Qytaıǵa qarap 1,5 mıllıard halyqtyń barlyǵy qaıda turady jáne olar nemen tamaqtanady degen sıaqty suraqtar kóp qoıylady. 20-dan asa iri qala ortalyqtaryndaǵy halyq sany 200 mıllıonnan sál ǵana kóp, dep jazady seva-riga.livejournal.com , aqparattyń qazaqsha nusqasyn "Qamshy" portaly oqyrman nazaryna usynady.
Búgingi tańda aǵylshyn-saksonıalyq patrıottyq ortalarda kóbinde Qytaımen soǵys máselesi talqylanady. Osy oraıda túrli ekspertter qytaılyqtar búkil Sibirdi qolastaryna alatyny jáne taǵy da basqa kóptegen katostrofıalyq aýa-raılar jaıly kóp aıtady. Bul múmkin be?
Bárisiz biletindeı, Qytaı tek álemdik fabrıka retinde ǵana emes, sonymen qatar 1,347 mıllıard halqynyń sanymen álemge tanymal. Keıbir ekspertter esh oılanbastan 1,5 mıllıard halyq dep aıta salady, al jer kólemi boıynsha 1 kv. metrge 140 adamnyn keledi.
Mynadaı bir áńgime bar: Sývorovtyń bir kómekshisi Aleksandr Vasılevıchtiń aıtýy boıynsha kezekti jeńis jaıly memleketke esep daıyndaý barysynda qarsylas jaqtyń óltirilgen áskerleriniń sanynyń kóptigin estigende tańqalyp, shyndyqty suraǵan kómekshige Sývorov: «Olardy nesine aıaımyz!» dep jaýap bergen eken.
Halqy jaıly
Qftaılar, úndister, ındonezıalyqtar, jalpy barlyq Azıa turńyndary olardyń halqynyń sany bomba men raketa sekildi strategıalyq qarý bolyp tabylady dep oılalaıdy.
Eshbir adam Azıadaǵy, sonymen qatar Qytaıdaǵy demografıa jaǵdaıyn naqtıy aıta almaıdy. Biz estip júrgen málimetterdiń barlyǵyn qytaılyqtar ózderi oılap tapqan.
Bir tańqalarlyǵy, sońǵy 20 jylda júrgizilgen bala týý jaǵdaıyna baılanysty bıliktiń saıasatyna baılanysty bir otbasyda bir baladan artyq bolmaýy tıis, alaıda halyq sany, ekspertterdiń aıtýynsha, tym úlken bazıstik sıfrlerge baılanysty jyl saıyn 12 mıllıonǵa kóbeıedi.
Men, árıne, demograf emespin, alaıda 2+2=4 bolatynyn bilemin. Olarda 100 adam bar dep alsaq, ekeýi ólip, berýi týylatyn bolsa, bir jyldan soń 99 bolady. Eger 100 mıllıon nemese 1 mıllıard bolsa, týylatyndar men óletinderdiń sany bir-birine múldem sáıkes kelmeıdi, ıaǵnı bastapqyda sany qansha bolǵany mańyzdy emes, nátıje báribir de oń bolmaıdy.
Iá, óte shıelenisken suraq. Mysaly, Korotaev, Malkova, Haltýrınanyń «Qftaıdyń tarıhı makrodınamıkasy» atty monografısynda óte qyzyqty keste berilgen:
1845 jyly – 430 mln.
1870 jyly – 350
1890 jyly – 380
1920 jyly – 430
1940 jyly – 430
1945 jyly – 490.
Men 1939 jyly, ıaǵnı ekinshi dúnnıe júzilik soǵys kezinde Qytaı halqynyń sany 350 mıllıon bolǵandyǵyn eski atlastan kórdim. Bul jerdegi sáıkessizdikter men qytaıda halyq sanaǵyn júrgizýdiń naqty bir júıesi joq ekendigin baıqaý gúshin qandaı da bir maman bolýdyń qajeti joq.
Birde 25 jylda 80 mıllıonǵa azaıyp ketedi, birde 30 jylda 50 mıllıonǵa kóterilip, 20 jyldyń ishinde eshbir ózgeristiń bolmaýy – munyń barlyǵy tym kúmándi. Eń bastysy – basynda aıtylǵan 430 mıllıon degen san oıdan shyǵarylǵan. Bir ǵana fakti – 1845-1940 jyldar aralyǵynda, ıaǵnı 95 jylda qytaılyqtardyń sany esh ózgerissiz qalǵan.
