«Qazaq eli -550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine

(poema-dıalog)

 Antropolog: Bul qazaqtyń baǵy ma, álde sory ma, Kim túspegen qatal ajal toryna?! Qara qypshaq Qobylandy batyrdyń Bas súıegin ustap turmyn qolyma. Aqyn: Ańqaý qazaq, sonshama ańǵal bola ma? Ólgendi de tynysh qoımaı molada, Babamyzdyń bas súıegi Máskeýde, Qyryq jyldaı turǵan eken qalada.   Úndemeıdi, til qatpaıdy tilsiz bas, Qaıran tili bolmaǵan soń únsiz bas. Esil basty denesinen aıyryp Alǵan ǵalym eshkimnen de qymsynbas. Qobylandynyń bas súıegi: Túsime Býryl  tulpar kirdi meniń, Jan-jarym belime almas ildi meniń. Bilmeımin, sezdi  neni, bildi neni, Órekpip soqty  týlap bul júregim.   Batyrǵa uqsamaı ma surym qazir, Urpaǵym Qytaı menen Qyrymda júr. Bas súıek syrty bútin kóringenmen, İshinde qurt-qumyrsqa qybyrlap júr. Aqyn:  Osy kúni naryqtyń narqy basym, Jetemin dep entigip, alqynasyń. Qaryny men óńeshin oılaıtyndar Qor qylmaı ma qazaqtyń altyn basyn.   Júregine júrse adam tas baılanyp, Jaqsylyqqa kisini bastaı ma anyq? Tań atqan soń qaıtadan qas baılanyp, Onda bastyń júrgeni bosqa aınalyp.   Qansha keńge sozsa da baı qulashyn, Nıetine peıilin saı qylasyń. Usynsa da qonaqqa qoıdyń basyn, Aınalmamen aýyrǵan qoı bolmasyn.   Kórgen kúni baqyt pa, qasiret pe, Ne aıtaryn bilmeımin aqırette. Adam basy turady músinderde, Adam basy turady portrette.   Biraq, olar eshkimge sóılemeıdi, Alla emes pe jaratqan til-kómeıdi. Ne bolǵanyn aıtpaıdy,aqtalmaıdy, Til qatpaıdy, eshqashan úndemeıdi. Mahambettiń bas súıegi: Qaraǵaıǵa qarsy bitken butaqtaı, Kún kózinde qýsyrylǵan týlaqtaı, Boıaýlary ońyp ketken syrmaqtaı, Kúlgen jandaı kózdiń jasyn qurǵatpaı, Shamyrqanyp, shar bolattaı shamdanyp, Qaıran, basym! Nege tursyń til qatpaı? Aqyn: Maha! Men de qaıratty edim, otty edim, Sharpyp keter tóńirekti ot-demim. Biraq, sendeı qıly sapar shekpedim, Erýli atpen ótkelderden ótpedim, Shynymdy aıtsam, buǵyp qalǵan kezim kóp, Kórgenimnen kórmegenim kóp meniń!   Ózińe uqsap qoıdyń etin jegenmen, Shabaqty da as etkenmen tereńnen, Salt attydaı ótkel izdep ózennen, Tórden emes, oryn alyp tómennen, Qynda jatyp sýyrylmaǵan qylyshtaı, Saǵan anyq uqsaı almaı kelem men.   Otqa túsip júrgender bar Otan dep, Opasyz júr Otandy da satam dep. Tirshiliktiń soqpaqtary san taraý, Otandy essiz súıgennen soń qatem kóp. Pir tutatyn paıǵambarym – Muhambet, Pir tutatyn naǵyz daryn – Mahambet! Mahambet: Qanatymnan oıda joqta qaıyrylyp, Jalǵyz qaldym Isataıdan aıyrylyp. Tórt qubylany kim jaratqan saıly qyp, Qaırat kemip, qaldy júrek shaılyǵyp. Senimime, biraq, selkeý túsken joq, Jas shybyqtaı japyraǵyn jaıdy úmit. Aqyn: Biraq, tánnen aıyrylsań da, basyń bar, Attan salsań. Birge attanar dosyń bar. Dıirmenniń unyndaı qyp úkse de, Jigerlini jasyta almas jasyndar. Atpaı qalmas oqtalǵan soń aq myltyq, Shappaı qalmas tat baspaıtyn asyldar. Mahambet: Biraq, mende jetpeı ketken arman kóp, Aıta júrer artymdaǵy qalǵan kóp. Jalǵyz aǵash óser jasyl orman bop, Jalǵyz kirpish shyǵar myqty qorǵan bop, Ókpesi bar, asqazany bar eldiń Bassyz qalǵan kúnderi az bolǵan joq.   