Qazaqstan qazaq tarıhynan, qazaq tilinen bas tarta bastady... Oǵan bilim mınıstrliginiń reformalary dálel. Osy oraıda «Qamshy» portaly oqyrman nazaryna jazýshy Muhtar Maǵaýınniń «Qazaqsyz Qazaqstan» maqalasyn usynady.

***

Baıaǵyda, bala ke­zimde esti­gen óz­geshe bir sóz qaı­­ta-qaıta oıyma orala beretin boldy. 1951 – budan alpys eki jyl burynǵy kep. Men on bir jas­tamyn, 5-klasta oqımyn. Kezekti geografıa sabaǵynda muǵalim Amerıka qurylyǵyn eýropalyqtardyń ashýy, jaýlaýy, ıgerýi jáne ondaǵy quldyq tártip týraly áńgi­meledi. Meniń (bolashaq pálenbaı degen jazýshy) tarıhı tanymym, ádebı biligim óz jasym ǵana emes, óz tusymnan da birshama joǵary edi – orta mektep oqýlyqtary bo­ıynsha adamzat tarıhynan jalpylaı dáris alǵam jáne álem ádebıetiniń qazaq tiline aýda­ryl­ǵan eleýli shyǵarmalaryn túgeldeı derlik oqyp taýysqam, onyń ishinde Amerıkadaǵy násil­dik jaǵdaı týraly Garrıet Bıcher-Stoýdyń romany da bar. Endi, muǵalim qara tústi záńgi­lerdi Afrıkadan tutqyndap, kemelerge salyp, jolaı qyrylǵannan qalǵanyn jappaı quldyqqa túsiretini týraly aıtqanda, men eriksiz bir suraq qoıyp edim. “Záńgilerdi sonshama jerden tasyǵansha, nege jergilikti halyq – úndisterdi quldyqqa jekpeıdi?” – dep. Sonda muǵalim aıtty: “Otarshyldar úndisterdi bir­jola qyryp tastaǵandy tıimdi sanady. Eger olardy aman saqtap, quldyqta qaldyrsa, zamannan zaman ótkende ósip-ónedi, teńdikke umtylady, sodan soń myna jer – bizdiń ata-mekenimiz dep kúreske shyǵady, al kelginshi quldar qanshama jetisse de, bul jer meniń ejelgi jurtym dep daýlasa almaıdy. Sondyqtan otarshyldar el ıesi baıyrǵy halyqty túp-tuıaǵymen joıyp jiberý qajet dep sanady”.

Áli kúnge qaıran qalam. Sovettik zaman ıdeologıasyna múlde qaıshy, osynshama tereń uǵymnyń tamyry nede? Ózi oılap tapty ma, álde keıinde joqqa saıǵan ulttyq sananyń arydan jetken jańǵyryǵy ma? Geografıa muǵalimi Tóleýqan Jaqypov – ol kezdegi eń basty joǵarǵy oqý orny QazPI-diń alǵashqy tol­qyn túlekteriniń qatarynan eken. Alash-Orda ıdealdary áli kómeski tarta qoımaǵan kezeńde qalyptasqan. Daıyn tezısti sanaǵa sińirý úshin de úlken paıym, parasat kerek. Qaıtkende de, qarapaıym aýyl muǵaliminiń kókireginde tunǵan muń men zildiń salmaǵyn kim bilgen. Aqyry ózi de otarshyl alapattyń qurbany boldy – arada eki jyl ótkende, dál irgede jarylǵan qýatty, eń alǵashqy sýtegi bombasynyń zardabynan aıyqpas syrqatqa ushyraǵan aǵaıyndar qatarynda sháıit ketken edi.

Ol – Sovet (Keńes emes!) óki­metiniń zamany. Endi – Táýel­sizdik atalatyn jańa dáýir. Biraq búgingi Qazaqstan ókimeti­niń (qazir “bılik” deıtin bolypty) osyndaǵy baıyrǵy jurt – qazaq halqyna qatysty júrgizip otyrǵan barlyq sharýasy, naqty saıasaty men kópe-kórneý ishki pıǵyly budan eki ǵasyr burynǵy Amerıka qurlyǵyndaǵy otarshylardyń jergilikti úndis halqyna qatysty tótenshe sharalaryn eske túsiredi. Álbette, tikeleı, jappaı qyryp-joıý joq, oǵan múmkindik te tabylmas edi, áıtkenmen, tereńnen, naqty oılastyrǵan jáne ishinara júzege asyp ta jatqan júıeli qareketi eshqandaı kúmánsiz, aqıqat baılamdar jasaýǵa negiz beredi – qazirgi Qazaqstan ókimeti osy el men jerdi myń jyldar boıy mekendep kelgen qazaq halqyna qarsy túbegeıli, pármendi jumys jasap jatyr. “Egemen­diktiń” alǵashqy bes-on jylynda eppen, jymysqy qımyldap edi, sońǵy on jyldyqta, onyń ishinde keıingi eki-úsh jylda ashyq soǵys jarıalady.

Endi jalpy jurtqa belgili, az-muz sa­ýaty bar, tym qurysa jarym-jartylaı kózi ashyq kez kelgen qazaqqa maǵlum búgingi ahýaldyń eń kórneki, negizgi jaǵdaıattaryn eske túsire keteıik.

Osy “Egemendik” atalatyn jıyrma eki jyl ishinde:

– ejelgi qazaq jeriniń asty men ústindegi barlyq qazyna men baılyq talaýǵa tústi;

– adal eńbek emes, urlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq, zańsyz ıelik nátıjesinde jemit baılar toby jáne bar múmkindigi shektelgen, kúnkóris jaǵdaıynyń ózi qıyndaǵan taqyr kedeıler taby qalyptasty;

– qazaq aýyly qırap, tozyp bitti, úlken shaharlar tóńiregine qaıyrshylyq pen sharasyzdyq jaılaǵan, turmystyq qyzmeti tapshy, kembaǵal, qotyrash qalashyqtar ósip shyqty;

– belgili bir áýlet, uıymdasqan top, bıleýshi tap azǵana ýaqyt ishinde qısapsyz baılyq, barlyq ıgilikke jetken jaǵdaıda, el ıesi, jer ıesi jalpy jurttyń turmys-ahýaly kún oz­ǵan saıyn tómendep barady;

– el ishinde jappaı korrýpsıa, joıdasyz jemqorlyq etek aldy;

– asa zor kólemdegi jáne usaq-túıekke deıingi paraqorlyq úırenshikti, daǵdyly turmys kebi retinde qalyptasty;

– memlekettik qyzmet, kez kelgen mansap – mindetti paryz emes, tek qana iship-jeý, baılyq quraý, jeke bastyń qajetin ǵana óteıtin tıimdi tetik degen túsinik ornyqty;

