Memlekettik tildiń ahýaly jóninde az aıtylyp ta, jazylyp ta júrgen joq. Soǵan qaramastan, tilimizdiń áli de qoǵamdyq ómirimizdiń ár salasyndaǵy qyzmeti turaqty  normaǵa saı qoldanys quraly bola almaı otyrǵandyǵy jasyryn emes. Bul jóninen ult jandy azamat, ulttyq rýhty bıik ustanǵan, sanasy sergek tulǵamyzdyń biri, talaı jyldar Shyǵys Qazaqstan óńirinde sot qyzmeti salasynda tóraǵalyq qyzmette qajyrly eńbek atqarǵan, Tarbaǵataı aýdanynyń qurmetti azamaty, Tarbaǵataı aýdany, Shaǵan oba aýyly týmasy, qazir qurmetti zeınetkerlik demalystaǵy qurmetti sot ardageri, Astana qalasynyń irgesindegi Jibekjoly aýylynyń turǵyny Talǵat Ábilmáshuly Omar aǵamyz suqpat bergen edi. Talǵat aǵamyz qoǵamdaǵy jaıttardy eleýsiz qaldyrmaı ózindik oı-pikirin bildire bilgen boıyndaǵy ultjandy, adamgershilik qasıetimen erekshelengen jannyń biri desem artyq aıtpaǵanym. Sonymen qatar qazaqtyń qazanaty dese ishken asyn jerge qoıǵan ulttyq sana-sezimi, rýhanı bolmysy da tutas bir aıyrylmas bóligine aınalyp ketken. Jarynan keıingi jaqsy kóretin jan serigi, qasıeti qanyna sińgen – jylqyny pir tutatyndyǵyna da kóz jetkizdik. Bir sózben paıymdaǵanda Talǵat aǵamyz  jylqy túligin tóresindeı kóretini, sondaı bizdiń túıgendigimiz aǵamyzdyń  jylqy minezdi, óziniń minez-qulyq, bitim-bolmys, jan dúnıesiniń aıqyndaýshysyna aınaldyrǵan qasıeti de erekshe.

Olaı bolsa, eń aldymen Talǵat Ábilmáshuly aǵamyzdyń qysqasha ómirbaıanyna toqtalyp ótsek. Talǵat aǵamyz 1952 jyly 15 qazanda Tarbaǵataı aýdany, Shilikti aýyly mańynda Shilikti dalasynyń shyǵys sheginde ornalasqan qazirgi Shaǵan oba qorymy atalyp ketken jerde qytaımen shekaralas Saýyr taýynyń bókterindegi buryńǵy Shaǵanoba degen kishigirim aýylda dúnıege kelgen. 1966 jyldan bastap Qabanbaı aýylynda turdy. 1970 jyly orta mektepti aıaqtaǵannan keıin sovhozda mal dárigeri bolyp qyzmet atqarǵan. Ákesiniń qasynda kishi mal dárigeri bolyp jumys istep júrip, osy jyldyń kúzinde ásker qataryna alynady. Eńbek kitapshasyndaǵy mamandyǵy «Feldsher» dep kórsetilgen jazba boıynsha Máskeý qalasyndaǵy №7576 áskerı bólimge adam dárigeri retinde túsedi. Osy bólimge Ýkraına elinen aldyrtylǵan eki azamat ta mal dárigeri bolyp, adam dárigerin suratqan medıkterdiń bastary qatady. Qorǵanys Mınıstrliginen bir adamǵa ruqsat alyp, arnaıy dárigerlik oqý ornyna jiberý úshin úsheýin synaqtan ótkergende Talǵat aǵamyz ǵana ótip, Latvıa Respýblıkasyndaǵy áskerı oqý ornyna jiberilip, 8 aılyq áskerı soǵys ýaqytyna beıimdelgen oqýdy úzdik aıaqtap, serjant ataǵyn aldy. Máskeý qalasyndaǵy №7576 áskerı bólimge feldsher bolyp oralyp, qyzmet atqarǵan eken.