Bas ketken soń, til bola ma sarnaǵan, Kóz ońa ma tóńirekti barlaǵan. Bas ketken soń qulaq ta joq tyńdaıtyn, El-jurtynyń aıtar sózin arnaǵan?! Bassyz qalǵan úıdiń ıtin kórdiń be, Talanǵan soń kelgen kisi qarǵaǵan?! Aqyn: Qol-aıaǵyn qaldyrǵanǵa bútin qyp, Áldekimder júr desedi shúkir qyp. Baı men bektiń bilinbeıdi kemdigi, Aqyndarǵa jarasady bútindik. Quıryq-baýyr, júrek – bári ornyńda, Olaı bolsa, jasamaıyq kúpirlik. Maha! Seniń basyń aman, til aman, Tániń jatyr topyraqta qulaǵan. Basqa pále  tilden deıdi. Sol sózdi Batyp, biraq, aıta alady kim oǵan?! Janyń kókte qyzǵysh qustaı ushyp júr Eldiń qamyn oılap óksip, jylaǵan... Antropolog: Qarap tursam, adamdardyń qańqasy Ýaqyttyń butarlaǵan jańqasy. Eger pende ómir súrse qalypty, Sonyń kóbi bas súıektiń arqasy. Kene hannyń bas súıegi: Kórdim baqtyń bastan qalaı ushqanyn, Kórdim jaýdyń bizdi qalaı qysqanyn. Meniń basym bıik turdy bárinen. Naızasymen shanshysa da dushpanym.   Qalqam, saǵan artylǵan soń bul mindet, Eńse tikte! Bos mújilme qulmyn dep. Shyńǵys tóre amandasty bir kúni, «Men atamnyń basyna kep turmyn!» – dep.   Kisiler kóp júregi men jany nur, Saqtaıdy olar azamattyq qalybyn. Ultyn oılar, uıytqy bolar ul týar, Urpaǵymnan úmit kútem, báribir. Aqyn: Kenesary! Tileýqory jurtymnyń, Sen ediń ǵoı arystany ultymnyń. Sen ketkeli jazylǵan joq jaramyz, Kim jamaıdy kóńiliminiń jyrtyǵyn?   El anyqtar kim sabyrly, kim qyzba, Erlik isiń úlgi boldy ul-qyzǵa. Qazaǵyńnyń basyn qosam dep júrip, Bas orysta, deneń qaldy qyrǵyzda. Keıkiniń  bas súıegi: Al men bolsam Peterborda jatyrmyn, Kózmergen dep ataq alǵan batyrmyn. Urpaqtarym otarlaǵan orysqa Nege aıtpaıdy ketkendigin haqymnyń?   Dushpandarym dop qyp teýip basymdy, Jerimdi órtep, elimdi ábden basyndy. Keıki batyr qorǵaǵanyn óz elin Halyqqa aıtpaı, aqıqatty jasyrdy. Antropolog: Bas súıekter qadalarǵa shanshylǵan, Bas súıekter qorǵandarda janshylǵan. Bas súıekter qalǵan izi tarıhta Adamdardyń yryzdyǵy taýsylǵan.   Aıtylady túrli-túrli basqa syn, Qalqan úshin kıse soldat kaskasyn, Keıbir elde bolady dep eskertkish, Bas súıektiń jasaıdy eken maskasyn.   Tirilerdi laqtyratyn shyń-quzdan Jendetter kóp eldi qoıdaı qyrǵyzǵan. Kónbegendi baılap-matap, baýyzdap, Bas súıekten pıramıda turǵyzǵan. Aqyn: Bul jaǵdaıǵa jetkizgendi kim dese el, Bas súıektiń jaǵdaıy joq tildeser, Kúlsalǵysh qyp kepken basty kónekteı, Bas súıekpen sharap ishken áýmeser.   Bul ómirdiń maǵynasyn kesh uǵar, Bas súıekte osy jurttyń nesi bar?! Kózine tek qum quıylsa toıatyn Eskendirdiń bas súıegin esińe al.   Keıbir bastar erte jasap bar qamyn, Keıbir bastar jaratpaıdy qalpaǵyn. Berekesin ketiretin ortanyń Bas bolsa da, mıy joqtan qorqamyn. Ahmettiń bas súıegi: «Tán kómiler, kómilmes etken isim, Oılaıtyn jan men emes bir kúngisin. Jurt uqpasa, uqpasyn, jabyqpaımyn, El búginshil, meniki erteńgi úshin!»   