EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesi aıasynda Qazaq­stan­nyń  Eńbek Eri,  kórnekti akter, rejıser, ustaz, qaıratkerAsanáli ÁSHİMOVTİŃ 80 jyldyǵyna arnalyp ótkizilgen İ Dúnıejúzilik «Astana» teatr festıvalinde qazaqstandyq teatrlar laıyqty óner kórsetti.

Álıa BÓPEJANOVA

Qazaqstan teatrlarynyń festıválda laıyq­ty óner kórsetýi qazaq sahnasynyń  tolassyz rýhanı-kórkemdik  izdenisterde ekenin tanytady. Bizde ádette teatrlarǵa syn óte kóp  aıtylaty­ny jasy­ryn emes. «Syn túzelmeı, min túzel­meıdi», degen­men de, qazaq teatryndaǵy jylt etken jaqsylyqty tanı, zerdeleı, ony rýhanı aınalymǵa túsirý, ıaǵnı, aktýalızasıalaý  dástúri jalǵasyn tabýy kerek. Ótken maqalamyzda sheteldik qoıylymdardy qarastyrsaq, endi respýblıka teatrlarynyń festıváldik qoıy­lymdary týraly sóz qozǵap, ásirese, jańa qoıy­lymdary týraly taratyńqyrap áńgime órbitsek deımiz. Qazaq teatrlarynan birinshi bolyp festıvál sahnasyna «Astana Múzıkl» jastar teatry shyqty.

«ROMEO MEN DJÝLETTA»

J.Presgýrvık, aýdarǵan G.Salyqbaı.«Astana Múzıkl» teatry.  Qoıýshy-rejısseri A.Maemırov.

Beıbitshilik pen Kelisim saraıynda ashylǵan mártebeli festıváldiń laıyqty bastamasy bolǵan «Romeo men Djý­letta» – EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesine memlekettik deńgeıde arnaıy daıyndalǵan joba ekenin aıtýymyz kerek. Eń aldymen, fransýz kompozıtory J.Presgýrvıktiń álem jurtshylyǵyna  ǵasyrdyń basynan beri asa tanymal ataqty «Romeo men Djýlettasynyń» lısenzıasy satylyp alynǵan. Sodan keıin múzıkldy qoıý úshin arnaıy top jasaqtalǵan. Jáne bul  myqty shyǵar­mashylyq top akterlerden ushqyr­lyqty, ánshilik, horeogra­fıalyq, tipti, sporttyq  sheberlikti talap etetin múzıkldy elordalyq jas teatr «Astana Múzıkl» ujymymen eki aı boıy daıyndaǵan. Olarǵa eshbir materıal­dyq-tehnıkalyq kedergisiz jumys jasaýǵa múmkindik týdyrylǵan. Nátıjesi keremet!

Shekspırdiń órimdeı eki jastyń kirshiksiz de qasiretti mahabbatyn jyrlaıtyn ataqty bul shyǵarmasy boıynsha álemde  kóptegen drama, opera, balet qoıylǵany belgili. Budan qazaq teatrlary da shet qalǵan joq. Árige barmaǵannyń ózinde, táýelsizdik kezeńinde «Romeo men Djýletta» M.Áýezov teatrynda (rej.O.Salımov), Batys Qazaqstan jáne Mańǵystaý oblystyq teatrlarynda (rej.Q.Qasymov, D.Jumabaeva)  qoıylsa, Ǵ.Músirepov teatrynda eki ret (rej.I.Kosoýrek, J.Jumanbaı) qoıyldy.

«Romeo men Djýletta» boıynsha kórnekti rejıser F.Dzeffırellıdikinen keıin de birneshe kórkem fılm túsirildi.  Romantıkalyq mahabbat tragedıasy  múzıkl janrynda da ózindik  kórkem beınesin tapty.  Múzıkl degen­de, árıne, eske birden L.Bernstaınnyń aldymen Brodveıde qoıylyp, sol negizde 1961 jyly mýzykalyq fılm bolyp túsirilgen, al jýyrda ǵana  Amerıka Kıno akademıasy HH ǵasyrdyń úzdik  múzıkldarynyń biri dep tanyǵan ataqty «Vestsaıd hıkaıasy» eske túsedi (keńestik kezeńde bizder bul múzıkldy jıyrma shaqty  jyldan keıin kórgen edik).  Sodan keıingi ataqty múzıkl, sóz joq, fransýz  kompozıtory,  Shekspırdiń uly shyǵarmasynyń sújettik jelisi boıynsha lıbrettosyn da ózi  jazǵan J.Presgýrvıktiń  «Romeo men Djýlettasy» (senograf jáne horeograf Reda).

Shekspır keıipkerleriniń keıbirin qysqartyp, shyǵar­manyń óz kontekstinen shyǵatyn Aqyn jáne Taǵdyr beıne­lerin engizgen múzıkl avtory órimdeı eki jastyń qasiretti mahabbaty týraly tragedıany búgingi kúnmen úndestirgen. Alǵash ret 2001 jyly Parıjdegi Kongrester Saraıynda úlken tabyspen ótip,  úzbeı eki jyldaı júrgen múzıkldy  mıllıon­daǵan kórermen tamashalaǵan. Artynsha  Eýropa elderinde tarıhı sherýi  bastalǵan múzıkl  Amerıka, Azıa elderinde de úlken tabyspen ótti. Al qazaq kórer­menderi bul ataqty múzıklmen Iýtýb jelisi arqyly tanys,  fransýz jáne orys tilderindegi  «Verona», «Túngi Verona korólderi», taǵy  basqa da ánderi qazaq kórermen­deriniń, ásire­se, jastardyń súıip tyńdaıtyn shlágerine   aınalǵaly qashan.

Álemdi sharlaǵan ataqty múzıkl «Romeo men Djýlet­tany» endi qazaq sahnasynan kórgende, Beıbitshilik pen Kelisim saraıynyń keń sahnasynda bir-birinen óte jarqyl­daǵan, shetinen talantty jastardyń oıynyn tamashalaǵanda  bizderdiń de janymyz  jarqyrap, tula  boıymyzdy maqtanysh kernedi!