1972 jyly áskerden oralyp, aýylǵa kelip oqý bastalǵansha fermaǵa esepshi bolyp jumys atqarǵan. 1973 jyldyń kúzinde komsomoldyq joldamamen Almaty qalasyndaǵy Qazaq Memlekettik Ýnıversıtetin salatyn qurylys mekemesine kelip jumys atqaryp, 1974 jyly S.M.Kırov atyndaǵy KazMÝ zań fakúltetiniń keshki bólimine stýdent bolyp qabyldanady. Kúndiz Almaty qalasyndaǵy jańadan qurylǵan jasandy búırek bólimshesinde negizgi mamandyǵy boıynsha radıaktıvtik hımıalyq ýlanýdan tazartý negizinde «№ 1 jedel járdem klınıkalyq aýrýhanasynda» dárigerlik mamandyǵy boıynsha qyzmet atqarǵan.

Oqý bitirgen soń 1980-1982 jyldary SHQO, Katonqaraǵaı aýdany prokýrorynyń kómekshisi, odan aýdandyq prokýratýranyń tergeýshisi bolyp qyzmet etip, SSSR-diń bas prokýratýrasynyń (Gdılán men Ivanovtyń tergeý toby) júrgizgen ataqty «Ózbek isi» boıynsha qylmystarǵa baılanysty 1984 jyly tergeýshi (Sarokonyń tobynda) bolyp, Samarqand oblysyn tekserýge qatysqan. 1982-1987 jyldary Zaısan aýdanynyń halyq sotyna saılaý arqyly sottyń tóraǵasy qyzmetin atqardy. 12 jylǵa osy aýdanda abyroıly qyzmet atqaryp, 1998 jyldyń jeltoqsan aıynan bastap jyldan 2002 jylǵa deıin Ulan aýdanynda sot tóraǵasynda qyzmet atqarǵan. 2002 jyly qazan aıynda Shyǵys Qazaqstan oblystyq sottyń sýdıasy bolyp taǵaıyndalǵan. 2006 jyldan bastap buryńǵy Tavrıa aýdanynda 2010 jyldyń tamyz aıyna deıin sot tóraǵasy qyzmette boldy. 2010 jyldyń tamyz aıynan bastap 2015 jyly zeınetkerlikke shyqqanǵa deıin  jyldary  Tarbaǵataı aýdanynda qyzmetin minsiz atqardy. Abyroıly atqarǵan  qajyrly eńbeginiń arqasynda talaı marapattaýlarmen el alǵysyna bólene bildi.

2010 jyly SHQO boıynsha sot tóraǵalarynyń arasynda jasyryn daýys arqyly ótken jyl baıqaýynda «Eń úzdik tóraǵa» noımnasıasyn ıelendi. QR sýdıalar Odaǵynyń «Úsh bı» tósbelgisine ıe bolǵan, «QR Konstıtýsıasyna-10, 20 jyl» merekelik medaldarymen, Tarbaǵataı aýdanynyń «Qurmetti azamaty» ataqtarymen marapattalǵan. Ulan aýdanynda sot tóraǵalyq qyzmetin atqaryp júrgen ýaqytynda 3 jyl Shyǵys Qazaqstan oblystyq sotynyń sýdıalar Odaǵynyń fılıalynyń tóraǵasy qyzmetinde qosa atqarǵan. Qudaı qosqan qosaǵy Baqyt Adenqyzy ekeýi-bir ul, úsh qyz tárbılep ósirgen ulaǵatty ata-ana. Baqyt Adenqyzy talaı jyl esepshi qyzmet atqarǵan. Balalary ár salada qyzmet isteıdi, 13 jastaǵy nemeresi Nurtóre Dýbaıda ótken «Qazaq Handyǵynyń 550 jyldyǵyna» arnalǵan merekelik konsertte Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq aspaptar orkestirimen birge «Saryarqa» kúıin oryndaǵan.

Talǵat Ábilmáshuly, Sizdi tolǵandyryp júrgen memelekettik tildiń máselesi jóninde oı-pikirińizdi bilsek degenim?