Jigit sáni kele me dos bolmasa, Dos-jaranmen kóńili qosh bolmasa. Elim degen esil er qaıdan shyqsyn, Erim dep aıta alatyn bas bolmasa. Aqyn: Adam basy – doby deıdi Allanyń, Kóredi adam Qudaı basqa salǵanyn. Jerge tyǵyp adamdardyń armanyn, Dop qyp basty tepken janda bar ma qun?!   Qansha adamdy zalym jendet matady, Qabyrǵama áli kúnge batady. Úı salǵanda jer astynan qaptaǵan Bas súıekter áli shyǵyp jatady.   Basqa qarap boıyn túzep jas ulan, Bas shulǵıtyn borkemikter jasyǵan. Atam qazaq bilip aıtqan, teginde, Balyqty da shirıdi dep basynan.   Aman shyǵyp qatal qystan qaqaǵan, Bas bolǵandar alǵan bata atadan. Úlken mansap ıelerin sondyqtan Bas dırektor, bas hatshy dep ataǵan.   Bas ustaǵan basqarýdyń tizginin, Bas estigen bas qosýdyń izgi únin. Bas bolatyn azamat kóp halyqta, Basqa báıge berip jatsaq biz búgin. Belgisiz bas súıek: Men jatyrmyn topyraqtyń astynda, Kim biledi, kárimin be, jaspyn ba?! Bile me eken alshań basyp júrgender Suraýy bar ekendigin tastyń da.   «Bas jarylsa ishinde» - dep bóriktiń Júrgenderdiń birtalaıyn kórippin. Bas kıimdi basqa bireý kıip júr, Tek men ǵana kórge túsken ólikpin. Aqyn: Jortyp júrgen qulan jerip qaǵynan, Ýaqyt-júırik ustatpaǵan jalynan. Aıyrylsa da balasynan, jarynan, Qanshama adam qatqan basqa tabynǵan?!   Qansha bastar qutylmaǵan ajaldan, Kirpishteıin irgetasqa qalanǵan. Keıbir bastar eles bolyp kezip júr, Tánin izdep qan tógilgen qamaldan.   Basty sonsha qurmettegen bul adam, Seskenbegen sekildi me kúnádan. Qulpytasta, mármár tasta qashalǵan Bas sýretin jıi kórem moladan. Sábıdiń bas súıegi: Men qursaqta paıda boldym eki aıda, Kózimdi ashpaı qarsylasar joq aıla. Mıym qatpaı shetinedim jasymnan, Dúnıege kelgenimnen ne paıda?! Aqyn: Jas kúninde bas aınaltyp bal aıy, Qartaıǵanda aǵarsa da samaıy, Taý etegi jáne teńiz astynda Bas súıektiń jatqan shyǵar talaıy.   Oılaǵanyń kúnde oıyńnan shyqpaıdy, Kimder bizge týra joldy nusqaıdy? Talaı basty qoınaýyna jasyrǵan Jerdiń ózi bas súıekke uqsaıdy. Syrqattyń bas súıegi: Týǵan kezde bolyp edim ádemi, Biraq, kópten bastyń derti bar edi. Saý basyma tilep aldym saqına, Sonyń bári – İbilistiń álegi. Aqyn: Myna bir bas  qarap tursam kóz almaı, Óz denesin jutyp qoıǵan tajaldaı, Tirliginde esh nársemen isi joq, Ǵumyr boıy ketken basyn jaza almaı. Antropolog: Dosyń kelse, ol da basqa qaraıdy, Keńes berer aqylshysy sanaıdy. Bastardyń da alýan túri bolady, Tek aqyldy bolyp shyqsa jaraıdy.   Keıbir bastar oryn alsa tabyttan, Keıbir bastar aman qaıtqan joryqtan. Qanypezer Kırdiń basyn Tomırıs Qan toltyrǵan kenep-qapqa toǵytqan.   Bas súıekter jatqan jerdiń qoınynda, Kóbisi tur ózderiniń moınynda. Adamdardy jábirlepti Darvın da Bas súıegi uqsaǵan soń maımylǵa.   Bir qabirde qatar jatyr eki bas, Bul, shamasy, ǵashyq bolǵan eki jas. Qalǵanymen tarıhta da aty, ras, Sıa almaǵan zamanyna qatybas. Aqyn: Bastar jatyr moıynynan kesilgen, Bastar jatyr mańdaı tusy  tesilgen, Bastar jatyr úńireıip kóz orny, Obaldary essizderge esirgen.   