Múzıkl sharty – talantty, kórikti de symbatty artıser, ádemi ánder men ushqyr bıler,  ıaǵnı, daýys dramatýrgıasy men qımyl-qozǵalys dramatýrgıasy, túrli-tústi jaryq drama­týrgıasy  kórkem maǵynaly senografıa men kostúmder  bolsa, bul «Romeo men Djýlettada» osynyń bári bar.   Sahnalyq symbaty men  kostúmderi kózdiń jaýyn alatyn óte jarqyn qoıylymda  sóz, vokal jáne plasıkanyń úılesimi tabylǵan. Sondyqtan da sahnadaǵy sulý da  ushqyr qımyl-qareket,  bir sát te toqtamaıtyn  tartys, án men bı, jastyq  energetıkasy zaldy kerneıdi.

Shymyldyq ashylǵanda kógildir saǵymda munartqan tutas bir álem. Veronanyń dáýletti eki áýletiniń jaýlastyǵyn toqtatýǵa shaqyrǵan hanzadanyń (akter A.Amanqulov) jáne ledı Montekkı men Kapýlettıdiń (L.Temirhan, A.Ábdi­kárimova) án partıalarynan keıin  kúrdeli plasıkalyq mátinder «sóıleı jóneledi». Eki klan arasyndaǵy  bitispes jaýlastyqty, qatygezdikti, adamnyń mıy jetpes óshpendilikti  beıneleıtin, geometrıalyq qurylymy, ekspressıasy jaǵy­nan fransýzdyq «Romeo-Djýlettadan» góri,  amerıkalyq «Vest­saıd hıkaıasyna» úndestigi basymdaý sezilgen kópshilik sahna­lary, sondaı-aq, ekinshi aktydaǵy Tıbalt-Merkýsıo, Romeo-Merkýsıon aıqas sahnalary  óte áserli. Reseılik rejıser-horeograf jáne qoıýshy-baletmeıster Nadejda jáne Nıkolaı Podoshva-Zaharovtar qoıǵan bul plasıkalyq mátinder jeke de,  ansámbldik formalarda da kórkem júzege asqan. Munyń jarqyn bir kórinisi – Kapýlettı saraıyndaǵy bal sahnasy. Jalpy, plasıkalyq mátinder Romeo (S.Mu­qashev), Benvolıo (O.Igilik), Tıbalt (R.Ýsmanov), Merkýsıo (A.Ǵumarov), t.b. keıipkerlerdi daralaı túsýge bastaıdy. Mú­zıklda bastan-aıaq plasıkaǵa qurylǵan kúrdeli, pálsapalyq ról – Taǵdyr. Keıipkerler ortasynda júrgenimen sımvoldyq máni bar, aktrısa  Á.Jırenbaeva  sátti beınelegen bul keıip­ker ózge akterlerden emosıonaldyq asa sergektikti ári salqynqandy­lyqty talap etedi. Osy seziný tereń bolǵan sátterde kórermen alań men kúdik shyrmaýynda qalyp otyrady.

Úlken de keń sahna fýnksıonaldy paıdalanylǵan. Sol jaqta Montekkı, oń jaqta Kapýlettı saraılary. Eki jaqtyń qaqtyǵystary osy saraılar aldyndaǵy ashyq alańda ótip otyrady. Belgili senograf Q.Maqsutov  fransýz nusqasyn­daǵy konsepsıany basshylyqqa alǵanymen, ulttyq, shyǵystyq  naqyshtardy ádemi úılestirgen. Romeo men Djýlettanyń sahna bıigindegi qalqan fonyndaǵy, taǵy da basqa birtalaı kórinisterde senografıa ulttyq mazmunmen ajarlana túsedi. Qoıylymǵa erekshe ár, rýh berip turǵan sahnalyq kostúmder tús-reńk jaǵynan qyzǵylyqty sheshimin tapqan (kostúm sýretshisi A.Syrbaeva). Kók, keı tustarda surkók  túste kıingen Montekkıler jaǵy men qyzyl, alqyzyldaý tústegi  Kapýlettılerdiń kostúmderi  Qaıta órleý dáýiri  men  ulttyq naqyshtyń zamanaýı stılızasıasynyń ádemi úılesiminde tigilgen. Jáne akterlerdiń qımyl-qareketi, bıler men trúkter jasaýyna qolaıly.

Búgingi teatrda jaryqtyq partıtýranyń sátti bolýy – spektákl kórkemdiginiń basty kepilderiniń biri desek, Beıbitshilik jáne Kelisim saraıynyń jaryqtyq-tehnıkalyq jaraqtanýy ár teatrdyń-aq armany bolardaı eken. Al jaryq rejıserleri İ.Teltaev pen A.Ihsan qoıylymnyń tynysyn jaqsy sezinip, tıisti maǵyna-reńk berýde kásibı jumys jasa­ǵanyn aıtý kerek.

Múzıkldaǵy negizgi júk, árıne, mýzykalyq partı­týra­larda. «Astana Múzıklda» daýys dıapazony jaqsy, ánshilik talanty bar jastar jınalypty. Romeo – S.Muqashev pen Djý­letta – J.Shalqardyń jeke jáne dýettik partıa­lary, sezim­dik qubylystaryn jetkizýi áserli. Ledı Montekkı men Kapý­lettılerdiń, neke qıý sahnasyndaǵy Lorenso (S.Qamıev) – Romeo-Djýletta;  Djýlettanyń Parıske uzatylary aıty­lar sahnadaǵy  Graf Kapýlettı (D.Shynybek) – ledı Kapýlettı – Djý­letta; Graf Kapýlettı – ledı Kapý­lettı – Sút ana (A.Ber­muhambetova) – Djýletta partıalary múzıkldyń kórki. Al Romeo men Djýlettany ólim qosqan fınaldaǵy jappaı zar – mýzykalyq partıalardyń shyrqaý shegi. Lorensonyń jany jylap, Montekkı, Kapýlettıler birigip ár túrli regıstrde joqtaý aıta kele ólim ústinde tatýlasatyn bul sahnanyń  áseri, emo­sıo­naldyq qýaty kúshti. Osy tusta múzıkl hormeıstr­lerininiń eńbegin erekshe ataý shart. Belgili  hormeıster Ǵ.Berekeshov, áriptesteri A.Ber­kinova, A.Aqaevalar akterler daýsymen barynsha jumys jasaǵany kórinip tur. Kóptegen partıtýralardyń oryndalý mádenıeti joǵary, ánderdiń mýzykalyq órnektiligi, bıik notany alýy jaǵynan  aqaý kem.