Talǵat Ábilmáshuly: Til qaı elde bolsa da qasterli, qudyretti. Til baılyǵy – árbir eldiń ulttyq maqtanyshy. Ol atadan balaǵa mıras bolyp qalyp otyratyn baǵa jetpes mura. Demek, ár adam ana tilin kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýǵa, onyń orynsyz shubarlanýynyń qandaıyna bolsa, da qarsy turýy tıis. Meni tolǵandyratyn máseleniń biri óz ana tilimizdiń qoldanystaǵy qyzmeti. Solaı bola tursa da, uzaq jyldar boıy teperish kórip kelgen ana tilimiz qoǵamdyq ómirde qoldanysqa engenimen, biraq, búgingi kún ólshemimen alǵanda qoǵamnyń kóptegen salalarynda  aqsap  tur. Tildiń ámbebaptyǵyna toqtalsaq, memlekettik til orys tiliniń aýdarma nusqasy túrinde qalyptasý úderisinde. Ne ár jerdiń dıalektilik termındermen de qoldanysta. Nátıjesinde memlekettik til aqparat óndirýdiń tiline aınala almaýda, onyń ústine tolyqqandy tutyný tili bola almaýda.

Bizdi oılanydyryp júrgen nárse bul elimizdiń Táýelsizdik alǵanan bergi jasalyp jatqan dúnıe. Eldiń táýelsizdik degen uǵym eń birinshi onyń shekarasy odan keıin onyń azamattyǵy, odan keıin memlekettik tili.

Til jóninde keletin bolsaq, 30 jyldaı ýaqyt bolsada memlekettik tildiń alǵa basqan ǵumyry jaqsy bolmaı tur. Óıtkeni myna tildi eń birinshi qazaqtyń gramatıkasyn jasaǵan Ahmet Baıtursynov bolsa, odan keıin Keńes odaǵynda jáne osy ýaqytta qoldanyp júrgen gramatıka  Sársen Amanjolovtyń eńbegi. Osy eńbekti eshkim ózgertýge quqyǵy joq. Óıtkeni, memleketik zańnyń Konstıtýsıa ata zań dep atalatyn bolsa, Sársen Amanjolovtyń jasaǵan gramatıkasyn sol konstıtýsıa dep qabyldaý kerek. Ony buzǵan adam ol qylmysker. Tilge qarsy qylmysker, bul memlekettik til sondyqtan memleketke qarsy jasalǵan qastandyq dep oılaý kerek. Qazaq tilinde shyǵatyn buqaralyq aqparat quraldarynyń da sany artty. Ókinishke oraı bizdiń qazaq azamattarynyń ózi gramatıkalyq tildi tek qana kóshedegi emes resmı telearnalardaǵy keıbir buqaralyq aqparattyq quraldarda buzýshylyq kóp. Men óziń tań qalam olar orta mektepte qazaq tilin oqymaǵan ba dep. Mysaly úshin bir-aq másele osy kúnde telearnada aıtylatyn «búgingi tańda»degen sóz «tań» degen ol áli kún shyqpaı atyp kele jatqan alaý al olar búgingi tańda dep keshke jaqyn túski ýaqytta aıtady ıaǵnı «búgingi ýaqytta», «búgingi kúni» qazirgi ýaqytta degen nárseler bar ǵoı keshki ýaqytta. Mysaly Qyzylorda jaqta tańǵy ýaqytty «azanda» dep aıtady ol azanda degen moldanyń azan shaqyratyn ýaqyty. Ol eshqandaı kúnniń ýaqytyn bildirmeıdi. Azanshynyń azan shaqyratyn ýaqytyn aıtady. Endi osyny qoldanýǵa bola ma «tańǵy» dep.  Azanmen qazaqtyń túsinik uǵymyn buzamyz. Ásirese qazaqtyń tilin jáne úırenip júrgen adamdardy shatastyramyz. Ol óte qaýipti dúnıe.

Ekinshiden baspa quraldarynda «erekshe» degen uǵym bar. Erekshe adam, erekshe kórinis degen erekshe ýaqyt degen túsinikter bar. Erekshe degendegi «she» degen qosymshany alyp tastaıdy da «erek» dep júr. «erek bala», «erek áıel»  bul túsiniksiz nárse ǵoı erek emes erik bolsa jaraıdy.