Qabyrǵada turǵan buryn qasqabas İlýli tur búgin, mine, basqa bas. Sýretinde kórinbeıdi denesi, Basyn ol da, dármen bolsa,tastamas. Antropolog: Kóne úndister bolsyn degen bas aman, Bas súıekti hrýstaldan jasaǵan. Bas súıekter tolyp jatyr álemde, Neshe túrli asyl tastan qashaǵan.   Bas súıekti qubyjyq qyp taǵylar, Álsizderdi basyp-janshyp áli bar, Qurbandardyń basyn jıyp tóbege, Bas súıekten taý turǵyzǵan taǵy bar. Aqyn: Keıbir elde álpetindeı tajaldyń, Belgisi dep esepteıtin ajaldyń, Bas súıegi bildiredi tek qana Taýsylǵanyn fánıdegi bazardyń.   Bas súıekter jylatqan Hám kúldirgen, Ósek-aıań sózderdi estip úlgergen. Bas paıdasyn oılaǵandar aldynda «Basynba!» - dep yzasyn da bildirgen.   Qaýaq bastar myqty basqa bas urǵan, Basyn ızep, ataq-dańqyn asyrǵan. Keýip-tolyp, kóbik sózdi kópirtip, Aqylynyń az ekenin jasyrǵan. Antropolog: Bas súıektiń kezdestirdim irisin, Aqyldy dep oılap edim muny shyn. Júzege aspaı basyndaǵy kóp qıal, Aıaqtamaı tastapty ol da jumysyn.   Keıbir bastyń tili bar da, mıy joq, Keıbir bastyń mıy bar da, tili joq. Kúmispenen kúptep qoıǵan bas ta bar, Qarap tursań, kelbetiniń mini joq.   Qolǵa taıaq ustatqandaı soqyrǵa, Bolǵan bastar bordaı tozyp jatyr ma?! «Jaǵym túspeı jamandyqty kórsetpe!» - Degen bas ta túsedi eken aqyrǵa. Bas súıekter daýysy: Bizder keshe qyrylǵanbyz ashtyqtan! Bizder keshe qyrylǵanbyz qastyqtan. Qandy qyrǵyn ǵasyrlarǵa ulasqan, Jylaǵanda soqyr kózden jas shyqqan.   Sol kezde de bastan kórdik qorlyqty, Sol kezde de bastan kórdik zorlyqty. Tyńdaı ma dep el bılegen zor myqty, Sóıleı-sóıleı daýysymyz qarlyqty. Antropolog: Dala mynaý jatqan baıtaq, dalıyp, Aýyr basty kóteredi kári ıyq. Myna bastyń mı qoınaýyn qarasań, Qalǵan eken qaraqoshqyl qan uıyp.   Oıda joqta qatty soqqy tıgesin, Myna bastyń tesip ótken shúıdesin. Abaılap júr, aıaǵyńdy ańdap bas, Dushpan bolyp shyqpasyn de keı dosyń.   Myna bastyń qaraqusy jalpıǵan, Myna bastyń aýyzy úlken, ańqıǵan. Bas moıynnan ajyraýy op-ońaı, Qanshama zor bolǵanymen nar-tulǵań.   Keıbir bastar kórmeı tamǵan kóz jasyn, Tógip-shashyp, iship-qusyp, azǵasyn, Basy aınalyp mansap penen baılyqtan, Aqyrynda jutyp tynǵan óz basyn. Aqyn: Arystandar aljyp, shýlap bóriler, Qalyń eldiń qabyrǵasy sógiler. Jyltyraǵan mysty altyn dep periler, Myna zaman túnek bolyp kóriner, Basyń qaıda, Tániń qaıda, Jan qaıda??? Ashylyp kór, Tirilińder, óliler!!! Antropolog: Bastar bolǵan aq sáldege oranǵan, Bastar bolǵan bastan mıy tonalǵan, Keıbir bastyń jalǵyz ǵana tilegi Altyn tájge qol jetkizse – sol arman. Bastar bolǵan denesinde turǵanmen, Qasıeti kópe-kórineý joǵalǵan.   Biri paqyr, biri batyr, qolbasy, Bas súıekter – ótken kúnniń jalǵasy, Tirshiliktiń qurǵasa da arnasy, Kórge kelip taýsylsa da jol basy, Bas súıekte bastan keshken barlyǵy, Tarıhymnyń salýly tur tańbasy.   Ardagerdiń bas súıegi: Jaz ystyǵy – maýsym menen shildede Bólengende úlde menen búldege, Er-turmandy atym turdy kermede, Qolda kúshim, boıda qýat barynda Tunjyradym men nege?!   Oıladym ba ata-baba armanyn, Jas urpaqqa qandaı mura qalǵanyn? Kóremiz ǵoı taǵdyr basqa salǵanyn, Shúkir, shúkir! Zaman tynysh, el aman, Kim biledi ár jaǵyn...   