– sot, prokýratýra, quqyq qorǵaý, zań mekemeleri ádilet ataýlyny aıaqqa basyp, tek joǵarydan túsken nusqaý, nemese jeke bas paıdasy turǵysynan ǵana jumys jasaıtyn boldy;

– qylmyskerdiń jazadan qutylýy, kinásiz kisilerdiń bas erkinen aırylýy – úırenshikti qubylysqa aınaldy;

– kúdiktini jaýapqa tartý kezinde, sottalǵannyń jazasyn óteý mezgilinde adamgershilikke qaıshy áreketpen azaptaý, janyn qınaý, tipti uryp óltirý – sovet tusyndaǵydan da qatal, gestapolyq tásildermen úıles tutqyn tártibi – ádepki jaǵdaıǵa sanaldy;

– aýyr turmys, zańsyzdyq pen urlyq-qarlyq, adal eńbekpen mal tabý múmkindiginiń qıyndyǵy, beısaýat júrgen kisiniń óziniń jeke basynyń qaterli jaǵdaıy, aram baılar men ákim-qaralardyń júgensiz minezi – jalpy jurtty azdyryp, ádilet, adaldyq, kisilik týraly uǵymdar aıaq-asty boldy;

– úlkender dúnıeden túńilse, jastar úmitsiz toryǵý dertine shaldyqty, aqyry kámelet jasyna jańa tolǵan, tipti tolmaǵan órenderdiń ózine-ózi qol jum­saýy – álemde joq deńgeıde óris alyp otyr;

– múlde beıkúná, nemese kóldeneńnen kúdikti jeke kisiler­ge, halyqaralyq deńgeıde eshbir teris tizimde joq dinı, rýhanı toptarǵa qarsy, olardyń otbasyn, jaqyn týystaryn qosa qamtıtyn memlekettik terror zań aıasyna syıǵyzyldy;

– úlp etken narazylyq, qarsylyq ataýly aıaýsyz janyshtalyp jatyr;

– opozısıa qýǵynmen, qýdalaýmen tozyp bitti;

– baspasóz erkindigi, jıyn, ereýil quqyǵy shektelgen;

– úlkendi-kishili ádiletti saılaý ataýlynyń elesi de joq, demokratıalyq qundylyqtar qurǵaq sózben almasty;

– ústem tap – burynǵy kompartıalyq nomenklatýranyń ádis-amaly, isi men kúshiniń ekpi­nimen Qazaqstan sheginde bir ǵana kisiniń ókimi – syrttan sypaıylap aıtylyp júrgendeı, avtorıtarlyq bılik emes, tejeýsiz dıktatýra ornady;

– osynda aıtylǵan jáne aıtylmaǵan qanshama soraqy sebepter nátıjesinde Qazaq eli búginde búkilálemdik shıkizat otaryna, al Reseıdiń erki kem, buıdaly, shyn mánisindegi basybaıly ıeligine aınaldy.

Áıtse de, bul arada bizdiń aıtpaǵymyz – múlde basqa másele. Otar eldiń de shekteýli, az­dy-kópti quqyǵy bolady. Otar eldiń ózindegi halyq qadarynsha tirshilik jasap, ósip-ónip jatady. Onyń ústine manadan beri tizbelenip otyrǵan máseleler birjaqty kórinýi de múmkin. Daý aıtýshylar tabylady. Ulan-ǵaıyr jetistigimiz bar, bizde keremet, bári tamasha demek. Óz tarabymyzdan ústesek, jalǵyz qazaq emes, kez kelgen, kiriptar keptegi, nemese memlekettik qurylym órkendep damýdyń ońdy jolyn tańdaı almaǵan, art­ta qalǵan elge tán sypat. Álemde budan birshama buryn erkindik alǵanymen, otarlyq, jartylaı otarlyq buǵaýdan shyǵa almaı otyrǵan, kembaǵal qalyptaǵy qanshama jurt bar. Qorqaý ókimet, paraqor sheneý­nik, zańsyzdyq pen zorlyq-zombylyq, aýyr turmys pen sharasyz tyǵyryq – jalǵyz bizdiń ǵana enshimiz emes. Halqynyń ál-aýqaty bizden áldeqaıda tómen jaǵdaılar da ushyrasady. Alys­qa tartpaı, kórshiles respýblıkalar – eńbekke jaramdy azamattary el aqtap ketken      týystas aǵaıyndardy eske salaıyq.

Biraq bizdiń ne Afrıkada, ne Azıada bolmaǵan jáne bolýy da múmkin emes, atoılap turǵan aıryqsha bir sypatymyz bar. Ol – bıleýshi taptyń óz halqyna qa­tys­ty aram pıǵyly jáne teris áreketi. Naqtylap aıtsaq, jer ıesi, soǵan oraı el ıesi de bolýǵa tıis jergilikti, baıyrǵy jurtqa qarsy kúresi. Odan ármen anyqtap aıtsaq – búgingi Qazaqstan ókimetiniń qazaq hal­qyna qarsy, josparly túrde, tabandy, ári dáıekti jaǵdaıda júzege asyrýǵa kirisken eń basty jumysy – álem tarıhy, halyqtar sherýinde ushyraspaǵan ózgeshe qubylys. Biraq aqylǵa syımas is emes. Túp-tamyryna boılasaq, zańdy, tabıǵı jaǵ­daıat dep tanyr edik.

Bul arada qazirgi Qazaqstan bıligi – keshegi Sovettik ókimniń jalǵasy dep bilý – máseleniń bir ǵana jaǵy. Qashanda otarshyl tártiptiń eń negizgi turǵysy – jer ıesi bolyp tabylatyn halyqty birjola qurtý edi ǵoı. Patshalyq Reseı, ásirese Qyzyl Reseı qazaq halqyna zábir men qıanattyń barlyq túrin qoldandy, aqyry 1932-33 jyldarǵy ǵalamat asharshylyq nátıjesin­de uly halyqtyń saǵyn syndyrdy, biraq qansha qyrylsa da, qazaq jer betinen birjola óshpeı qaldy, sondyqtan “Tyń kóterý” naýqany uıymdastyryldy, baıyrǵy jurttyń ústine orysy bar, ormany bar, taǵy qanshama halyqty ákelip tókti, sóıtip, jer ıesin eleýsiz azshylyqqa aınaldyrdy. Alaıda aqyr túbinde dúnıe keri tóńkerildi, bári ózgerdi, tek burnaǵy komýnısik bılik óz ornynda qalypty. Áýelden-aq qazaqty kemshin sanaǵan, otarshyldyń qyzmetindegi, qarǵyly qaýym. Ókim ataýy ózgerse de, uǵym men tanym burynǵysha. Onyń ústine, jańa, tótenshe bir túsinik qalyptasypty. Ulttyq sanadan tys ókimette jeke bastyń paıdasy birinshi orynǵa shyqpaq. El múddesi esep emes, memlekettik turǵy – osy jeke basqa ǵana qyzmet etetin, satýǵa, paıdalanýǵa qolaıly, qajetti tetik qana. Bul jolda syrtqy qıyndyqtardy jeńý ońaı – kúshti kórshiniń qalaǵan, suraǵanyn bere berý, tipti alystaǵy alpaýyttyń óziniń qolyn qaqpaý. Atyń abyroı ta­ýyp, bıligiń bekı túsedi, syrttaǵy jurtqa senen jaqsy kisi joq. Al ishki qıyndyq, sonshama eleýsiz bolsa da bar, nemese ájeptáýir bolyp shyǵýy múmkin. Onyń aty – qazaq deıtin halyq.