Múzıkl bolǵan soń, árıne, tórt aıaǵynan teń basqan jorǵasha taıpalyp turýy shart. Shamamen elý shaqty jas akter bar kúsh-jigerin, qýatyn sala jumys jasaǵan qoıy­lymǵa qatysýǵa ózge teatrlardan belgili sahnagerler shaqyrylypty. Biz kórgen qoıylymda Sút ana róline shyqqan belgili aktrısa A.Bermuhambetovanyń mýzykalyq ta, plasıkalyq ta, sóz qudyreti jaǵynan úlken sheberlik tanytqanyn bóle-jara ataǵymyz keledi. Sonymen qatar, Lorenso ákeı rólindegi S.Qamıev te óte mazmundy ról jasady. Bizdińshe, bul óte jaq­sy tájirıbe. Aldaǵy ýaqytta jastardyń sheberligi shyńdala, qoıylym jarqyraı túseri anyq. Bul tusta ıntonasıa men  mý­zy­kada erekshe tazalyqqa jetýdi jáne múmkin óte názik mıkro­fondarmen óte názik jumys jasaý jaǵyn eskerý kerek sıaqty.

Múzıkldy daıyndaǵan úlken shyǵarmashylyq toptyń basynda, árıne, qoıýshy-rejısser tur. Búgingi qazaq rejıs­sýrasy keıingi býynynyń talantty ókili, qoıylymdarynda qashanda aýqymdy oı aıtyp, kórkemdik jınaqtaýlarǵa shyǵa­tyn, ushqyr  da sergek azamat A.Maemırovtiń  spektakli – órimdeı eki jastyń kirshiksiz de adal mahabbaty týraly ańyz ǵana emes, jyldan-jylǵa sozylǵan baıansyz jaýlas­tyqpen urpaǵynyń túbine jetip, bolashaǵyna balta shaýyp otyrǵan  sorly qoǵam týraly da kórkem baıan bolyp shyqqan. Múzıkl, bizdińshe,  dinı, násildik jaýlastyq toqtamaı otyrǵan  búgingi álem týraly da  oı tastaıdy jáne bir esepten, osynysymen de baǵaly.

Múzıkldyń alǵashqy qoıylymyn kórgende, túıgen oılarymyz osyndaı. Qoıylymdy festıváldiń Qazylar alqasy da joǵary baǵalady. Fransıadan arnaıy ushyp kelip, kelesi  qoıylymyn  kórgen avtor J. Presgýrvık, EBAQ pen BAQ-taǵy pikirine qaraǵanda, jas teatrdyń ónerine asa rıza bolyp, ózi kórgen spektáklderdiń úzdigi dep tanypty.

«Romeo men Djýletta» múzıkly QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń,  demek, memlekettiń halyqaralyq kórmege daıyndaǵan arnaıy jobasy ekenin sóz basynda aıttyq. Mundaı arnaı jobalar, árıne, úlken qarjymen júzege asyrylady.  Jumsalǵan shyǵyn, tógilgen mańdaı ter aqtaldy deýge bolady.  EKSPO-2017 tusynda qazaq óneri jańa keńistikke shyqty. Bul – búkil qazaq sahna óneriniń qýanyshy. Qoıýshy-rejısserdiń aıtýynsha, «Romeo men Djýletta» aldaǵy ýaqyttarda Almatyda jáne oblys ortalyqtarynda da kórsetilmekshi. Endeshe, almatylyq kórermenderdiń  bul múzıkldy tamashalaıtyn kúni alys emes.

«ASAÝǴA – TUSAÝ»

Ý.Shekspır, aýdarǵan M.Áýezov.  Astana Jastar teatry. Qoıýshy-rejısser N.Jaqypbaı.

Premerasy  2013 jyldyń jeltoqsanynda ótken «Asaýǵa-tusaý»  birneshe respýblıkalyq, halyqaralyq festıváldarda kórsetilip, bárinen de  júlde  alǵan, jurtshylyq súıip kóretin spektákl. Qazaq sahnasynda ózgeshe sıpatta shyqqan bul  klasıkalyq komedıa, bir esepten Jastar teatrynyń vızıttik kartochkasy, teatrdyń Kórkemdik jetekshisi  N.Jaqypbaıdyń shyǵarmashylyq qoltańbasyn aıqyndaıtyn  qoıylym­darynyń biri. Ulttyq  teatr tarıhynda sahna poetıkasyna  erekshe mán berip, dramalyq spektáklde plasıkany erkin úılestire oı aıtý, bizdińshe, shyǵarmashylyǵy áli oıdaǵydaı zerttelip, rýhanı aınalymǵa tolyq túspeı dúnıe salyp ketken úlken rejıser E.Orazymbetov shyǵarmashylyǵynyń basty sıpattarynyń biri bolatyn.  Bul tusta  rejıserdiń 80-jyl­dardyń sońynda Ǵ.Músirepov teatrynda qoıǵan Shekspırdiń «Dýaly túngi dýman» komedıasyn eske alýǵa bolady. Al qazaq ulttyq rejıssýrasynyń búgingi kóshbas­shylarynyń biri N.Jaqypbaı aǵa áriptesiniń rýhanı-kórkemdik izdenisterin ózgeshe jazyqtyqta jalǵastyryp, aıasyn keńeıte túskendeı.

Kóptegen eksperımentterge baryp, alǵashynda T.Júr­genov akademıasy janynan «Men» teatryn quryp, 1997 jyly M.Áýezovtiń 100 jyldyǵyna arnalǵan respýblıkalyq festı­valda «Kókserek» áńgimesi boıynsha qoıǵan spektak­limen kózge túsken Jaqypbaı bul baǵyttaǵy izdenisterin eshqashan toqtatqan emes-ti. Maqsatker sýretker aqyry óz oıyndaǵy teatryn qurdy. Klasıkalyq drama teatrlarda sózge erekshe salmaq beretin áldebir «aýyrlyqtan ketip», sahnada plası­kany  sózben «teń quqyqtas» komponent etip ornyqtyrdy.

