Qazaq qyzynyń etek jeńin jınap, áýretin jabý úshin oramal taǵýy úlken bir máselege aınaldy. "Burynǵy qazaq qyzy mundaı kıim kımegen" dep urandatqan qazaq túnde tánin saýdalaıtyn qazaq qyzyna dál osylaı alańdaı qoımaıdy. Túngi kóbelek atanǵan qazaq qyzdarynyń sany azaımaı kerisinshe kóbeıýi – osynyń dáleli. Shynymen de, qazaq qyzynyń sheshinýi, tánin, ar-namysyn saýdaǵa salýyna qoı minezdi momyn qazaqtyń eti de úırengeli qashan?! Óz qyzymyz ashyq-shashyq júrgen kezde  ózgeniń qyzy áýretin japsa, «arabtanyp ketken, bizdiń ata-babamyz bulaı kıinbegen» dep tap bir ata-babamyzdyń qasynda otyryp shejire jazǵandaı sóıleımiz-aý kelip.

Iá, bizdiń tarıh talaı ret ózgeriske ushyrap, talaı ret talas-tartystar oryn aldy. Qazaq qyzy oramal taqty ma, taqpady ma dep pikir aıtýshylardyń óz dálel, derekteri de joq emes. Sondyqtan bul pikirdi basqa jaǵynan alyp qaraıyqshy. Qazirgi qazaqtyń ult bolyp qalyptasýyna, ultyn súıgen azamattardyń kóbeıýine, sonymen birge jalpy qazaq qoǵamyna qaısysy óz zalalyn tıgizedi? Osy suraqqa jaýap berip kóreıikshi. Sonymen bir jaqty pikir qalyptaspas úshin eki taraptyń da paıdasy men zıanyn saraptap kórelik.

Oranǵan qyz. Qazir álemdik bir túıitkildi máselege aınalǵan hıdjab pen jat aǵym bolyp sanalady desem, eshkim qarsy kele qoımaıtyn shyǵar. Iá, men bul eki uǵymdy birge qarastyrýdan góri bólek aıtýdy jón kórdim. "Hıdjab" degen sózdi estigen kezde shashtary tikireıip, úlken jarylys bolatyndaı qorqatyn qazaqtardy qoǵamda jıi bolmasa da, anda-sanda kezdestirip qalatynymyz shyndyq. Qazaqtardyń kóbisi hıdjab degen arabtyń sózi bolǵandyqtan da jatsynyp júrgen sekildi. Alaıda qazaq tilindegi sózderdiń kóbisi arab tilinen engenin esten shyǵarýǵa da bolmaıdy.  Qazirgi kezde qazaqtyń tól sózindeı bolyp ketken qarapaıym kitap, muǵalim sekildi sózder arab tilinen engendigin jáne de qazirgi kezdiń ózinde ózge tildegi sózder qazaqsha aýdarylmaı, sol qalpynda qoldanyp júrgendigimizdi eskeretin bolsaq, bul qalypty jaǵdaı bolyp sanaldy. Biraq "qyzǵa qyryq úıden tyıym" degen qazaq óz úıine qonaq bolǵan qyzynyń áýretin jabatyn hıdjab atty kıimdi kıgenshe kindigin ashyp, sanyn jaltyratyp júrgenin qup kóredi. Oramaldy qyzdardyń barlyǵy birdeı qaýipti dep te, tártipti dep te aıta almaımyn. "Adam alasy ishinde" demekshi, olardyń boıynan da pendeshilik, kemshilikterdi kórip jatamyz. Sondyqtan bul da – qalypty dúnıe.

Oramaldy qyzdyń paıdasy sol – olar óz áýretin jaýyp, bóten erkektiń moınyna asylmaıdy. Taǵy da eskerte keteıin, adamdardyń barlyǵy birdeı dep aıta almaıtynymyz sekildi oramaldy qyzdar da birdeı emes. Sonymen birge olar ata dinimizdi durys ustanǵan bolsa ýaqytsha jumys, aqshadan góri óz urpaǵynyń tárbıesi men otbasyna kóbirek kóńil bóledi. Oramaldy qyzdardyń arasynda nekesiz bala týdy degendi men áli kúnge deıin estigen joqpyn. Olar nekesiz bala týmaıdy dep naqty aıta almasam da, olardyń sany áldeqaıda az dep aıta alamyn. Sebebi oranǵan qyzdyń bireýi nekesiz balany dúnıege ákelgen bolsa, bul oqıǵa halyqtyń arasynda daý týǵyzbaı qoımaıdy. Naqty aıtatyn bolsaq, olar qoqysqa tastalatyn sábılerdiń sanyn kóbeıtip otyrǵan joq. Bul da qazirgi zamannyń, qazaq qoǵamynyń úlken máselesi bolyp sanalady. Áýretin jaýyp, suq kózderden saqtanǵan qyzǵa pıǵyly buzyq erkekterdiń kózi túspeıdi. Naqty aıtatyn bolsaq, zorlyq kórgen qazaq qyzdarynyń sany kishkene bolsa da azaıady. Áýretiniń qamyn jegen qazaq qyzynyń basty paıdasy ultynyń namysyna kir keltirýden aýlaq bolady. Óz qyzymyzdyń namysy bıik bolsa ǵana ultymyzdyń namysy aıaqqa taptalmasy anyq.