Osy qazaqty jýasytsa, daýsynan aıyryp, jigerin jasytyp, kúshin qaıtarsa, bar muraty ornyna kelmek. Sóıtip, “Egemen” ókimettiń, ataýly, jalǵyz kisi emes, kompartıanyń jádigóı mektebinen ótken tutas bir qaýymnyń qazaq halqyna qarsy qaýip-qatersiz, beıbit, biraq qatań, ári aıaýsyz soǵysy bastalyp ketti.

Osy ishki maıdannyń jalpy jurtqa maǵlum negizgi bir turǵylaryn atap óteıik.

Búginde bılik basynda otyrǵan part-nomenklatýranyń qazaq táýelsizdigin qajetsimegen, burnaǵy otarlyq kepte qalýǵa janyn salǵan, alys-jaqyn tóńireginen múlde bóten, quldyq sanasy – Orys-Sovet ımperıasy ydyraı bastaǵan kezde aıryqsha kórinis berdi. Týǵan hal­qynyń qanshama qan tókken, júz elý jyldyq muraty sóz emes. Óz bastary noqtaly bolsa da, aldynda astaý, jeke jaǵdaıy tym jaqsy. Aqyry Baltyq pen Ýkraı­na turypty, irgeles Orta-Azıa­lyq elder, ony aıtasyz, ımperıa uıytqysy Reseıge deıin óz táýelsizdigin jarıalap bitken kezde, qaqaǵan qys, ıen jurtta qalǵan Qazaq SSR-ynyń satymsaq ókimeti men qýyrshaq Joǵarǵy Keńesi amalsyzdyń kúninen “Egemendik” alýǵa májbúr boldy. Bul eki ortada Máskeýmen aralyqta qandaı kelissóz atqarylǵany ázirshe jabyq tur, keıin arhıvten “Biz Reseı quramynda qalǵymyz keledi” degen ǵaryznama-ótinish shyǵyp jatýy da ǵajap emes, onyń aıqyn mysaly – jańadan týǵan respýblıkanyń qanshama aı boıy rúbl aımaǵynan ketkisi kelmeýi, ıaǵnı, Reseıge táýeldi qylatyn ekonomıkalyq birlikten aınymaýy der edik. Aqyry bul kiriptarlyq talap ta qabyl alynbady, Reseı bizdiń jandaıshaptardy rúbl aımaǵynan teýip shyǵardy, budan soń, tól teńgemiz aınalymǵa túskenshe, bul kezde qoldanýdan shyǵyp ketken Reseı rýbli vagonymen, sostavymen kelip, búkil Qazaqstan ahýalyna qanshama zıan tıgizgeni málim.

Óz aqshamyz shyqty, bul – táýelsizdik­tiń eń kórneki, naq­ty belgisi dep, qýanyshymyz qoınymyzǵa syımady. Biraq arada bes-on jyl óter-ótpeste osy ulttyq teńge Egemen ókimetimiz­diń kózine jyn bolyp kórine bas­tady. Banknottar betindegi Abylaıdyń, Abaıdyń, Shoqannyń, Qurmanǵazy men Súıinbaı­dyń sýretteri joǵalyp, barlyq jańa aqsha burynǵy bir teńgelik­te bederlengen Farabı beıne­simen almastyryldy. Bul jaǵdaı – áýeldegi úsh teńgelikten júz teńgelikke deıingi banknot qunsyzdanyp, aınalymnan túsken sebepti dep túsindirildi. Álbette, Farabı de qazaqtan alys emes, ortaǵasyrlyq Otyrardan shyqqan túrik, sonymen qatar álemdik tulǵa, arab memleket­teriniń aqshalarynan da kórinis tapqan, endigi qazaq teńgesine de jarasyp tur, biraq Abaıdyń jáne basqa alyptarymyzdyń beıneleri de tańbalansa qaıter edi? Bolmaıdy eken. Muny az deseńiz, jańa ǵasyr sheginde qazaq teńgesiniń betinde sandyq baǵasyn aıǵaqtaǵan jazý orys tilinde de jazyla bastady. Iaǵnı, búkilálemdik otar, onyń ishinde Reseıdiń ataýsyz bodany már­tebesine jetken eldiń shartty aqshasynda aıqyn ulttyq nysan bolmaýy qajet eken. Táýelsiz el emessiń, asyp ketkende Re­seıdiń bir bólshegisiń! – degen qaǵıda, qatań eskertý­diń áýelgi bir, naqty, kórneki aıǵaǵy.

Osy teńgeniń ultsyzdanýymen qatar, ómirdiń barlyq salasynda da Qazaq elin tutasymen ultsyzdyq kebine túsirý – pármendi, josparly naýqanǵa aınaldy. Sypaıylap aıtqanda. Bárin túgel taratyp, bajaılap tizbelesek, tutas bir kitap, áldeneshe kitap jazylar edi.