«Asaýǵa-tusaýda»  akterler qımyl-qozǵalysynyń erkin­digi, eksentrıka – dramalyq plasıkanyń bıigi. Bir sát sahnada ersili-qarsyly, beı-bereket júgiretindeı, endi bir sát dórekilikke boı aldyratyndaı kórinetin akterlerdiń oıyny birte-birte garmonıasyn taýyp, maǵynaly plasıka, maǵy­naly sóz, ushqyr ázil-qaljyń, ádemi mýzyka tabıǵı úılesimin tabady.  Petrýchıo-Á.Ahmetov pen Katarına-A.Rahıpova taıtalasy, Petrýchıonyń tym asaý Katarınany «bas bildirý» hıkaıasyndaǵy nebir trúkter qoıylymnyń búgingilik konteksine bastaıdy. Ózge keıipkerleriniń de traktovkalary sony shyqqan «Asaýǵa-tusaýdyń» jańasha sahnalyq oqyly­myna  festıváldiń Qazylar alqasy da erekshe nazar aýdardy.

T.Mılkovskı, Polsha İAST bóliminiń prezıdenti,  ádebıet jáne teatr synshysy: – Spektákl tunyp turǵan energıa. «Asaýǵa-tusaýdyń» bı men mýzykaǵa qurylǵan ınsenırov­kasyn Kanadadaǵy (Stratford) Shekspır festıvalinde kórgen edim. Jastar teatrynyń femınıstik ıdeıasy aıqyn bul qoıylymy Shekspırdiń qashanda zamanaýı ekenin tanytady.

M.Krıstıan Sırejol Sorbonna ýnıversıtetiniń pro­fessory, ónertaný doktory: – Spektáklde  sahnalyq qýat pen kontrastardyń mol ekenine qatty, mýzykanyń kóptigine eptep tań qaldym.  Femınıstik ınterpretasıa degenge qosylýǵa bolady. Qoıylym bı, akrobatıka, energıasymen baýraıdy.

I.Israfılov, Ázirbaıjan memlekettik ulttyq akade­mıalyq teatrynyń  dırektory, ónertanýshy, profesor: –Shekspır ár túrli poetıkada qoıýǵa múmkindik beretin avtor. Shyndyǵynda da akterler orasan  energıa jumsady. Qoıy­lymda oıdan shyǵarylǵan sátter men  júgiris kópteý kórindi.   Vahtangovtyń, teatr qýanysh syılaýy kerek deıtin pikiri bar. Qoıylym kórermenine qýanysh syılaıdy. Keshegi spektak­lmen týystas  (sóz  «Romeo men Djýletta» múzıkly týra­ly – ÁB). Qazaq teatry óte talantty jastar tárbıelep     otyrǵany qýanysh. Mahabbatty, adamgershilikti pash etetin qoıylymdy  sezimmen qabyldaý kerek.

Lasha Chhartıshvılı, I.Chavchavadze Memlekettik ýnıver­sıtetiniń zamanaýı grýzıa teatrlaryn zertteý ortalyǵy dırektory,  ónertaný doktory: – Teatrda jastar bar, resýrs bar, motıvasıa bar. Menińshe, Shekspırdi zamanaýı tásilde qoıýdyń jaqsy bir úlgisi. Ujymǵa shyǵarmashylyq tabys tileımin.  

«BEIBARYS SULTAN»

R.Otarbaev. Tarıhı drama. M.Áýezov atyndaǵy akade­mıalyq drama teatry. Qoıýshy-rejısseri Iý.Hanınga-Beknazar.

Dúnıejizilik festıvál jumysyna qatysýmen qatar, Astanadaǵy gastroli osy qoıylymmen ashylǵan qara shańyraq teatr bul kúnderi qarqyndy jumys jasap,  Jastar teatrynda jeti spektaklin kórsetti. Osy kezeńde Elordada mádenı sharalardyń kóp bolǵanyna qaramastan, gastróldik saparyn tabysty ótkizdi. Al premerasy 2013 jyldyń maýsym aıynda ótken «Beıbarys sultan» – jurtshylyq súıip kóretin spektákl. Áýezovtikterdiń kórkem ınterpre­tasıasynda bekzattyq, adamgershilik pen namystyń, týǵan elge degen alapat saǵynyshtyń áfsanasy, otansúıgishtiń, patrıotızmniń úlgisindeı bolyp órnektelgen qoıylym buǵan deıin de Belarýcsıa men Túrkıadaǵy Halyqaralyq festıváldarǵa qatysyp júldeli oralǵan. Áfsana deıtinimiz – bul qoıylymda Beıbarys ózi gúldentip, ózi dáýirletken Mysyr elinde qastandyq pen qyzǵanyshtyń qurbany bolmaıdy, taqty da, tájdi de tárk etip, bárinen baz keship, týǵan dalasyna, Aq Jaıyǵyna bet túzeıdi.

Beıbarys – talantty da tartymdy akter, jastardyń kýmıri Azamat Surapbaı. Onyń keıipkeri kórkem, bekzat, ımandy, asa namysqoı. Kınorejısser B.Mansurovtyń fılmindegi ataqty akter N.Jantórınniń oıshyl, fılosof, jeti ólshep, bir kesetin strateg Beıbarysyna múldem uqsamaıdy. Spektákldegi akter A.Surapbaı – Beıbarys ta strateg, biraq, ushqyr, tula boıy tunǵan ot-jiger, órshil rýh ıesi. Ol qandaı da jaýyzdyqtyń zaýaly bolatynyna senedi, adam bop ǵumyr keshý pálsapasyn bárinen de bıik qoıady. Únemi qımyl-qarekette kórinetin akter óz keıipkerine spektákldiń jalpy atmosferasyna saı yrǵaqpen ómir keshtiredi. Al, Beıbarystyń qandykóılek dos-joldas, qıyn joldaǵy seriktesteri Qutyz – A.Shaıahmetov pen Qalaýyn – E.Daıyrov alǵashqy sahnada baýyrlastyq sertinde qandaı shynaıy bolsa, taq úshin taıtalastarynda da sondaı tabıǵı. Osy úsheýin qul bazarynda Saýdagermen (N.Ábilov) satyp alyp, búkil ıntrıgany órbitetin bas ýázir Hýan pirádardyń shyn bet-beınesin belgili sheber B.Turys  qarynnan maı syqqandaı etip birtindep ashsa,Shah (B.Qaptaǵaı), Fatıma (Sh.Janysbekova), Aıbek (J.Baısalbekov) Saraıdaǵy ashyq ta, astarly da tartystarda kórinedi.

