bolsaq, osydan on-jıyrma shaqty jyl buryn «hıt» mýlt serıalǵa aınalǵan qazirde aýdıtorıa arasynda ataǵy keń taralǵan «Sımsondar», odan keıingi shekten tys maǵynasyzdyǵy men mazahısttik kózqarastaǵy ekinshi orynda turǵan «Iýjnyı Park» mýltserıalyn atap aıtsaq bolady. Bul tizimdi jalǵastyra berýge bolady. Atalǵan mýltserıaldardy maǵynasyz dep ataý da qıyn, shyǵrýshy-avtorlardyń aıtynsha munda qoǵamdaǵy problemalar sadıstik pozısıada kórsetilgen. Desek te, synshylar men qarapaıym kórermenderdiń kózqarastary bul týyndyny tek mazaq pen arsyzdyqqa negizdelgen ekenin aıtyp, mýlt ındýstrıa salasyndaǵy «eń nashar» týyndylar tiziminiń aldyńǵy qatarynan oryn berip otyr.
Keshegi ózimiz súıip kóretin, sonshalyqty kózge ystyq «Tom men Djerrı»-di alaıyq. Ýılám Hanna men Djozef Barbera negizin qalaǵan bul mýlt týyndysy talaı búldirshinder, jasóspirimder tipti eresekterdiń súıiktilerine aınalyp úlgerdi. Alaıda, muqıat zer salyp qaraıtyn bolsaq, úlken maǵyna, tárbıeni bul múltfılmnen taba qoımaspyz. Maǵynasyz, eshýaqytta bitpeıtin qýǵyn jáne esh nátıjesiz, damýsyz negizge qurylǵan múltfılmniń neni moral etip ustanǵany belgisiz.
Jyl saıyn múltfılmder qatary eki-úsh ese tolyǵyp otyrady. Osydan úsh-tórt jyl buryn shyqqan múltfılm sújetteri qazirgi aýdıtorıaǵa banaldi, qyzyqsyz bolyp kóringenimen, shyn máninde maǵynasy men tárbıelik máni baǵytynda salystyrar bolsaq, edáýir dárejeleriniń bıik ekenin ańǵarýǵa bolady.
Máselen, 2004 jylǵy «Podvodnaıa bratva» múltfılmi jas balalarǵa qaraǵana jas óspirimerge túsiniktirek bolatyn týyndy. Degenmen, bul múltfılmniń bereri kóp. Negizgi moral: dárejege, laýazymǵa jetý úshin bıikke shyǵýǵa, ataqqa, baılyqqa umtylý qajet emes. Kóp nársege birden jetýdi qalap, ómirdegi eń mańyzdy jáne qymbat nárseni joǵaltyp alýǵa bolady. Osyǵan uqsas «Nemo» mýlfılmi de tárbıelik máni jaǵynan balalar psıhologıasy men sanasyna jaqsy jaǵynan áser etetin týyndyardyń biri. Atalǵan eki mýlt týyndylarynda áke men bala arasyndaǵy qarym-qatynas, aradaǵy túsinispeýshilikter, áke mahabbaty úlbirgen náziktikpen kórsetiledi. Qazirgi kezdegi jalǵyzbasty ákelerdiń róli osy eki múltfılmde ashyla bildi.
2005 jyly alǵashqy bólimi jaryqqa shyqqan kóp serıaly «Madagaskar» múltfılmi de kórermen kózaıymyna aınalyp úlgerdi. Ásirese, jas búldirshinderge túrli temperamentti janýarlar ómirin qyzyqtaý óte erekshe sezimge bóleıdi. Bul múltfılmniń morali – adal dostyqqa shekara joq ekenin aıqyndap kórsetý. Meıli janýarlar parkinde bolsyn, meıli Madagaskar aralynda bolsyn adal dostyqtyqtyń shegi joq, esepsiz úlken syı jáne ony baǵalaı bilý ekiniń qolynan kele bermeıtin synaq.