«erkek – úıdiń egesi, áıel – úıdiń shegesi» dep júr. «egesi»dep, ońtústik jaqtarda turmystyq jaǵdaıda qoldana beretin bolý kerek. «Iesi» ǵoı «egesi» emes. Eges degen «tóbeles» degendi bildiredi. Qazaqtyń salty boıynsha (zańy desek te bolady) er adam úı ishiniń asyrap baǵýshysy, qamqorshysy, ıesi dep esepteledi. Tipti shaǵyn memlekettiń bıleýshisi desek te bolady. Demek, «erkek – úıdiń egesi, áıel – úıdiń shegesi» degennen góri men «erkek úıdiń ıesi» degen durys bolar dep túıindeımin.

Odan keıin myna telearnalarda kóp qoldanatyn memlekettik basshylarynyń kezdesýinde pikir almasý «pikirlesý» degen sózdiń ornyna «pikir talas» boldy deıdi. Talas degen uǵym ol bútin dúnıeni talap alý. Talastyń ózinde talaý degen sóz tur. Iaǵnı, bul talaý ǵoı bir búkil dúnıeni buzyp alý. Eki eldiń basshylary kezdesip jatatyn bolsa, ony pikirtalasty deıdi. Ol jerde ekeýi tóbelesken joq, pikir almasty nemese pikirlesti, mysaly ortaq bir mámlege keldi dep qoldanýy tıis.

Iaǵnı, bul kisilerdiń sóz qorynda myna qazaqtyń baı tilin qaıshylyqqa alyp barady. Negizgi aıtatyn nárse bul ulttyń tili kim kóringenniń ermek oıyny emes, bul durys qoldanatyn tártippen qoldanatyn bolýy tıis. Mysaly Fransıada memelekettik tili franýz tilin qadaǵalaıtyn til polısıasy bar. Egerde bir fransýz tilin ózgertip qoldanatyn bolsa, aýyzeki sóıleýde de buzatyn bolsa, resmı jerlerde jarıalaıtyn bolsa sol adamdy ákimshilik jaýapqa tartady eken. Bizde bul tildi burmalaýlar oryn alyp jatady.

Keı jerlerde dıalektilik til qoldanysqa kirip ketken alyp tastaýdyń qajeti joq degen qate pikirlerde barshylyq. Dıalekt degen termın tilde jalpyhalyqtyq sıpat almaǵan belgili bir jerde ǵana qoldanylatyn erekshelikterdiń jıyntyǵy. Dıalektilik túsinikterdi kirgize bersek ne aýqymyn keńeıte berip qoldanysta aıta bersek adasamyz. Ár óńirdiń óziniń sóz qoldanysy dıalektilik erekshelikteri bolady. Batystyń, shyǵystyń, ońtústik pen soltústiktiń, qandastarymyzdyń aıta bersek ár óńir, meken, aýyldyń dıalektilik erekshelikteri bar. Ádebı til men dıalektilerdiń qarym – qatynasy jaıynda sóz bolǵanda, negizinen, eki másele eskeriledi. Birinshi, ádebı til men dıalektilerdiń bir-birine tıgizetin áseri, ádebı til de dıalektızmderdi paıdalaný jaıy; Bul máselelerge toqtamas buryn aldyn ala bir eskeriletin nárse – osylardyń qaı-qaısysy da qazaq til bilim inde tolyq biryńǵaı pikirge kelip, ǵylymı negizde túbegeıli sheshilgen máseleler emes. Birsypyra ýaqyttan beri aıtylyp, áli de pikiv talasy aıasynan asa almaı júr. Jergilikti halyq tiliniń baılyǵyn paıdalanýda bizde osy kúnge deıin ár túrli pikirde júrgen jaılar joq emes. Keıbir salada bir sózdiń aıtylýyn bir jaqty túsinip, keıde jalpy halyqtyq balamalary bola tursa da, jergilikti sózder men gramatıkalyq tulǵalardy jıi qoldanady.