Qoıylymda joǵary kerneýli emosıonaldylyq, áldebir romantıkalyq lırızm bar. Ol, ásirese, Beıbarys pen Qutyz, Qalaýyn; Beıbarys pen jary Tájibaqyt (Z.Karmenova) ǵashyǵy Puljetpes (S.Baqaeva) jáne anasymen  (Sh.Asqarova) kórinisterde seziledi. Sahnalyq qımyl-qareket jaryq partıtýrasymen erekshe jandanatyn qoıylym senogra­fıasynda bos sahna birde kóbigin shashqan Aqjaıyq, birde Mysyr sultandarynyń saraıy, birde soǵys dalasy bolyp ózgerip otyratyn (qoıýshy-sýretshi E.Tuıaqov),  stılıza­sıa­lanǵan kostúmderi (L.Vozjenıkova) kelisken spektákldiń plasıkalyq sheshimderi (G.Muhamedjanova) sahnalyq saıystary (Á.Baılın) jáne sol kezeń rýhyn beretin mýzykamen (E.Qusaıynov, «Turan» toby) aıshyqtalǵan. Qalyń kórermen, ásirese, jastar súıip kóretin «Beıbarys sultan» sheteldik teatr mamandary tarapynan jaqsy baǵalandy.

T.Mılkovskı ( Polsha): – Qoıylymdaryńyz úshin teatr ujymyna rahmet. Maǵan bári túsinikti boldy, spektákl romantıkalyq teatry  dástúrinde qoıylypty. Beıbarys taǵdyryn bıik rýhta beredi. Kóz aldymdaǵy jandy kartı­nalardan sol  zamanda bolǵandaı áser aldym. Akterlerdiń emosıonaldy oıyny kórermenderge de áser etip, zal men sahnanyń baılanysy, túsinistigi aıqyn sezilip otyrdy. Sahna ónerinde mundaı  baılanystyń mańyzy úlken. 

M.Krıstıan Sırejol (Fransıa): – Bul qoıylymakade­mıalyq teatr ózindik  baǵytynda, óz dástúrinde damyp otyrǵanyn kórsetedi. Maǵan, biraq, spektákldegi patrıotızm taqyryby túsiniksiz, sondyqtan da  qabyldaýym qıyn boldy.

I.Israfılov (Ázirbaıjan): – Qazaq jáne ázirbaıjan teatrlarynyń poetıkasynda týystyq bolǵandyqtan, bul spektákldiń ıdeıasy, kóterer júgi maǵan jaqsy túsinikti.  Óte qyzǵylyqty qoıylym. Kez-kelgen qoıylym ne, nege, qalaı degen saýaldarǵa jaýap bere bilýi kerek. Spektáklden osy saýaldarǵa jaýap tabasyz, –deı kele jas akterlerge tym qatty deklamasıa jasaýdan abaı bolýy kerektigin eske salyp, M.Áýezov teatryna shyǵarmashylyq tabystar tiledi.

«PUTQA TABYNÝSHYLAR»

A.Iablonskaıa. M.Gorkıı atyndaǵy memlekettik akade­mıalyq orys drama teatry. Qoıýshy-rejısseri I.Vaıtkýs.

«Jańa drama» aǵymynyń asa talantty ókili, A.Iablon­skaıa­nyń  «Putqa tabynýshylar»   pesasy boıynsha kórnekti lıtva­lyq  rejıser I.Vaıtkýs qoıǵan spektaklin M.Gorkıı atyn­daǵy teatr negizgi baǵdarlamadan tys  kórsetti. Osy shyǵar­masy úshin «Iskýsstvo kıno» jýrnalynyń  júldesin alýǵa Máskeýge ushyp barǵanda Domodedovo  áýejaıynda bolǵan lańkestik áreketten qaza tapqan talantty jastyń bul shyǵarmasyn rejıser  budan buryn  Lıtva orys drama teatrynda sahna­lapty. Ol qoıylymy jaqsy rezonans alǵan I.Vaıtkýstyń  «Astanada  jańa, mınımalısik qoıy­lym jasap kórýge bel baılaǵan» eksperımenti de asa sátti. Pálsapalyq qýaty myqty, kórermenin beı-jaı qaldyrmaıtyn qoıylym teatr reper­týarynda úsh jyldan beri tabyspen júrip jatyr, birneshe halyqaralyq festıválde kórsetilip, joǵary baǵa alǵan.

«Putqa tabynýshylar» – tirshiliginiń keteýi ketken bir otbasynyń ómirin arqaý etken asa kórkem psıhologıalyq drama. Asa kórkem bolatyny – eń aldymen, ádebı materıal myqty, sodan keıin rejıssýra men ıntellektýaldy akterlik oıyn myqty. Teatrdyń katarsıstik qudyretin sezindiretin qoıylym.

Jalǵyz qyzdaryna da, bir-birine de jylýy joq, óıtkeni, eki álemde ómir keshetin  ana (aktrısa O.Boıko)  men áke (A.Lýkashevıch);  kezinde kúnásin jýamyn dep,  sábıine de qaraılamastan dinbasynyń aqylymen kóptegen jyl boıy monastyrdan monastyr kezip, endi oralyp, balalaryn hrıstıanshyldyqqa tartpaqqa umtylyp baǵatyn  úlken sheshe (N.Matveeva). Ýnıversıtette sabaq beretin jas ustazymen (R.Chehonadskıı) birge bolsa ǵana kóńilinde kún ornaıtyn, ǵashyǵynan  endi  kezdespeıtinin estigen soń ómirmen qoshtas­paqqa árekettenetin Krıstına (P.Harlamova). Qoıylym atmosferasyn osy bir sumdyq oqıǵaǵa deıin jáne keıin dep ekige bólýge bolady.  Bir otbasynda turatyn, biraq, bir-birine jat keıipkerlerdi aqyrynda qaıǵy biriktiredi – Krıstınany qaıtsek aman alyp qalamyz dep jantalasqan  olar  óz ómirlerin zerdeleýge bet buryp, jan dúnıeleri katarsısten óte bastaıdy.