Osy sıaqty durys baǵyttaǵy, balanyń sanasyna, damýyna úlken áserin tıgizetin birsypyra mýlt týyndylary bar. Álbette, olar da minsiz emes. Kemshilikter, «bylaı istep, bylaı kórsetkende jaqsy bolar edi aý» deıtin nárseler de kóp.
Kópshiliktiń kóńilinen shyqqan 2009 jylǵy AQSH qorjynyndaǵy taǵy bir áserli mýlt týyndy –«Vverh». Jubaıyna degen adal mahabbaty men armanyna sengen meıirimdi júregi –basty keıipkerge degen súıispenshilik pen qoldaýdy kishkene kórermennen bastap eresek adamǵa deıin aýdıtorıa kólemine shek qoıǵan joq.
Shyn máninde osy syndy meıirimge toly, syılastyq pen kishipeıildilikke úıretetin, armanǵa adal bolýǵa, qaıtpas qaısar bolýǵa baǵyttaıtyn týyndylar múltfılm janrynyń negizgi maqsatyn aıqyndaıdy, mindetin oryndaıdy.
Jaqynda ǵana halyqtyń nazaryna jol tartqan eresekterge arnalǵan «Raskolbas» múltfılmi múltfılm ıdýstrıasynda joǵaryda atalǵan eki mýltserıal sıaqty jıirkenish sezimin týdyryp, narazylyqqa boı aldyrmasa da, biraz eldi shýlatyn úlgerdi. Bir qyzyǵy, osyndaı janrdaǵy týyndylardy qoldaıtyn, qyzyǵa kóretinder sany birshama. Múltfılmniń negizgi ıdeıasy –azyq túlik, tamaq ataýlyny sóıletip, adamǵa qarsy shyǵarý sıaqty túsiniksiz áreketter jasaı otyryp, olardy adam keıpinde kórsetip qana qoımaı, durys emes orıentasıaly etip kórsetý. Qorytyndysynda munyń bári jáı ǵana «múltfılm» dep bitire salý rejıser men senarıst dárejeleriniń deńgeıiniń sonshalyqty tómendigin kórsetedi.
Jas balalar men búldirshinder tipti keıbir eresek azamattardyń súıikti mýltserıalyna aınalǵan amırıkandyq 1999 jyldyń 17 shildesinen bastap «Nickelodeon» arnasy shyǵara bastaǵan «Gýbka Bob kvadratnye shtany» (SpongeBob SquarePants) mýlt týyndylar ishindegi eń logıkasyzy. Kóńil qoıyp kóretin bolsańyz bul múltfılmniń múldem logıkaǵa qısynsyz ekenin baıqaýǵa bolady. Máselen, Spanch Bob laqap esimdi keıipker óziniń besjuldyz (Patrık), Krabs myrza, Skvıdvard jáne t.b esimdi dostary, tanystarymen Bıkını Botom degen sýasty qalasynda turady. Bir qyzyǵy, teńiz astynda tursa da, sýda batý, sý ishinde ot jandyrý sıaqty logıkaǵa syımaıtyn áreketter jasalady.
Mýltfılm - meıli ol búldirshige arnalsyn, balaǵa, jasóspirimge arnalsyn tipti eresekke arnalsa da ol shýaq, jylý syılaýy kerek. Bul degen sóz eshbir qısyny joq áıteýir kúlkili nárse bolýy kerek degen sóz emes. Múltfılm – meıirimge toly bolýy kerek. Sebebi onyń basty aýdıtorıasy –jas búldirshin. Al búldirshinniń óz kezeginde sanasy, oılaý qabileti qalyptaspaǵan. Ol barlyq is-qımyldardy, qozǵalystardy aıtylǵan sózderdi kórgenine qarap qaıtalaıdy. Osy jaǵynan múltfılmderdiń bala psıhologıasyna, ol turmaq jastar psıhologıasyna nuqsan keltirý qaýpi bar. Zamanaýı týyndylar jańasha, kóz kórmegen, qulaq estimegen nársekórsetkileri keledi. Alaıda keıde shekten shyǵyp ketkenderin de baıqamaı qalady.
Nazerke Musa