Máselen, búkil halyq qoldanyp, ádebı tilde ábden qalyptasyp ketken joǵaryda aıtyp ótkendeı búgingi kún, qazirgi ýaqytta  t.b. sózderdiń ornyna bul tań degen sózderdi qoldanýdyń qajeti joq. Ádebı til qalyptasqan tildik normalardyń turaqtaný, sóıleý, jazý ústinde olardyń qatań saqtalýyn talap etetin eskersek, sóz qoldanýdaǵy munaı turaqsyzdyqqa jol berýge bolmaıdy. Qazaq tili govorlarynda ádebı tildiń kádesine jaraıtyny da jaramaıtyny da bar. Govor degenniń ózi jergilikti dıalektileriniń shaǵyn aımaqty ǵana qamtıtyn bir bóligi ǵana. Iaǵnı bir-eki aýdan ǵana kóleminde jerdi qamtıtyn sózder. Kerisinshe, ádebı tildi shubarlaıtyn, onyń damýyna, normalanýyna,  bir qalypqa túsýine,  kedergi keltiretin elementter de bar. Bul degenińiz govor belgili bir aımaq sheńberinde ǵana qoldanylyp, keıin halyqtyń jıi-jıi qoldanýy nátıjesinde dıalektilik leksıka tar sheńberden shyǵyp, tildiń ádebı deńgeıine deıin kóterilgen. Jalpyhalyqtyq qoldanys dárejesine jetken sıaqty sózderimiz az emes.Sonymen qatar parazıt sózder. Parazıt ne jargon sózder degen eshqandaı mazmuny joq. Adamnyń ózi ádetke aınaldyryp qosa beretin sózder. Mysaly oǵan búgingi kúni áýes ásirese jastar «aǵashka», «apashka». Endi osyndaı dıalekt, govor, parazıt sózderdi qoldanyp turǵan adamyńyz siz jaqtyń ókili bolsa, ol túsinedi, sizdiń ne aıtyp turǵanyńyzdy. Endi ol basqa jaqtyń ókili bolsa, bundaı dıalektilik qoldanysty estimegen adam adam bolsa, oıyńyzdy túsinbeı qalýy múmkin. Sondyqtan osy jaǵyna da saq bolý kerek. Ásirese sodan keıin mynaý jastardyń sóılesý ádebinde sózderdiń aıaǵyn jutyp qoıý kóbeıip bara jatyr. Iýrta qoıdyq, qazaqy úı qoıdyq dep jatady bul da durys emes. Kıgiz úı tiktik dese durys bolar.

Al telearnalardyń tili óz aldyna bólek áńgime. Qazirgi kezde óz ana  tilimizde saýatty sóıleýde, sózdi qadirleýde birden-bir joǵarǵy oryn alatyn eń aldymen aqparat taratatyn teledıdar, radıo, mádenı oryndar teatr, balabaqsha, mektep ekeni málim. Mektepte oqytqandaı qazaq tili erejeleri boıynsha, sıngarmonızm zańy bar. İlgerindi yqpal, keıindi yqpal arqyly aldyńǵy, sońǵy áripterge baılanysty býynnyń oqylýy jumsarady. Ókinishke qaraı, qazaq tiliniń áýezdiligin beretin úndestik zańy búgingi kúni keıbir radıo men telearna tilshilerine qatysy joq sıaqty. Tikeleı efırde halyqpen baǵdarlama ne quttyqtaýlar bolmasyn júrgizip jatqan radıonyń jas qyzmetkerleri sóıleý mádenıetin óreskel buzyp jatady. Bos sózben qaljyńdap bos ýaqyt ótkizetin sóz saptaýlarynda estip júrmiz. Ersi estiletin sózdermen aralastyryp, ana tilimizdiń qanshama sóz qory baryn eskere otyryp, qarapaıym mádenıetti sóıleýde  deńgeılerin túsirip jatqandyǵyn baıqamaıtyn da shyǵar bálkim. Bul onyń tárbıesizdiginde ne búgingi zaman aǵymyna elikteý, daralaný, juldyz bolýǵa saıyp turǵandaı. Tikeleı efırden aıtylǵan sóz úlken aýdıtorıaǵa arnalǵan. Radıo tili negizi naǵyz aýyzeki til. Ol barynsha qarapaıym jáne qysqa ári túsinikti bolýy tıis. Qıyndatyp, aqylgóısip, oryssha ne búgingi jargon sózderdi sóıleıtin júrgizýshi eshkimdi de qyzyqtyrmaıdy. Ol sol telearnanyń qyzmetshi ekenin umytyp ta ketedi.