Qoıylymnyń formasy akterlerden asqan sheberlikti, keıipkeriniń ómirimen eki júz paıyz biregeılenip ketýdi talap etedi. Óıtkeni, qaı spektaklinde de aýqymdy oı aıtatyn Vaıtkýs  akterlerge osyndaı talap qoıǵan – ádette akter ataýly júginýge daıyn turatyn  fızıkalyq qımyl-qareket­terge  (qol sermeý, árli-berli júrý, júgirý,t.b.) múmkindik bermegen. Túkpirde jalǵyz shamnyń álsiz jaryǵy bar qap-qara dekorasıaly sahnada (qoıýshy-sýretshi Q.Maqsutov) qap-qara kıingen bes-alty adam. Bir qatarmen birine japsyryla qoıylǵan oryndyqtarda tyrp etpeı otyr. Ár keıipkerdi zal túkpirinen túsken jaryq iri planǵa shyǵarǵanda, kózin jumǵan kúıi monologyn bastaıdy. Jeke-jeke bul monologtar birte-birte qaıshylyqty, tartysty dıalogtarǵa aınalady.  Keıipkeriniń búkil  kóńil-kúıin, tutastaı ómirin oryndyqtyń ústinde tyrp etpeı otyryp keship shyǵatyn akterlerdiń sheberligi keremet!  Sahnada sóz saltanat qurady! Psıholo­gıa­lyq, tipti, dúnıetanymdyq nebir  tartystar daýystyń reń­kimen, emosıamen beriledi. Bul kórkem spektákl búgingi tańda sóz teatrynyń kúni ótip barady, kórermender qulash-qulash monologtardy tyńdap otyrýǵa qulqy joq degen pikir­lerdiń kúl-talqanyn shyǵarady. Qulash-qulash monolog­tary jetkilikti, eki saǵatqa jýyq júretin  qoıylymdy  kórermen sahnadan kóz almastan demin ishke tarta otyryp kórip shyǵady.

Spektákl senim týraly, adamgershilik, ımandylyq týraly. «Putqa tabynýshylar», bizdińshe,  pesada jáne spektáklde, bir esepten, óziniń ergejeı senimine «tabynǵan»  keıipkerler. Olar  rýhanı tazarý-jańarýdyń  qıyn jolynan ótedi.  Eń aldymen,  jaqynyńnyń janyna jalaý bola almasań – ózgege jaqsylyq jasaı almaısyń. Imandylyq adamnyń júreginde, deıdi spektákl. Adamda,  seniminiń kúıreýi de,  sondaı-aq, adam balasynyń jalǵan, kózsiz  senim jeteginde ketýi de qaýipti ekenin alǵa tartady. Uǵymymyzda, qandaı da kórkem shyǵarma óz zamanynyń, qoǵamynyń kókeıkesti  máselelerine ún qatýy kerek. Bul qoıylym  hrıstıandyq senim týraly ǵana emes,  búgingi tańda adamzat balasy  betpe-bet kelip otyrǵan kózsiz dinı fanatızm ahýaly  jáne onyń sebepteri týraly da astarly oı aıtady. Bul búgingi qazaq qoǵamy úshin de ózekti  másele – jalǵan dinı senimge boı aldyryp, ata-ana, týǵan ortasynan, tipti, ultynan bezinetinder otbasynda súıispenshilik, jylý kórmegen, rýhanı tiregi az   jastar qatarynan shyǵatynyn ómirdiń ózi kórsetip otyr…

Jalpy, elimizdegi orys teatrlarynyń ishinde osy ujym  respýblıka ómirine qatystylyǵyn, táýelsiz Qazaqstan eliniń teatry ekenin jaqsy proeksıalaıtynyn, sońǵy jyldary qazaq dramatýrgıasynan birneshe spektákl qoıǵanyn aıtýymyz kerek. Bul teatr basshylyǵynyń, ásirese, dırek­tory E.Hasenovtiń   shyǵarmashylyqty uıymdastyrý­daǵy qajyrly eńbegi, strategıalyq saıasatynyń  jemisi de bolsa kerek. Spektáklge halyqaralyq Qazylar alqasy óte joǵary baǵa berdi.

G.Práhın, jazýshy, akademık, «Hýdojestvennaıa lı­teratýra» baspasynyń dırektory (Reseı): –  A.Iablonskaıanyń osy pesasyn kóptegen teatr qoıdy. Bul – men kórgen spektáklderdiń ishindegi eń myqtysy, Anna týraly rekvıem. Akterler myqty dramalyq materıaldaǵy podteksterdi ashyp, bar jan-tánimen oınaıdy. Dúmshe dinshildik  rýhanı keńistigi bos adamnyń sanasyn jaýlaıdy, al, bıik ádebıet adam balasyn jamandyqtan arashalaıdy, izgilik, jaqsylyq jolynda birikteredi. Sizder spektáklderińizben osyny aıttyńyzdar.

T.Mılkovskı ( Polsha): – Myqty qoıylǵan spektákl. Mazmun men forma kelisti  úılesimin tapqan. Kórermenge beretin ımpúlsi myqty. Sahnadaǵy ahýaldardy  keıipkerlermen birge  bastan ótkergendeı  kúıinip-súıindik. Sizderge úlken rahmet. Bul qoıylym men úshin festıváldiń  jarqyn esteligi bolady.

I.Israfılov (Ázirbaıjan): – Dinı senim-nanym máselesin adamgershilikpen baılanystyra qarastyratyn qoıylym tereń oıǵa qaldyrady. Asa ózekti máselede teatr kórermenge ne aıtý kerek, olarmen ne týraly sóılesýi kerek degen saýaldarǵa jaýap beredi. Búkil oı-ıdeıa sóz arqyly beriledi.  Akterlerdiń tehnıkasy, ansámbldik oıyny asqan yrzalyq týdyrady.

M.Krıstıan Sırejol (Fransıa): – Keremet spektákl, búgingi orys qoǵamyndaǵy kúrdeli jáne qaıshylyqty jaıttardy, dinniń qoǵamǵa áserin batyl qozǵaǵan pesa óte qyzǵylyqty. Sizder osynyń bárin sózben, mımıkamen jetkizdińizder. Spektákl qarqyndylyǵy, qýaty bıik kásibı deńgeılerińizdi tanytady.

