Álemdi jaýlaǵan Uly qolbasshy Shyńǵys hannyń álem órkenıetine qosqan 15 ıgiligi týraly Baq.kz portaly jarıalady.
Búkil ımperıanyń jetim-jesirleri men múgedekterge arnap qor ashqan. Olarǵa aı saıyn, mezgil saıyn han qazynasynan nápaqasyn taratyp berip, bıliktiń tikeleı qamqorlyǵyna alyp, baǵyp-qaǵyp otyrǵan. Dúnıe júzinde Shyńǵys hanǵa deıin uly patshalar mundaı qaıyrymdyq qoryn ashyp, múgedekterge járdem etpegen.
Temújin uly qaǵan taǵyna otyrǵannan keıin ózine jan tánimen berilip qyzmet etken qara halyqty qaradan tórege deıin, quldan bıge deıin kóterip ulyqtady. Halqyn han tuqymynyń ıeligine bólip berýmen birge olardyń ıelik etetin jer kólemin belgilep, basshylyq etetin noıandardy taǵaıyndady. Shyńǵys han qaǵanatyn ornatýǵa jan aıamaı kúresken 88 nókerin atyn atap, túsin tústep laýazym usynyp, 95 myńdyqqa bólip noıandyqqa taǵaıyndaıdy. Bul týraly «Monǵoldyń qupıa shejiresiniń» 202-babynda: «Memleket ornatyp, eldi el etýge jankeshtilikpen atsalysqan serikterimdi «aqsúıek» dep jarıalap, kúsh-qýatyn arnaǵan nókerlerimdi myńdyqtyń noıandyǵyna taǵaıyndaımyn» dep jarlyq túsirip laýazym taratqan edi.
Búkil ımperıanyń jetim-jesirleri men múgedekterge arnap qor ashqan. Olarǵa aı saıyn, mezgil saıyn han qazynasynan nápaqasyn taratyp berip, bıliktiń tikeleı qamqorlyǵyna alyp, baǵyp-qaǵyp otyrǵan. Dúnıe júzinde Shyńǵys hanǵa deıin uly patshalar mundaı qaıyrymdyq qoryn ashyp, múgedekterge járdem etpegen.
Shyńǵys hannyń álem mádenıeti men órkenıetine engizgen qaıta qurý isiniń birli jarymyn tilge tıek etsek.
1. Monǵol eliniń memlekettik qorǵanys kúshin jańa dáýirde jańasha jasaqtaǵan. Kúsh-qýaty tolysqan eldermen ıyq tiresetindeı deńgeıdegi qýatty armıa bolǵan. Imperıa ornatqan kezde qolastyndaǵy 30-dan astam eldiń qosyndaryn qolǵa alyp, monǵol armıasynyń temirdeı tártibine baǵyndyrǵan.
2. Qaǵannyń jáne búkil halyqtyń tynyshtyǵyn qorǵaıtyn «turǵaq» atty ishki ásker «kishiktin» dep atalatyn turaqty mılısıa ispettes kúsh uıymdaryn jasaqtap iske qosqan.
3. El basqarý isine áskerı jáne demokratıalyq bılik qurylymyn engizýi búkil álemdik órkenıetke qosqan jańa saıası júıe bolyp eseptelindi.
4. El aýmaǵynda ákimshilik terıtorıalyq qurylym jasaqtap, el basqarýshy jáne el ishindegi basshylardyń (sheneýnik) mindetin tómennen joǵaryǵa deıin anyqtap berdi.
5. «Uly jasa» (ıasa) atty úkimettik zań shyǵaryp, áýeli monǵol elinde, odan soń ımperıa kóleminde iske qosyp, búkil álem halyqtarynyń qaq jartysyn zańdyq quqyqta ómir súrýge qalyptastyrdy. Bul degenińiz árbir azamattyń quqy zańmen qorǵaldy degen sóz. «Uly jasa» ulttyq etıka men adamı normany ushtastyrǵan erekshe zań.
6. Monǵol elin ashyq esik eli etip jarıalap, álem mádenıetin engizýge jol ashty.
7. Birikken Monǵol ımperıasyn ornatý arqyly mal sharýashylyǵyn ekonomıkalyq negizgi tiregi etken monǵoldar ispetti kóshpeli qoǵamnyń óndiris kúshi men óndiris qarýyn túbirimen ózgertip, kóshpeli jáne otyryqshy sharýashylyqty elge aınaldyryp, eldiń ekonomıkalyq damýyn alǵa qoıa bildi.
8. Uly Gobı, Hamı, Turfan, Takala-Makan sıaqty shól dalaǵa qudyq qazdyryp, kárzi ornatyp ańqasy kepken qarapaıym buqaranyń shólin qandyryp, eginin sýaryp, nápaqasyn taýyp eńbek etýine múmkindik týdyrǵan.
9. Dúnıe júzinde alǵash ret «Úkili pochta (Ódteı shýdan)» dep atalatyn memlekettik baılanys júıesin iske qosty. Ony turaqty ári ilkimdi júrgizý úshin «Órteń (Órtóó)» atty myńdaǵan beketter jasaqtap, qyzmet jasatqan.
10. Imperıa qolastyndaǵy ulttar men ulystarǵa din bostandyǵyn berýmen qatar adamdardy dinine, tegine, tiline, ataq-dańqyna, laýazymyna qaraı bólip qaraýǵa zańmen tosqaýyl qoıdy.
11. Batysqa jasaǵan joryǵy eýropalyqtardyń esin jıǵyzyp, qala memleketten bir ortalyqqa baǵynatyn zańdyq quqyqty memleket ornatýdyń úlgisin kórsetti.
12. Shyńǵys han urpaqtary basshylyq etken Kıiz týyrlyqtylar bıligi basy birikpegen orys halqyn biriktirip, orys memlekettigin quryp berdi. Shyńǵys han joryǵy bolmasa Orys ımperıasy ornamas edi.
13. Jetim-jesirler men múgedekterdi asyraıtyn memlekettik qor jasaqtap iske asyrǵan.
14. Bir ǵana monǵol tilin ultty biriktirýshi bas ıdeologıasy etip alyp, alǵashqy álipbıin jasap, monǵoldardyń rýhanı qýattylyǵyn arttyrý isin alǵa qoıa bildi.
15. El basshysy – Uly qaǵandy madaqtap, qolpashtaýǵa tosqaýyl qoıǵan. Ol óz atynda aqsha da shyǵartpaǵan, músinin de jasatpaǵan. «El basy maqtanshaq bolsa el ishi jaramsaq bolady» dep ósıet aıtyp, el ishinde jaramsaqtar qataryn tyıyp tastaǵan.
Ol, dúnıe júzi bir ǵana ımperıanyń qolastynda bir ǵana zańǵa baǵynyp, búkil adamzat beıbit jaqsy ómir súrse eken dep armandaǵan. Sondyqtan da qolastyndaǵy halqyna jańa tártip bıik adamgershilik qasıet darytýǵa erekshe mán berip áser etti. Shyńǵys hannan buryn da, keıin de onyń deńgeıine jetpese de kishigirim patshalar el basqardy. Birazy Shyńǵys hannyń oılaǵanyna talpynǵan bolar. Demek, bireýiniń qarynnyń qamy, ekinshisiniń bala-shaǵasynyń, úshinshisiniń týys-týǵanynyń qamy, tórtinshisiniń adamı parasatynyń kemshindiginen mundaı uly iske saýsaǵyn da suǵa almaı ómirden ótken bolar, keleshekte de solaı bolar…
Qarjaýbaı Sartqojauly, túrkolog, fılologıa ǵylymdarynyń doktory