“Egemendik” zamannyń alǵash­qy kúnderinen bastap-aq halyqtyń aqyl-oıy, jan-júıesi, qorǵanyshy men qamqory sanalatyn ult zıalylaryna qarsy kúni búginge jalǵasyp kele jatqan bylǵanysh naýqan bastaldy. Bul kezde baıaǵy Kolchak aıtqan bas kóterer bes júz qazaqtyń sany eselep ósip, áldeneshe myńǵa jetken. Taıly-taıaǵy, túp-tamyrymen túgeldeı qurtyp jibere almaısyń, sondyqtan órisin taryltyp, tuqyrtyp ustaý saıasaty iske qosyldy. “Zıaly qaýym degenimiz – zıandy qaýym!” – degen jádigóı uran shyǵyp, oǵan jalbaǵaılar men dalbaqaılar qosylyp, baspasóz betinde týra jıyrma jyldyq naýqan uıym­das­tyryldy. Bul, búgingi satymsaq ókimet úshin shynynda da zıan­dy qaýymnyń eń qomaqty bóligin – ǵylymı ıntellıgensıa quraıtyn. Endi ýnıversıtet profesorynyń aılyq aqysy aptalyq kójesine jetpeıtin boldy. Qatardaǵy ǵylym kandıdattary múlde tapshylyq jaǵdaıda qal­dy, keıingi talapker jastardyń bary – ǵylymnan ketip, joǵy – bul jaqqa jýymaıtyn boldy. Kóp uzamaı-aq Ǵylym akademıa­sy taratyldy. Qurmetti akademıkterge aldanysh stıpendıa taǵaıyndaldy. Osy eki jaǵdaı – Joǵarǵy oqý men Ǵylym akademıasynyń jutqa ushyraýy – Qazaqstandaǵy ǵylym ataýlynyń daǵdarys, toqyraýy ǵana emes, keri ketýi, ýaqyt oza kele múlde derlik joıylýyna ulasty. Bul – bir oqpen atylǵan eki qoıannyń alǵashqysy ǵana. Ekinshi qoıan – ǵylym tóńiregindegi tanymy keń, keýdesi zor, qashanda úlken qurmette bolǵan oqymysty qaýymnyń ujymdyq qurylymy joıylyp, bar tirshiligi suryqsyz, qorash jaǵdaıǵa túsip, ǵylym ǵana emes, saıasattan da aýlaqtap, halqynyń sózin sóıleý­den qalýy, úlkenderi sharshap, ólip-jitip, kishileri qajyp, túńilip, qoǵam ómirinen shetteýi dep bileıik.

Sovettik zamanda ulttyq partıa qyz­metin atqarǵan, qa­harly jeltoqsan oqıǵalarynyń kezinde de halqynyń muń-zary men ashý-yzasyn bildirgen Jazýshylar odaǵy da osy kepke ushyrady. Aty bar da, zaty joq. Buryn jazýshylar kitap shyǵaryp aqsha alsa, endi kitabyn shyǵarý úshin aqsha tóleıtin boldy. Osy áreń-páreń kitaptyń óziniń taralymy joqqa jaqyn – bir myń, eki, úsh myń. Qalamaqy týraly aıtýdyń ózi ádepsizdik sanalady. Qazaq kitaby eshqandaı qosymsha paıda túsirmeıdi eken. Bul kitap Sovet ókimetiniń alǵashqy elý jylynda da eshqandaı paıda túsirmegen, biraq sol zamandaǵy aǵa jazýshylar qap-qabymen aqsha alǵan. Biz kórgen sońǵy jıyrma bes jylda da qalamaqy burynǵyǵa jetpegenimen, ájeptáýir boldy, biraq taqyr-taza zıan, ıaǵnı basyp shyǵarý úshin qyrýar tólemi bar óleń kitaptaryna toqtaý qoıylmady, prozanyń esebinen jabylatyn, osyndaı, shyǵyny mol jınaqtar shyǵaryp jatqan aqyndardyń qalamaqysy – túsimi kóp prozashylardan artyp ta ketetin. Eger baıaǵydaı elý-alpys myńmen shyǵarsa, búgingi kitap ta kóp túsim berer edi. Ulttyq mádenıet, onyń ishinde rýhanı qazyna sanatyndaǵy kórkem ádebıettiń mán-mańyzy aqshamen eseptelmeı­tinin aıtyp jatýdyń ózi artyq. Az ba, kóp pe shyǵyn jumsalyp otyrǵan oqý, tárbıe jumysy, sot pen polısıa, tipti ákimshilik, basqarý mekemeleri, eń aıaǵy búgingi qoljaýlyq parlamentińiz memleket qoryna kópe-kórneý sanap beretin qandaı qarajat quıyp otyr eken. Munyń bári esep emes. Eń bastysy – jazýshylar qaýymyn janyshtaý, bar daýsynan aıyrý, alash jurtyna yqpalyn joıý bolatyn.

Sonymen, jıyrma jyl ora­ıynda aldyńǵy aqsaqaldar ketti, oǵan jalǵas qarasaqaldar qojyrady, keıingi jastar úısiz, kúı­siz, kitapsyz, jalańaıaq jaǵ­daı­ǵa tústi, kún kósemdi madaqtap óleń-jyr jazǵan, ókimettiń barlyq saıasatyn qoldaǵan bes-alty satymsaq jazarman bolmasa, qalǵan qaýymnyń bar derti ǵana emes, kópshilik jazýy da ishke túsken, kúńkil áńgimesi kýhnádan aspaıtyn jaǵdaıǵa jetken.

Oqymysty, shyǵarmashy jurt – búkil zıaly qaýymnyń dúnıeden túńilmes qısyny joq. Hal­qyna daýsy jetpeıdi, bedeli kem, abyroıy shamaly. Búgingi ókimet aqylyn almaıdy, aıqaıyn estimeıdi, bárin kerisinshe, óz qalaýymen jasap keledi.

Biz zıaly qaýymnyń árqıly ahýalyn, qoǵam ómirinen qalaı shettegenin aıtyp otyrmyz. Munyń bári týǵan halqyńnyń kembaǵal jaǵdaıdaǵy aýyr turmysymen salystyrǵanda túk te emes. Aýyldaǵy jappaı jumyssyzdyq, qalaly jerge jetken jastardyń júkshi, arbashy, kúndelikti jaldamaly kebindegi suryqsyz ómiri, qajymas qazaq áıelderiniń qara bazardy jaǵalaǵan qalt-qult tirshiligi – bardy saýsaqpen sanap, joqty túgendep bite almaısyz. Jıyrma eki jyldyq jańa otar jaǵdaıynda búkil qazaq jurtynyń minez-qulqy ózgergen, dúnıe tanymy basqa bir arnaǵa túsken, nıet-pıǵyly buzylyp, bar muraty tek qana kúnkóris qamyna tirelgen. Muny az deseńiz, “táýelsizdik tańynyń” dúnıe taryla bastaǵan alǵashqy jyldarynyń ózinde “Qazaqtyń jaýy – qazaq!” – degen uran kóterildi. Teatr sahnasynan baspasóz betine kóship, kúndelikti, jalpy jurt aýzyndaǵy lepeske aınaldy. Bul rette bizdiń shalaǵaı artıserimiz ben shalasaýat jýrnalıs, jalbaǵaı jazýshylarymyzdyń eńbegi aıryqsha boldy. 90-jyldardaǵy “Ana tili”, “Jas Alash” gazetterinde jáne “Juldyz” jýrnalynan basqa barlyq basylymdarda eń basty uran bolǵan, buralqy ǵana emes, ult taǵdyry úshin meılinshe qaterli qaǵıdany áýel basta jeke bir kisi oılap tapty degenge kúmán keltirem. Joǵarydan túsken nusqaý – jandaıshaptar kóterip jibergen, sanasyz tobyr odan ármen qozdatyp áketken. Qaıtkende de, qazaq qoǵamynyń irip bara jatqan, azyp, toza bastaǵan ótpeli kezeńine tán kórinis bolatyn. Oılap qaraǵanda, bul urannan jalǵyz-aq qorytyndy shyǵar edi. Qara qazaq birine-biri jaý bol­ǵanda, bıik mártebeli ókimetiń nege qaraýyndaǵy halqyna dos bolýy kerek?! Sender birińdi-biriń tútip jeńder, bárińdi qo­syp, tábeti táýir ókimetiń jáý­kemdesin. Shynynda da solaı bolyp shyqty.