Al, sońǵy 72 jylda túrli qyrǵyn soǵystar, kedeıshilik pen ashtyq jáne 20-dan asa saıası teketiresterdiń bolǵanyna qaramastan halyq sany 1 mıllıardqa deıin kóterilgen.
Mysaly aıtatyn bolsaq, Uly Otan soǵysynda KSRO 27 mıllıon adamynan aıyrylǵan bolsa, Qytaı eli 20 mıllıon halqynan aıyrylǵany málim. Al keıbir ekspertterdiń aıtýynsha, 45 mıllıon adam. Osyndaı kóp adamnan aıyrylyp, basqa da túrli apattarǵa qaramastan 1940-1945 jyldar aralyǵynda 60mıllıonǵa deıin kóterilgen. Sonymen qatar, Dúnıe júzilik soǵyspen birge Qytaıda azamat soǵysy bastalǵan bolatyn jáne de qazir taıvanda 40-jyldary qytaılyqtar bolyp sanalyp kelgen 23 mıllıon adam turady.
Alaıda, QHR-da 1949 jyly bilim berý júıesi boıynsha halyq sany 550 mıllıondy quraǵan. 4 jyldyń ishinde Taıvanǵa qashyp ketkenderdi sanamaǵanda da, halyq sany 60 mıllıonǵa deıin tym kúrt ósýi óte kúmándi jaǵdaı. Odan keıin repressıalarǵa qarsy mádenı revolúsıalar boldy, asharshylyq boldy, biraq halyq sanynyń ósýi tym qarqyndy bolǵan.
Sonda da sanap kóreıik: 1940 jyly 430 mıllıon. Bul óte kóp, árıne. Shamamen, jartysy áıel adamdar, olardyń ishinde uart ájeler men boıjetpegen qyzdar bar delik – 2/3. Áıelder 15 pen 40 jas aralyǵynda bosanady, orta eseppen 70 jyl ómir súredi. Iaǵnı, 70 mıllıon adam. Qytaıda balasy joqtar men bir jynystylardyń turmys qurýy joq delik. Demek, 1940 jyly 70 mıllıon áıel adam bala týa alatyn bolǵan.
Qytaılyqtardyń sany 9 jyldan soń 490 mıllıon bolýy úshin bul áıelder neshe baladan týýy kerek? Soǵys, qıraý, eshqandaı da medtısına damymaǵan, japondyqtar tis qaırap otyr... Ǵylymı turǵydan aıtar bolsaq, olar 3-3,5 baladan týýy qajet. Qosymsha 90 mıllıon adam bolýy úshin 70 mıllıon áıel taǵy da 1-2 adamnan bosanýy kerek. Fızıkalyq turǵydan 9 jylda 4-5 bala bosaný ońaı emes, biraq bolady...
Ǵalamtorda jazylǵandaı, 1953 jyly 594 mıllıon, 1949 jyly 490 mıllıon emes 549 mıllıon. Tórt jyldyń ishinde 45 mıllıonǵa kóbeıgen. 13 jyldyń ishinde 430-dan 594-ake kóbeıgen, 164 mıllıonǵa, úsh ese kóp. Osylaı, 70 mıllıon áıel 13 jylda 3-5 baladan tapqan, oǵan qosa taǵy 2-5 baladan, orta eseppen alǵanda 6 baladan.
Bireı aıtýy múmkin, Reseıde de túrli kóterilister boldy. Alaıda, ol kezderi japondyqtar 20 mıllıon halyqty óltirgen joq, 20 mıllıon halyq Taıvanǵa qashyp ketken joq. Joǵarydaǵy kestege oralar bolsaq, ótken 100 jyldyqta qytaılyqtardyń sany nege eń quryǵanda 10 mıllıonǵa kóterilmegen, olarǵa ne kedergi boldy? Al 13 jyldyń ishinde, soǵys pen asharshylyq zamanynda, olardyń halqy 164 mıllıonǵa ósip ketipti. Jáne de bul 150 myń qytaılyq erkekterdi óltirgen Koreı soǵysyn sanamaǵandaǵy halyq sany. Sońǵy on jyldyqta qytaılyqtardyń sany tym qatty ósip ketti.
Meniń oıymsha, olar ózderiniń qytaılaryn FRJ (Federaldy rezervtik júıe) sekildi aýadan jasap alatyn sekildi. Qytaılyqtardyń sany úndister men ındonezıalyqtar sekildi kóp ekendigine eshkimniń de talasy joq, árıne.
Avtory: Vıktor Mehov
Aýdarǵan: Nazerke Labıhan