Lasha Chhartıshvılı (Grýzıa): – Shyndyǵynda da áseri óte myqty spektákl.Biraq, ádebı negizi myqty degenge kelise almaımyn. Óıtkeni,  bastalýy, damýy, sharyqtaý shegi men sheshimi bar dramatýrgıaǵa emes, sahnalyq  mátinge qurylǵan. Bul – búgingi teatrlar shyǵarmashylyǵynda myqtap oryn alǵan tásil.  Qoıylym – festıváldiń úlken tabysy. 

«Klasıkany, qazaqtyń kórkem prozasyn baǵalańyzdar!»

«Qorǵansyzdyń kúni»

M.Áýezov. Q.Qýanyshbaev atyndaǵy akademıalyq mýzy­kalyq drama teatry. Insenırovka avtory jáne rejıser  Á.Orazbekov.

Elimizde ótkizilgen alǵashqy dúnıejúzilik  teatr festıvali baǵdarlamasynda qazaq áleminiń kosmosy M.Áýezov týyndysynyń  bolýy  konseptýaldy turǵydan  óte jarasar edi. İs júzinde osylaı boldy da,  óner merekesinde Astanadaǵy Q.Qýanyshbaev atyndaǵy teatrdyń  M.Áýezovtiń klasıkalyq «Qorǵansyzdyń kúni» áńgimesi boıynsha rejıser Á.Oraz­bekov qoıǵan  spektakli  kórsetildi.  Jalpy, shyǵarma­shy­lyǵynda rýhanı izdenisteri mol osy rejıserdiń  M.Áýezov álemine erekshe súıispenshiligin baıqamaý múmkin emes.  Uly sýretker kosmosyna úńiletin ol sońǵy alty-jeti jyl kóle­minde «Abaı», «Aıman-SHolpan»,  «Tańǵy jańǵyryqty» («Qarash-qarash oqıǵasy» boıynsha sahnalyq jelisin jazǵan Q.Ysqaq) sahnalady. Al sońǵy eńbegi – «Qorǵansyzdyń kúni». Jáne bul rejıserdiń  áńgimege ekinshi ret oralýy. Sahnalyq nusqasyn ózi jazyp, óz podteksterin belgili aqyn S.Aqsuńqaruly jyrlary arqyly jetkizilgen qoıylymy alǵash ret osydan on shaqty jyl buryn Qaraǵandy oblystyq S.Seıfýllın atyndaǵy  teatrda shyǵyp edi.

M.Áýezovtiń nebári jıyrma tórt jasynda jazǵan alǵashqy klasıkalyq áńgimesiniń sújeti barshaǵa belgili.  Spektákl degenimiz, óz aldyna jeke kórkem shyǵarma bolǵandyqtan,  rejıser qandaı da klasıkalyq shyǵarmany sahnada kórsetý úshin ǵana qoımasa kerek. Jańa qoıylymynda rejıser Á.Orazbekov te  kezinde uly sýretkerdi mazalaǵan ózekti máseleler negizinde  ózi úshin, búgingi qoǵam úshin asa ózekti degen  kúrdeli saýaldarǵa  jaýap izdeıdi.  Sondyqtan da bálkim, prologta sımvoldyq beıneler Jaryq (J.Ospanov) pen Túnekti (O.Jaqypbek) kóremiz jáne  ol ekeýiniń bitispes tartys-taıtalasy spektákldiń bastan-aıaq leıtmotıvi syńaıly. Bul rette kımyl-qozǵalys plasıkasyn ról maǵynasyna sáıkes­tendire biletin akterler belgili aqyn S.Aqsuńqarulynyń jalyndy jyrlarymen órilgen tartys-aıtys pafosyn da  kórkem jetkizedi.  Jalpy, sheshimderi beıneli qoıylymda úıge uıa salǵan qarlyǵash, sahna tórin tutas jaýyp turǵan jyrym-jyrym surqaı juqa mata,   kókten túsip turǵandaı  saty-baspaldaq, eki parly dóńgelek (ómir dońǵalaǵy – taǵdyr)  syndy maǵynalyq sımvoldardyń aıtary kóp (qoıý­shy-sýretshi Sh.Elembaeva).

Rejıser «mátin ishindegi mátin» prınsıpinen bas tartyp, búkil oqıǵany ashyq alańǵa shyǵarady. Prozalyq nusqada Ǵazızanyń ákesiniń kózi tirisindegi  baqytty shaǵyn bir sát es­ke alýy men kempirdiń kezdeısoq meımandarǵa aǵynan jaryla aıtqan  áńgimesi spektáklde tolyqqandy kórinisterge aı­nalǵan ári rejıser tarapynan tolyqtyrylǵan.  Baqytty ot­basy (Jaqyp áke – E.Nurymbet, kempir – N.Táshimova, kelin-B.Maqsutova). Úılerine qarlyǵashtyń uıa salǵanyna qýanǵan, ja­synan zerdeli jas qyz Ǵazızanyń (J.Ibraeva) jarqyn kúlkisi. Munyń bári alda kútip turǵan tragedıany qoıýlandyra túsý úshin qyzmet etedi. Bul ıdılıa týystary «adam sıaqty bir minezi, bir isi joq, jannan asqan dúnıqońyz» Dúısen (K.Nur­lanov) kelip, zar ılep, kómek suraǵan sátten bastap buzy­­lady. Jaqyp  abyroı bermes  týysqa kómektesip,  aqyry ólim qushqan  soń osy otbasynyń áleýmettik ortadan  kórgen qorlyǵy… ımansyzdyq – jap-jas qyzǵa  ákesindeı adamnyń, haıýan Aqannyń kórsetken ozbyrlyǵy, aqyry Ǵazızanyń ólimi…