Sózderdiń jazylýy men aıtylýy birdeı bola bermeıdi. Sóıleý kezinde nemese daýystap oqý kezinde sózder bir-birimen úndesip, úılesip jatady. Bizdiń óner adamdary da tildi qoldanýda aqsap qalatyn sátteri de bolady. Sulý sóz, akterdiń sáni, ishki jan dúnıesi, sózdi sińirip, ishki sezimniń úni etip aıta bilýi de  árkimge berilmegen qasıet. Iaǵnı bul sahna tili desem de bolady. Halyq degen kórermen bárin baıqap otyrady. Tursynbek Qabatov sahnada orystyń  «malades» degen sózin kóp qoldanady. Kúldiremin dep tildi búldirip jatqany ǵoı. Ornyna «jaraısyń», «jaqsy azamat» dese de bolady. Sahnada mundaı usaq jaıttar dep qaramaı eskerý kerek. Sonymen qatar telearnalardaǵy júrgizýshilerdiń ózi ana tilinde sóılep jatqanymen dıalektilik sózderdi qoldanady.  Telearna baǵdarlamalardyń  keıbir júrgizýshilerdiń sóz saptaýynan osyndaı jaıttardy estip qaldym. Búgingi kúni bári bolmasa da biri óner salasynda ne ánshi, juldyzdardyń júrgizýshi bolyp jatqanyna kýá bolyp júrmiz. Al olardyń kásibı maman júrgizýshi qyzmeti ornynda baǵdarlamalardy júrgizgende kórermen retinde kóp kóńilim tolmaıdy. Óıtkeni qarapaıym ana tilinde qalypty normada aıtylatyn sózderge burmalaýshylyq ne sol óz qoldanysyndaǵy sózderdi jıi qoldanýy. Barlyǵyna topyraq shashpaımyz, alaıda oryn alyp jatqany barshylyq. Sondaı-aq basqa tilden engen sózder, aýdarma tiliniń maǵynasy da másele. Mysaly orystyń «legkıı» sózi aýdarmada «jeńil» desek te adamnyń aǵzasy «ókpe» degen túsinikte qoldanady. Orys tilin úırenip júrgen adam úshin túsiniksiz bolady. Tolyq maǵynasyn sóz tirkesterimen baılanystyrǵanda  jaǵdaıda ǵana túsinikti bolady.

Aýdarma tilge kelsek jarnama tili múldem aqsap jatyr. Kórneki aqparat mátinderinde kezdesetin qate jazýlar, qısynsyz aýdarmalar, sóz qoldanysynda oryn alǵan jaıttarǵa kýá bolamyz. Jarnamalardyń qazaq tiline aýdarylýy jaǵy óte álsiz. Kóbi maǵynalyq jaǵynan sáıkestigi bylaı tursyn, jalpy alǵanda qate jazylady. Árıne, buǵan kináli – jarnama berýshi tarap pen aýdarmashylar. «Jarnama týraly» zańy boıynsha, jarnama qazaq jáne orys tilderinde, sondaı-aq jarnama berýshiniń qalaýy boıynsha basqa da tilderde taratylady. Biraq jarnama mátinin bir tilden ekinshi tilge aýdarǵanda onyń negizgi maǵynasy burmalanbaýy tıis. Qazaqtyń kórikti, áýezdi, ótkir tilimiz barynda aýyzeki til bolmasyn, aýdarma bolmasyn baı tilimizdiń qadirin bilmeı jatqandyǵymyz ókinishti.   Halqymyzda bir ataly sóz bar «Sózdi tilińe bıletpe, aqylǵa bılet». Tildi jańadan úırenip júrgen jandarǵa ásirese búldirshinder otbasynda aıtylǵan, úıretken sózderge úırenip solaı eken dep normaǵa saı emes sóz qoldanyp ketedi. Eń aldymen otbasynda bastalýy shart. Ultymyzdyń mádenıetin kórsetetinimiz de osy ana tilimizdi durys qoldanýymyzda.