Qatal qysta – qańtar menen aqpanda, Kezdeısoqta túsken kezde qaqpanǵa, Ańshylarym máz-máıram bop jatqanda, Qasqyr-syndy qyrshyp tastap aıaqty, Aman qaldym oqtan da.   Ekkeni bar, shyqqany joq el kórgem, Itteri bar, syrttany joq el kórgem. Adamy joq, qamaly kóp bel kórgem, Sýy keýip, tuzy qalǵan túbinde, Araldaıyn tebirengem.   Aqyn: Qalasynan molasy kóp dalada, Biteý jara – obasy kóp dalada, Qýanyshtan  nalasy kóp dalada, Qyzyq qýyp, qymyz iship, qyz súıip, Masaıraýǵa bola ma?!   Tunyq sýlar jasy emes pe ananyń, Qyzǵaldaqtar qany emes pe babanyń?! Nege, nege bógeledi qalamym, Qıqý salyp shaýyp kele jatqandaı, Perzentteri dalanyń.   Qansha jerdi, qanshama eldi sharladym, Uzyn arqan, keń tusaýdy barladym. Birinde de, biraq, toqtap qalmadym, Týǵan jerdeı tabanymdy jylytar Turaq taba almadym.   Shyn máninde qarapaıym pendege, Úlken tilin kishi almaıtyn elde de, Qanattylar usha almaıtyn jerde de, Qıyn emes qyran emes, qarǵany Qoıa salý kórmege.   Ógeısinbeı ónerin de ózge eldiń, Bálkim, osy kúnime de tez keldim, Kóbisinen jırendim de, ózgerdim. Dáripteýge óz halqymnyń dástúrin, Sonda baryp sóz berdim.   Qazaqpyn dep jaýǵa shapsa batyrlar, Azatpyn dep jyr tolǵasa aqyndar, Júregimde jalyndaǵan otym bar, Alyppyn dep qyrda týyp, qyrda ósken, Maqtanýǵa haqym bar. Bas súıekter daýysy: 550 jyl ótti. Myna bizder jer qoınynda jatqaly, 550 jyl ótti. Keshter batyp, tań tamyljyp atqaly. Urpaǵyma qonsa boldy baq qusy, Bolsa boldy keler urpaq maqtanym. Aqyn: Táj be, taq pa sorly basqa keregi, Taqqa quıryq jaqynyraq der edim. Keıbir bastar ıiledi amalsyz, Olar taǵdyr tálkegine kónedi. Kelgen kisi kóresisin kóredi, Táj kıgen de, kımegen de óledi.   Maın Rıd jazǵan «Bassyz salt atty» Ótken kúnniń qoınaýynan til qatty. Kórgender bar bassyz júrgen deneni, Kórgender bar  bassyz qalǵan soldatty. Tastaı sýyq qarańǵy kór ishinen Kórǵuly da kıip shyqqan kórqapty.   Arqaý bolǵan mazmunyna óleńniń Bastyń ózi maqsaty ǵoı kóp eldiń. Tiriltkisi kelgen eken Beláev Ólgen basyn profesor Doýeldiń. Ólgen basty tiriltpese bir Alla, Jazýshynyń aıtqanyna sener kim?!   Batyr basy, Aqyn basy, Han basy Bolyp ketti kóringenniń oljasy. Sol bastardyń kórgen kim bar kóz jasyn?! Kórdim dese, Sene almaımyn óz basym! Bastary joq tánder! Turyp orynnan, Ata-baba  rýhyn bir qorǵashy!   Kún sáýlesin jer betine taratqan, Kúlli álemdi aýyzyna qaratqan, Et-súıekten jaratylǵan deneni Sirińkedeı alyp shyqqan qoraptan, Bas súıekti jáne barlyq músheni Qudiretti jalǵyz Alla jaratqan.   Pendesine úlken taǵylym bar munda, Ótken kúnnen óziń sabaq aldyń ba? Bolsyn deseń bas súıekter ornynda, Tolsyn deseń kózi qordyń, zordyń da, Keshirilse fánıdegi bar kúná, Barlyǵy da, Alla, seniń qolyńda! Bas súıekter daýysy: Birinshi daýys: Keshir, Alla! Qyzmet qyldym qarynǵa. Ekinshi daýys: Qurban boldym azattyqtyń jolynda. Úshinshi daýys: Adaldy aqta. Jazyqtyny jazala! Daýystar: Barlyǵy da,Alla, seniń qolyńda! Barlyǵy da,Alla, seniń qolyńda!