Egemendik mejesi bes-alty jylǵa tolar-tolmasta qazaqtyń atameken jerin satý týraly másele kún tártibine qoıyldy. Halyqty jańa bir ıgiliktiń artyqshylyǵyna úndep, ár taraptan pikir tartqan dúdámal ospaqtan soń, syrttaı, tezinen daıyndalyp, úkimet qostap, alǵashqy oqylymy parlamentte maquldanyp ta úlgerdi. Osyndaı sumdyq habar estilisimen, qazaq zıalylary túgel kóterilgen edi. 1999 jyl, shilde aıy bolatyn. Jazýshylar odaǵynyń májilis zalynda búkil shyǵarmashylyq uıymdardyń, ǵylymı ıntellıgensıanyń eń bedeldi ókilderi bas qosyp, bir aýyzdan qatań qarsylyq aıtyldy, sóılengen sózdiń birazy jáne arnaıy qarar respýblıkalyq baspasóz betinde jarıalandy. Sonymen toqtaý bolyp edi. Áıtkenmen, arada úsh jyl óter-ótpeste parlament jer satý týraly máseleni tóte­si­nen, qaıta kóterip, búkilhalyq­tyq talqyǵa salmastan, qaırylmas sheshim qabyldapty. Jer satyldy.

Qazaq halqynyń arǵy ata-babadan beri, myńdaǵan jyl boıy ıelengen, tóńirektiń tórt buryshynan antalaǵan jaýmen qaıtpaı qarjysyp, qısapsyz qan tógip, keıingi urpaǵyna mıras etken jeri.   Jer satyldy. Tabanymyzdyń astyndaǵy jalǵyz tıa­naq. Kim aldy, ne qaldy? Qazir bizge shet jaǵasy ǵana maǵlum. Ejelgi qazaq topyraǵy qoly jetken, naqtylap aıtsaq,  óktem ókimetimizge kómektes, sybaılas, jany jaqyn, jat jurt­tyq qorqaýlardyń talapaıyna tústi. Ejelgi Qazaq eliniń eń qunarly óńir, eń quıqaly qonystarynyń qanshasy atańnyń ózi atyn estip bilmegen jalmaýyzdardyń ıeli­gine kesilgenin bú­gingi biz bilme­sek te, keıingi zaman aıqyndap beredi.

• .Adamzat tarıhynda neshe túrli darynsyz, aqymaq, jaltaq, taýansyz, tipti aqyl-esi kemis, esalań patshalar bolǵan, alaıda elimen qosa jerin de satyp jibergen ǵajaıyp kemeńger patsha bizdiń qazaqtyń ǵana enshisine buıyrypty.

Tańǵalarlyq eshteńe de joq. Jer satylyp, onyń asty men ústindegi bar baılyq jat jurt­tardyń úlesine berilip, ıaǵnı túgel tóńireginiń kóńilin taýyp, ábden kúsheıgen soń, Qazaqstan atalatyn respýblıkanyń pre­zıdenti bolyp otyrǵan Elbasy jáne Ǵasyr ǵulamasy Nursultan Nazarbaev: “Qazaqta budan buryn memleket bolǵan joq!” – dep jarıalady. Áýelde qaqas estidik pe dep edik. Jeti-segiz jyl oraıynda, eń bıik minber­den áldeneshe ret qaıtalap pysyqtady. “Memleket bolǵan joq, shekarasy da bolmady”. Jańalyq emes edi. Odan kóp buryn Soljenısyn aıtqan. Soljenısynnan soń Jırınovskıı neshe márte shegelegen. Bizdiń jańalyq – mundaı soraqy sózdiń osy eldi basqaryp otyrǵan kisiniń aýzynan shyǵýy bolatyn. Bir qyzyǵy – burnadan belgili kep bolǵanymen, eshkim de Nazar­baev Soljenısyndy qaıtalap, Jırınovskııge ún qosyp otyr dep oılamady. “Osy táýelsiz­dikti bizge óz qolymen alyp bergen” kún kósem: “Bárin de men jasadym”, – dep tur, qaıtkende de artyq ketti dep túıdik. Alaıda Ǵasyr ǵulamasynyń ataýly lepesiniń mán-maǵynasy múlde basqasha bolatyn. Alańǵasarlyq ta, ańqaýlyq ta emes, tereńnen tolǵaǵan, aldy-artyn baıyptaǵan naqty tujyrym. “Qazaqta memleket bolǵan joq, ıaǵnı aldaǵy zamanda bolýy da shart emes; ózim qurǵan memleketti ózim tarata alam, patshalyq zamanymda ne qylsam da oryndy, zańdy”, – degen kep.

Al endi memleketi bolmaǵan eldiń tarıhy bola ma? Taqaý kórshilermen shekarasy bolmaǵan jurttyń ózine tıesili qonys, mekeni bola ma? Tarıhty, jer ıeligin aıtasyz, ózindik halqy bola ma? Joq, joq jáne joq! Qazaq degen halyq joq. Atap aıtylmasa da, dáp osyndaı qorytyndy shyǵady. Bar bolsa da, qunsyz, eleýsiz tobyr.

Bolmaǵan memle­kettiń ótkenin, joq tarıhty tekserý, zertteý qajet pe? Qajet emes, múmkin de emes. Ataýly qaǵıdadan keıin, tipti odan kóp buryn qazaq tarıhyn tanýǵa beıresmı túrde tyıym salyndy. Joq memlekettiń alǵashqy eki hanyna Astanada ornatylýǵa tıis jáne daıyn turǵan, jap-jaqsy, kór­neki keıipti eskertkish, tóńiregin­degi jaýynger serik beıneleri­men qosa, áldebir qoqysqa tastalyp, onyń ornyna jańa, shynaıy tarıhty bastaýshy Alyp Tulǵanyń músini qoıyldy. Al Almatyda budan jıyrma jyl buryn belgilengen, 1932-33 jyldarǵy alapat asharshylyq qur­bandaryna arnalmaq eskert­kish baıaǵy jataǵan, muqyl qulpytas qalpynda tur. Ony aıtasyz, qazaq halqyn orny tolmas apatqa ushyratyp, álemdegi eń úlken halyqtar qatarynan shyǵarǵan komýnısik genosıd, onyń sebep, saldary jóninde aıtýdyń ózi orynsyz sanalatyn boldy. Júz elý jyldyq orys jáne orys-sovet otarshyldyǵy týraly sóz qylýǵa ruqsat joq. Komýnısik basqynshylyqtyń jańa kezeńi – “Tyń kóterý” naýqany áli kúnge madaqtalyp jatyr jáne ótkende pálenbaı jyldyǵy ókimettik turǵydan arnaıy ataldy.