Oranǵan qyzdardyń zıany sol jat aǵymdaǵylardy mysalǵa keltiremiz. Olar qazaqtyqtan bas tartyp, óz ultynan bezinedi. Iá, qarapaıym adamdardyń arasynda qoǵamǵa, ultqa zıanyn tıgizetinder bolatyny sekildi bul qalypty jaǵdaı. Sondyqtan oramalmen emes, jat aǵymdaǵylarmen kúreskenimiz abzalyraq bolar edi. Jat aǵym degen kezde saqaldylar men hıdjabtaǵylardy elesteıtinder de qoǵamda jıi kezdesedi. Olardyń kózqarasyn ózgertý úshin saqal qoıatyn jigitter men oramaldy qyzdar ózderiniń ata dininen adaspaı, ózderin qarapaıym qoǵamdyq oryndarda, oqýda da, jumysta da ıaǵnı, kez kelgen jerde ózderin minsiz etip kórsetýge tyrysý kerek sekildi.

Sheshingen qyzdar. Kindigi men sanyn ashqan qyzdar óziniń stılin zamanaýılyqqa balasa da, olardyń kıimderi qazaqılyqqa jat dúnıe. Osyndaı kezde saqal men oramalǵa qarsy bolǵan, qazaq dep urandatyp júrgenderdi tappaı qalatynymyz ókinishti. Olardyń úndemeıtin sebebi óz qyzdary, qaryndastary nemese ápkeleri ashyq-shashyq kıinedi. Olardyń bastaryn buǵyp, pikirtalastan bastaryn ala qashatyny da sondyqtan dep oılaımyn. Kúndiz sandaryn jaltyratyp, kindigin jyltyratyp júrgenderdiń kóbisi túnde tánin saýdaǵa satyp, qaltasyna jeńil jolmen aqshany salyp alatyny da jalǵan emes. Men birden jalańashtanǵan qyzdardyń zıanynan bastadym, sebebi olardyń paıdasynan zıany kóbirek dep esepteımin. Qazir sábıdi qoqystan nemese ájethanadan emes kósheden taýyp alǵanymyzǵa qýanatyn boldyq.  Ashyq-shashyq, alba-julba kıinetin qyzdardyń kóbisi bala-shaǵasy bar otbasyn buzatyny da jasyryn emes. Bul jerde oramaldy qyzdardyń keıbir erkekterge 2-shi áıel bolyp kúıeýge shyǵatynyn tilge tıek etýdiń qajeti joq. Sebebi toqal men báıbishe taqyryby múldem basqa másele.

Endi bul qyzdardyń paıdasyn terip kóreıik. Ashyq kıingen qyzdar jaı ǵana sán qýyp, batysqa eliktegen bolýy da múmkin. Iá, árıne batysqa elikteýdi «jaı ǵana» deýge kelmes, sóıtse de, sánge qumartqan qyzdardy jaman deýge de bolmaıdy. Taıaqtyń eki ushy bolady. Sol sıaqty olardyń da jaqsy jaǵy bar shyǵar. Zamanǵa qaraı kıiný kerek dep esepteıtin qyzdar jańalyqqa, ózgeriske qumar bolady. Olar ózge tildi jetik bilip, bilim jaǵynan deńgeıi joǵary bolýy ábden múmkin. Bul jerde oramaldy qyzdardy da bilimsiz deýge bolmaıdy. 

Endi joǵarydaǵylarǵa qarap oılanyp kóreıikshi. Bizge qazir jańashyldyq ta kerek, árıne. Biraq bizdiń qazaq qoǵamy sánge qumartyp, ózge ultqa turmysqa shyqqan qyzdan góri, óz abyroıyn saqtap, ulttyq bolmysty joǵary kóteretin qyzǵa zárý. Osyndaıda biz qaıtsek, ultymyzdy saqtap qalamyz degen suraqtyń jaýaby qyzdarymyzdyń tárbıesine mán berý bolyp sanalatyn sekildi. Bizdiń qazaqta «dalaǵa shyqsam bári qap, úıge kelsem óz áıelim sulý» degen astarly sóz bar. Bul sóz burynǵy kezdegi qazaq áıelderiniń qalaı kıingenin bildirip turǵandaı. Eger de kóshedegi qyzdarymyz áýretin jaýyp, abyroıyn oılap júretin bolsa, ózge otbasy shaıqalmaıdy, sábıler qoqystan tabylmaıdy degen sózdi dáleldeı túsedi.  Qazaq qyzy tazalyqtyń, páktiktiń sımvoly bolyp qalyptasatyn bolsa, elimiz kóptegen soraqylyqtardan ada bolatyn edi.

Ásel Bolatqyzy