Jalpy, M.Áýezovtiń alǵashqy kezeń áńgimelerinde ótken ǵasyr basyndaǵy qazaq ahýaly, ulttyq etnopsıhologıa jaqsy beınelense, qoıylymda  osy naqty áleýmettik ortanyń kartı­nasy jasalǵan. Joǵaryda atalǵan Dúısen men oǵan saıma-saı áıeli (S.Toqmanǵalıeva), óz upaıyn túgendep júrgen jaramsaq, ımansyz Qaltaı (Q.Buǵybaı) men  zorlyqshyl  haıýan Aqan bolys (E.Malaev). Jalpy, áıel balasyn kemsitýshilik, qorlaý. Muny qalypty jaǵdaı dep qaraıtyn jáne kúshtiniń zorlyq-zombylyǵyna ábden kóngen kópshilik…

Rejıser izgilik pen zulymdyqtyń máńgilik taıtalasyn leıtmotıv etip alady, sonymen qatar, adam balasynyń  únemi tań­daý aldynda turatynyn, beısana qareket jaqsylyqqa aparmaıtynyn zerdeletedi. Mysaly, kempir Dúısenniń opasyz adam ekenin bile tura týysqandyq paryzdy alǵa tartyp, óz ulyn onyń malyn qaıtarýǵa barýǵa qoıarda-qoımaı kóndiredi – bul áńgimede joq epızod. Kóp nárse adamnyń nıetine baı­lanysty ekenin aıtady – sondyqtan da spektákl boıy Jaryq jaryq keıipkermen (Ǵazıza), Túnek Aqandarmen birge júredi.

Jaqsy men jamandy sanaly túrde ajyratyp, oǵan baǵa beretin deńgeıge kóterilmeıinshe, ózge ahlaqtyq qundy­lyqtardy baıyptaý  múmkin emes. Qoıylymda bas kóterýdi bilmeıtin, kóńili soqyr  kópshilik –  Abaı aıtqan tobyr osy­nyń kórinisi. Ókinishtisi – tobyr – qaı zaman, qaı kezeńdegi qandaı da bir saıası qoǵamnyń, durysy qurylymnyń basty quramdas bóligi… Óner degenimiz – sheksiz ınterpretasıalar. Bizdińshe, rejıser Álimbekovtiń, spektáklge qatysqan shyǵarmashylyq ujymnyń Áýezov jaýharyn  ınterpreta­sıalýy osyndaı oılarǵa bastaıdy. Klasıkany ýaqyt bıiginen oqý degen osy bolsa kerek. Halyqaralyq Qazylar alqasy «Qorǵansyzdyń kúnine» jaqsy baǵa berdi.

Asanáli Áshimov, Qazaqstannyń Eńbek Eri, Qazaqstan Teatrlary asosıasıasynyń tóraǵasy, Qazylar alqasynyń tóraǵasy: – «Qorǵansyzdyń kúni» M.Áýezovtiń uly shyǵar­masy. Áýezovshyǵarmalary teatr úshin asa baı materıal jáne uly sýretker prozasynan jasalǵan ınsenırovkalar asa sátti bolady. «Qorǵansyzdyń kúni» sátti shyqqan spektákl. Álimbek Orazbekov rýhanı rejıserlerimizdiń biri. Qoıylym rejıssýrasy, akterlerdiń oıyny qyzǵylyqty. Tek fınal  sozylyńqy, bir emes, úsh fınal bar, muny oılaný kerek. Respýblıkamyzda teatrda da, kınoda da jaqsy rejıserler bar, olar kórkem materıaldy asa baı aýyz ádebıetimizden, aýqymy keń, oıy tereń prozalyq shyǵarmalardan  izdeý kerek. Mysaly, A.Súleımenov pen O.Bókeıdiń dramatýrgıasymen qatar prozasy qandaı! Basqa da jazýshylardyń kórkem prozasynan izdeseńizder, kóp nárse tabasyzdar.  Bul bizde áli ıgerilmegen tyń, rejıserlerimiz oılanatyn másele. Klasıkany, qazaqtyń kórkem prozasyn baǵalańyzdar!.. «Qorǵansyzdyń kúni» úshin rejıserge, teatrǵa alǵys aıtyp, shyǵarmashylyq tabystar tileımin.

M.Krıstıan Sırejol (Fransıa): – Basynda jastarǵa  arnalǵan, búgingi kúnniń problemalary kóteriletin shyǵar dep oıladym. Óıtkeni, oıyn stıli ádettegideı, jastarǵa arnalǵandaı kórindi. Sosyn men bul pesaǵa qatty qyzyqtym. Zamanaýı, kórkem qoıylym. Bul qandaı drama, realısik pe álde sımvolısik pe degen saýal týady. Menińshe, sımvolısik drama. Qoǵamda er adam men áıeldiń róli qandaı? Bul óte mańyzdy másele.  Dramanyń ózin aıtpaǵanda, spektáklde negizgi oıynnan tys kórkem oılaý júıesi bar. Maǵan dóńgelekti paıdalaný óte qyzyq bolyp kórindi. Qoıylymnyń sımvoldyq sıpatyna jaýap berip tur.

Lasha Chhartıshvılı (Grýzıa): – Qyzǵylyqty spektákl. Zorlyq-zombylyq, jaqsylyq pen jamandyqtyń kúresi sıaqty búgingi kúnde de óte aktýaldy máseleni kóteredi. Rejıssýra, akterlik oıyndar, ásirese, Túnek rólindegi akterdiń plasıkasy, oıyn máneri unady. Úsh fınal bar degenge qosylamyn, qaısysynda da qatty aıqas, biraq, kimniń jeńiske jetkeni belgisiz. Búgingi Eýropa men Azıada da otbasynda, qoǵamda qatygezdik kóp ekenin kórip otyrmyz.  Klasıkany modernızasıalaý kerek, berý formasyn da.  Globaldy taqyryp, qyzyq traktovka.

T.Mılkovskı (Polsha): – Búgingi tańda álemdik ádebıet pen teatrdyń tereń dástúrlerin ıgerý kezeńi júrip jatyr. Bul qoıylymdy osy arnada sóz etý kerek. Dástúrli formada qoıylǵan spektákl. Maǵan kostúmder, jalpy, antýraj unady. Mundaǵy eki element – kókke ketetin saty men dóńgelek  qoıylymnyń basty kilti, basty oıdy beretin kod.  Akterlerdiń ózara qarym-qatynasy, túsinistigi bar. Al basty keıipker qyzdyń lırıkalyq sıpaty basym.

I.Israfılov (Ázirbaıjan): – Spektákl una