Talǵat aǵa, Sizdiń ana tilimizdiń másele jaıly oı órbitken pikirińiz óte oryndy. Jalpy Siz osy qundylyq degendi qalaı paıymdaısyz?

Talǵat Ábilmáshuly: Qundylyq degenimiz jeke tulǵanyń  tanym-túsinigine, kózqarasyna baılanysty ár túrli sıpatta bolmaq. Qoǵamda «Otbasylyq qundylyq» «Rýhanı qundylyqtar», «Materıaldyq qundylyqtar», «Máńgilik qundylyqtar» syndy uǵymdar qalyptasqan. Men úshin búgingi taqyrypqa saı eń basty qundylyq ana tilimiz. Barlyǵynyń bastaýy da ana tilimizden bastalady. Mysaly namys, tektilik, batyrlyq, otanshyldyq ta uly uǵym. Batys ǵun ımperıasynyń aty ańyzǵa aınalǵan áıgili bıleýshisi, adamzat tarıhynda ózindik oryny bar tarıhı iri tulǵa óz zamanynyń asa kúshti qolbasshysy bolǵan tarıhta  Attıla degen atpen belgili batyrymyz Rımge barǵan ýaqytynda aıtqan sózderi, onyń jylqymen tektestigin tanı kele, túrkilerdiń úni, jylqynyń oqyranýy,  jylqymen jany birge degen túsinikke keltirgen. Tarıhtyń júregi ýaqyt. «Qyrannan eptilik, tulpardan tektilik ketpeý kerek»,  – degen ataly sóz bar. Qyrannan eptilik, tulpardan tektilik ketetin bolsa qasıet bolmaıdy.

Biz qolymyzda bar boıymyzda bar qundylyǵymyzdy joǵaltsaq qasıetten de arylamyz. Materıaldyq qundylyq pen rýhanı  qundylyq qatar júrýi tıis. Rýhanı qundylyq qalyp, materıaldyq qundylyq ozyp ketetin bolsa qoǵamnyń bolashaǵyna zıan keltiredi. Qazirgi rýhanı jańǵyrý deımiz, meniń pikirimdegi osy rýhanı jańǵyrý, qundylyqtyń negizi de óz ana tilimiz. Elbasynyń bastamasymen qolǵa alynyp jatqan qazaq álipbıin latyn qarpine kóshirý jaqsy bastama. Biz ony qoldaımyz. Latyn álipbıine kóshpesek tilimiz damymaıdy. Mynaý Reseıdiń kez kelgen basshysy mektepke kelgende eń aldymen suraıtyny orys tilinen qandaı baǵa alasyń? dep suraıdy. Bizde esep suraımyz. Bul degenińiz materıaldyq qundylyq rýhanı qundylyqtyń aldynda tur. Keseldiń bári osynda. Osy atalǵan eki qundylyqtyń ózi dombyranyń qos ishegindeı úndestiginde, qatar bolýy shart. «Meıirimdilik patshasynyń  ámiri joıylǵan kezinde zulymdylyq taqqa otyrady»,- deıdi. Bul degenińiz túsinik. Túsinik joǵalǵan kezinde zulymdyq oryn alady degen sóz. Ár ult óziniń tilin, dinin, salt-dástúrin qyzǵyshtaı qorǵamasa joıylyp ketedi. Elikteýshilik degen jaqsy, biraq ol daraqylyqqa aparmaýy kerek. Óskeleń jastar ásirese elikteýge beıim keledi. Jańa dúnıemen jańa sózderge, jańa dástúrge eleńdep zamannan sánnen qalǵysy kelmeı, qalaı shyrmaýǵa túsip qalǵandaryn da bilmeı qalady. Qundylyq ataýlyǵa bul jerde oryn da bolmaı qalady.