• Qazaqtyń esepten shyǵa­­ry­­lýynyń, buryn bolmaǵan memleketiniń qazir de elesi joǵynyń eń aıqyn mysaly – “Bir júz qyryq ult” teorıasy. Mán-maǵynasy: qazaq – ataýly respýblıka shegindegi jeke-dara jurt emes, osy elde “shat-shadyman turmys keship, yntymaǵy jarasqan” 140 halyqtyń qataryndaǵy qaýym degen ustanym. Qazaq – óz ata-jurtynda memleket qurýshy, jetekshi halyq emes, kóptiń biri degen sóz.

Álbette, Qazaqstan azamaty sanalatyn adam ataýly ultyna, násiline qaramastan, teń quqyq­ty. Jáne bul teńdik qazaqqa da tıesili. Azamattyq turǵyda kisiniń kisiden artyqshylyǵy joq. Biraq bul aradaǵy kiltıpan – baıyrǵy jurttyń ulttyq statýsy týraly. Sen – jer ıesisiń, ári basqalarmen salystyrǵanda, ólsheýsiz kóp­siń. Alaıda ata-baba mekeninde turǵanyń esep emes, al kóptigiń – eleýsiz jaǵdaı eken. Eleýsiz ǵana emes, qajetsiz, tipti qaterli kiltıpan. Egemen ókimetimniń uǵymynsha, qazaq óziniń ógeı otanynda kópshilik bolmaýǵa tıis.

Osyǵan oraı, egemen saıasatymyz 2009 jylǵy resmı sońǵy sanaq kórsetkishi – respýblıka shegindegi qazaq halqynyń úles salmaǵy 67 paıyzdan astam deıtin, jalpy jurtqa habarlanyp qoıǵan bastapqy derekti áýelde Nazarbaevtyń aýzymen 65 paıyzǵa túsirdi, osydan soń 65-tiń ózi kóp kórinip, 63 paıyzǵa deıin tómendetti. Shyndyǵynda, osy “alpys úshtiń” ózi – qyrýar san, qazaq – respýblıka kólemin­degi sany basym, jetekshi ult degen sóz. Baltyq boıyndaǵy, alǵashqy kúnderinen bastap shyn mánisindegi táýelsizdik ornatqan úsh eldegi baıyrǵy halyqtyń úles salmaǵy da ázirshe osy 63 paıyzǵa jetip, jetpeı jatyr. Alaıda bizdiń otansyz, ultsyz ókimetke eldegi jalpy jurttyń úshten ekisine jýyǵyn qurap otyrǵan 10 mıllıonnan astam halyqtyń ózi bákene kórinedi. Bákene kórinbese de, solaı dep sanalýǵa tıis eken. Qalǵan qýysty 129 ult jáne “ulyspen” tyǵyndapty. Jıyny – 130 halyq dep qoıyńyz. Oǵan da táýbe, bul 130-dyń ishinde qazaq ta bar, qapelimde umytyp ketpegen. Sodan beri tórt jyl ótti. Manaǵy ulttar men “ulystar” óz ishinen balalap kóbeıip, 140 degen jýan sanǵa jetipti. Iaǵnı, qazaqtan bas­qa taǵy da 139 ult pen “ulys”. Endi eseptep qarańyz. Eń sońǵy, jańa derek boıynsha, bıylǵy 2013 jyldyń orta sheninde respýblıka halqynyń jıyn sany 17 mıllıonnan asqan. Onyń týra 11 mıllıony – qazaq, jalpy jurt­tyń 65,2 paıyzy. Budan sońǵy eń iri halyq – orys, 21,8 paıyz, odan keıingi ózbek – 3, ýkraın – 1,8, uıǵyr – 1,4, tatar – 1,2, nemis – 1,1 paıyzdan. Bular­ǵa jalǵas káris – 0,6, túrik – 0,6 paıyz tartady eken. Qazaqpen qosa jınaqtap kelgende, osy azdy-kópti úlesi bar on halyq – búkil respýblıka jurtynyń 96,7 paıyzyn quraıdy. Sonda qalǵan 130 ult pen “ulystyń” úlesi – 3,3 paıyz ǵana bolyp shyqpaq. Bulardyń ishinde bes-on myń, birer myńy turypty, bes-alty, tipti eki-úsh-aq kisiden turatyn “ulttar” men “ulystar” bar. Ókimettik uıymdar izdep barmasa, tiri jan túrin kórmegen 5 chýkcha, 4 nıvh, 3 nganasan, 2 ıýkagır, 1 aın degen sıaqty. Endi Tynyq muhıt araldarynan, Ortalyq Afrıka men Amazonka jyńǵyldarynan jal­ǵyz-jarymdap taǵy on, jıyrma, tipti, aram aqshamyz jetip tur, qyryq-elý kóz ákelsek, búgingi Qazaqstan 200 ult pen “ulys” tatý-tátti, bereke-baılyqty, shat-shadyman tirshi­lik keship jat­qan ujmaq ólkesine aınalar edi. Osyndaı, kúlkili emes, soraqy jaǵdaılarǵa qarap turyp, búgingi Qazaqstan ókimetin ustap otyr­ǵan alyptardyń aqyl-esiniń túzý­li­gine kúmán keltiresiń. Álgindeı esepke salsaq, burna­ǵy álemdik ımperıanyń uıytqysy bolǵan Ulybrıtanıada kem degende bir, eki myń, bálkim, jer betin jaılaǵan álde úsh, álde bes myń halyq túgel bar bolyp shyǵar edi. Al Fransıa men Germanıada bes-alty júz ben myń-myń jarymnyń aralyǵynda. (Osy úsh eldegi sonshama jurttyń ishinde bireý, ekeý, úsheý emes, áldeneshe júz, bálkim, birer myńnan astam qazaq ta bar.) Osyǵan oraı, Ulybrıtanıa – álemdegi barlyq jurttyń otany, Fransıa – bes júz halyqtyń mekeni, Germanıa – jeti júz “ulystyń” ıeligi dep dabyrlaǵan maqtan estilmeıdi. Alaıda jańa ǵana aıtqan, aqyl-estiń bútin­digine kúmán – orynsyz. Dál osy máselede ókimetim­niń mıy shyl­qyp tur. Esep te naqty: Qazaqstan – qazaqtyń emes, osyndaǵy 140 jurttyń ortaq qojalyǵy, qazaq mundaǵy barlyq baılyq pen ıgiliktiń júzden birdeńe bólshegine ǵana enshili deıtin surqıa qaǵıda. Bul – beridegi, syrtqy perde. Shyn mánisinde Qazaqstan – qazaq úshin qut meken, týǵan otan bolýdan qalǵan.

Osy “yntymaǵy jarasqan 140 ult pen ulys” qaǵıdasynyń negizinde qurylǵan “Qazaqstan halyqtarynyń assambleıasy” shyn mánisinde úı ishinen úı tigýge, osy halyqtardyń birligi­ne emes, aıyrymyna qyzmet qylyp otyr. Jergilikti jurtqa bótensiń, óz betińshe tirshilik jasa degen saryn. Osy ýaqytqa deıin Assambleıa qazaq múdde­sine, qazaq tiline qatysty eshqandaı másele kóterip, málimdeme jasap kórmepti. Kerisinshe, ataý­ly uıymda basshylyq qyzmette bolǵan keıbir azamattardyń qara-qasqa shovınıser tobynan tabylǵan mysaldary bar. Sonymen qatar qazaq muratyna jat, ókimettik ustanym qalǵan barlyq ultta baıyrǵy jurtqa qarsylyq, jek kórý yńǵaıyndaǵy túsinik týǵyzyp jatyr. Nazarbaev bolmasa, qazirgi qatań tártip bolmasa, bul qazaqtar orystan bastap soıqan salyp, uıǵyr men káris, kúrd pen ármen – taǵy qanshama jurtty túgel qyrǵynǵa ushyratpaq eken. Sondyqtan da qazaqty basyp ustaý kerek deıtin qısyn.

Mine, qarańyz. Osy on jeti mıllıonnyń ishindegi eń haqysy kem jurt kim? Qazaq. Bul jaǵdaı ómirdiń barlyq salasynda atoı salyp tur. Kúndelikti kórinis qana emes, buljymas zań. Máselen, eki jas – qazaq pen uıǵyr (sheshen, kúrd, káris, chýkcha...) tóbelesip qalsyn. Mundaı jaǵdaı turmysta bolyp turady. Orys pen orys, uıǵyr men uıǵyr, káris pen káris, tipti qazaq pen qazaq ta janjaldasyp jatýy múmkin. Ásirese qazirgi jurttyń báriniń terisi tarylǵan zamanda. Bireýi kináli, nemese ekeýi de jazyqty. Al bizde ǵajaıyp ádildik ornady. Qandaı jaǵdaıda da qazaq kináli dep tanylady. Álgi qojaıyn ulttyń qolynan kisi ólse de, esep emes. Janjaldy kim bastasa da, qazaq aıypty. Onyń ishinde manaǵy atylyp, pyshaq salynyp, tepkilenip ólgen marqumnyń ózi qylmysker tanylýy múmkin. Al tiriler – taıaq jegen, kózi shyǵyp, qoly synǵan qazaqtar ádil sottyń aldynda jeńil-jelpi emes, qatań jazaǵa – pálenbaı jyldyq túrmege kesiledi. Bul qalaı dep ara túsken kóldeneń jurt túgili, aqıqatyn jazǵan baspasóz ókilderiniń ózi qolma-qol jaýap­qa tartylmaq. Nátıjesinde jergilikti qazaq óziniń adamdyq quqyǵyn qorǵaı almaıtyn músá­pir halge jetti. Tek qylmystyq isterde ǵana emes. Kúndelikti ómirdiń, turmystyń barlyq salasynda. Qazaqstanda turyp jatqan, azamattyq haqysy artyq kez kelgen ult pen “ulys” ókili ba­ıyrǵy qazaqty qalaı qorlasa da aıyby joq. Al qazaq qybyr etip kórsin, tipti qara kúsh emes, sypaıy sózge júginsin – ult arazdyǵyn qozdyrǵan qylmysker bolyp shyǵady. Qazaqty jábirleý, onyń ulttyq namysyn aıaqqa taptaý, ótken tarıhyn, tilin, myń jyldyq mádenıetin, ulttyq qundylyqtaryn joqqa sanap jáne bylǵap, bylapyttaý – Qazaqstan sheginde shyǵyp jat­qan, dáıeksiz elektrondyq quraldardy aıtpaıyq, tasqa basyl­ǵan gazet-jýrnaldar betinde úırenshikti qubylysqa aınalǵan. Qoı dep aıtatyn, tyıym salatyn ókimetiń joq. Qaıta, kerisin­she, tarıhy joq, memleketi bolmaǵan, ıaǵnı eki aıaqty adam ataýlyǵa tán jetistik pen ıgilik ataý­lydan jurdaı dep, bárin qozdyryp otyrǵan osy “Egemen” ókimetiń, onyń Kún kósemi men jandaıshap qosshylary emes pe?! Jat jurttyq otandastar seniń qazir de jetisip ketpege­nińdi kózimen kórip otyr. Egemen Qazaqstan respýblıkasynda qazaq tilinde tolyq habar beretin jalǵyz telearna jıyrma jyl ótkende áreń ashyldy, áıteýir óz tilińde sóılep tur demeseń, aýzy qısyq, kózi qıtar.

Qazaq rýhanı turǵyda, tur­mys ahýalynda ǵana emes, zań aldynda da kemshin jaǵdaıǵa túsirildi. Kóbine-kóp qazaqtyǵynan basqa jazyǵy joq. Sonaý 1918-20 jyldardaǵy sıaqty, eshqandaı tergeý, tekserýsiz, jekelep te, tobymen de atyp tastaýǵa bolady, bala-shaǵasy, úı-jaıymen qosa, túgeldeı órtep jiberýge, irgetasymen birge jaryp, qoparyp, aspanǵa ushyrýǵa bolady; terrorıst eken deıdi, biraq aıǵaǵy da, dáleli de joq, jáne bul qarýsyz azamat, qorǵansyz bala-shaǵa, qatyn-qalashtyń jón-jobasy múlde aıtylmaǵan kúıinde qalady. Bar kinási meshitke baryp, namaz oqıtyn, tipti beısaýat, óz betinshe júrgen mundaı terro­rısterdi keıde tobymen ustap, otyz-qyryq, on bes-jıyrmadan sottap jatady, sot májilisteri jabyq ótedi, úkimi qatal – on jyldan jıyrma bes jylǵa deıin, baıaǵy Sovettik Úlken terror kezindegi “japon shpıondary” tárizdi. Sońǵy úsh-tórt jyl oraıynda áldeneshe otbasy úı-jaıymen qosa jarylyp, kem degende eki júzden astam “terrorıst” qatań tártipti túrmege tyǵyldy.

Eń ǵajaby, osynshama sodyrlar jaılaǵan Qazaqstanda áli kúnge birde-bir ataýly terro­rıs­tik shabýyl bolmapty. Túsi­nikti jaǵdaı, bizdiń qyraǵy chekıs­ter aldyn alyp jatyr ǵoı. Ókimetim solaı dep sendirgisi keledi. Alaıda aqymaqtyń ózine túsinikti jaǵdaı. Munyń bári – qazaqty janyshtaý, úrkitip, qorqytyp qoıý, bar erkinen aıryl­ǵan kónbis, ısalmas tobyrǵa aınaldyrý áreketi ǵana. Aqyry – Jańaózen. Mine, bizdiń qaharman qorǵaýshylarymyzdyń baýyry jazylyp, býsana atqan kúni. Alaıda bar armanyn túgese almaǵan sıaqty. Kez kelgen sátte áldenendeı narazylyq bildirip, bas kótergen jurtty jamsatyp salýǵa daıyn otyr. Jurt bol­ǵanda – tek qazaqty ǵana.

• Aqtóbede, nemese Atyraýda bir orysty atyp kórsin. Almatyda áldebir uıǵyrdyń, Shymkentte qaısybir kúrdtiń murny qanap kórsin. Eger Mańǵystaýda ereýilge shyqqan, tipti shyqpaǵan, kóshede jaı ǵana serýendep júrgen bes orys bolsa, bizdiń súıikti ókimetimiz myltyq atpaq túgili, taıaǵyn kótermes edi. Egemen bılik úshin eń qaterli jaý – qazaq bolyp tur. Zańnan tys, sondyqtan da qorǵansyz, ne isteseń de, qarymtasy, qaıtarymy joq dep biledi.

Jerdi satý, qazaqtyń bar baılyǵyn talapaıǵa túsirý – qanshama aýyr ahýal bolsa da, el-jurtymyz – qazaq atalatyn halyqtyń irgesi bútin ǵoı dedik. Ókimet jaýlyq raıynan qaıtpasa da, halqymyz es jıar, ósip-ónip, kóbeıip, aqyr túbinde óziniń enshili sybaǵasyna qol sozar dedik. Sóıtsek, týǵan halqynan egemen, tóńiregine túgel táýeldi ókimetimiz bul jaǵyn bizden burynyraq oılap qoıypty. Qazaq halqy kembaǵal jaǵdaı, qaıyrshylyq turmys ústinde urpaq ósirmeýi, ónbeýi, óz jurtynda basym kópshilikke aınalmaýy qajet eken. Halyq sanaǵynyń áýelgi, resmı nátıjesin burmalaý, ıaǵnı óz respýblıkasynyń shegindegi qazaqtyń jıyn sanyn múmkin bolǵanynsha kemitip kórsetý – bul saıasattyń ańdaýsyzda syrtqa shyǵyp qalǵan bir ǵana belgisi eken. Endi anyq qater qaýpin ańdaǵan soń, egemen ókimetim ashyq, pármendi áreketke kóshti. Qaıtkende de Qazaqstan shegindegi qazaq kóbeımeýi kerek!

Bul zulymdyq pıǵyl osydan jıyrma jyl buryn kórinis bergen. Qazaq halqy táýelsizdik alypty, óziniń ulttyq týyn kóterip, baıyrǵy memleketin jańǵyrtyp, qaıtadan eńseli el bolypty degen qýanyshty habar, búkil álemge taralǵan naqty aıǵaqtan soń, shettegi qazaq ataýly tarıhı otanyna oralýǵa asyqty. Alǵashqy qýatty tolqyn – uly kósh Mońǵol ulysynyń tarabynan bastaldy. Kelesi kezekte Qytaı halyq respýblıkasyndaǵy baıyrǵy qazaqtar turdy. Burna­ǵy sovettik respýblıkalar – jaqyn kórshi Ózbekstan, onyń ishin­de avtonomıalyq Qaraqalpaq jáne Túrikmenstan, tipti Reseı Federasıasyndaǵy qandastar túgeldeı derlik eleńdep otyrdy jáne birtalaı jurt aldy-artyna qaramaı, ata-jurtqa kóshe bastady. Egemen ókimetimiz aýyr jaǵdaıda qalǵan edi. Jaqtyrmasa da, toqtaý sala almaıdy, ózderiniń ókimi áli de berik bekip bolǵan joq.

Biraq uly kóshti toqtatpasa da, ta­syr­­qatyp, bógep, kesel keltirýge bet burdy. Kó­ship kelgen oralman jurttyń aldyna júz san tosqaýyl qoıyldy. Ýaqyt ozǵan saıyn jaǵdaı jeńil­deý ornyna qıyndaı berdi. Ókimetińniń ózi unatpaı otyrǵan panasyzdy kim basynbas. Súı­retpe syltaýlar, kópe-kórneý zorlyq, ar-uıat, adamdyq namysty qorlaıtyn árqıly áreket ústine qısynsyz paraqorlyq qosyldy. Qazaqstannnyń azamattyǵyn alý – qıamettiń qyl kópirinen ótkenmen birdeı jaǵdaıǵa jetti. Soǵan qaramastan, oralmandar tasqyny arta tústi. Ejelgi ata-jurtyna ornyǵyp, bolashaq urpaǵyn óz eliniń taǵdyrymen qosýǵa nıet etken jan­keshti qazaqtardyń kórgen qıyndyǵy, estigen balaǵaty, aýyr turmysy jalpyǵa málim, qaı­sybirin sanap bitersiz. Ókimettiń resmı, jaýapker tulǵalarynyń ár kezdegi ańdaýsyz, nemese eseppen aıtylǵan, qazaqqa ǵana qarsy emes, adamgershilikke qaı­shy sózderi men bylǵanysh isteri tarıh betinde tańbalanyp tur.

Osynyń bárine qaramastan, uly kósh saıabyr tartsa da toqtalmady. Endi, mine, 2009 jylǵy sanaqtyń jan shoshyrlyq qorytyndysy – qazaq 67 paıyzǵa jetipti!.. Sumdyq qoı. Egemen ókimetim jandármen tótenshe amaldar oılastyra bastady. Biraq qazaqqa qandaı qysas jasasa da, aıtarlyqtaı nátıje bermeı jatyr. Aqyry... mine, alaqaı, Jańaózen kómekke ke­lipti. Ókimetimniń kókten tilegeni aıaq astynan shyqty. Atty, azaptady, túrmege tyqty. Qorqytyp, úrkitip, qazaq rýhyn birjola janyshtaǵand