Ózin tárbıeleı almaǵan tárbıeshi bola almaıdy.  Elimizdegi ortaq aýyzbirshilik, yntymaq, beıbitshilik pen tynyshtyq bolsa, al ulttyq qaýipsizdigimizge qater tóndiretin jat aǵymdardan boıymyzdy aýlaq ustap, jastardy otansúıgishtikke tárbıelegennen utylmasymyz anyq. Jat aǵymdardyń beleń alýyn aldyn alý ózi túptep kelgende tálim-tárbıe, ortanyń róli. Bul osy aıtyp otyrǵan qundylyq ataýlyny joıatyn da jat aǵymdar. Otbasynyń tárbıesi erekshe oryn alady. Jastardyń joǵaryda tilge tıek etip ótkenimdeı zaman aǵymyna qaraı ózge ulttyń mádenıetine, áýenine, sánine elikteýiniń ózi qanshama qundylyǵymyzǵa óz kesirin tıgizedi.

Osydan úsh jyl buryn akademık Tóregeldi Sharmanuly aǵamyz  «Qundylyqtar quldyraýy» degen tamasha maqalasynda biz­diń qoǵamymyzdyń belgi­li bir bó­liginiń ataqqa, tabyný­shy­lyqqa, óz ús­tem­digin kórsetýge, dańq­qu­marlyqqa, dúril­degen mereıtoılar ótkizýge jáne t.b. umtylýy jaıynda jazdy. Ia, qoǵamda baı bolsa sol adam qundy, rýhanı baılyǵynan taǵy materıaldyq qundylyǵy artyp turǵanymen, bul ýaqytsha dúnıe. Baılyq degen rýhanı qundylyqta. Ol máńgilik. Zamanynda Orazbaımen Abaıdyń aıyrmashylyǵy Orazbaı baı boldy, Abaı rýhanı baı bolǵandyǵynda. Orazbaıdyń urpaǵy da onyń kim bolǵanyn bilmeıdi. Urpaqtarynyń ózi Abaıdyń urpaǵymyz deıdi. Orazbaıdyń baılyǵy erigen qar ispetti. Biz osy rýhanı qundylyǵymyzdy qorǵaýymyz kerek. Qorǵamaǵan ult joǵalyp ketedi. Bul degen taǵy aıtarym tilimizben salt-dástúrimizdiń joǵalýynda. Biz kórip qolmen ustaǵandy qundylyq deımiz. Bul qate pikir. Dala fılosofıasynda qut degen uǵym bar. Bireýdiń quty ıtinde, otbasynda, shańyraǵynda, jylqysynda, t.b. bolady. Men úshin qut – jylqy. Astana irgesinde tursam da jylqy ustap otyrmyn. Men jylqydan qýat alamyn.

Sóz sońynda aıtarym, jalpy qoǵam, zıaly qaýym, jastar úshin saýatty jazý qandaı mindet bolsa, durys, taza sóıleý de sondaı mindet. Taza sóıleı bilý de mádenıet,  tárbıeniń bir salasy. Aıtaıyn degen oıdyń maǵynasyn bólip-jarmaı jetkize bilý de qasıet. Ózimizge qajetti  qasıettiń bári ana tilimizde jatyr. Alaıda, ómir jalǵasa berer, biraq óskeleń urpaq ózge eldiń shylaýynda ketip, ózge jurttyń mádenıetine eliktep, zaman aǵymyna erip maǵynasyz áýendi tyńdap ana tilimizdiń joǵalýyna jol berilmesin degen oı. Jastarǵa namys otyn jaǵatyn, júregińe jylylyq uıalatatyn, elge, jerge degen patrıottyq sezimin oıatyp, qalyptastyratyn da ana tilimiz. Sózdiń qadirin ketirmeı, ana tilimizdiń qadirin ketirmeıik. Qazaq tiline eń aldymen qazaqtyń ózi janashyr bolýy tıis.  Barlyǵymyzdyń  azamattyq boryshymyz, qasıetti paryzymyz dep túsineıik.

Talǵat Ábilmáshuly bergen suqpatyńyzǵa alǵysymyzdy bildiremiz. Sizdeı ultjandy, til janashyry tulǵalarymyz kóp bolsyn. Denińizge saýlyq, otbasyńyzǵa amandyq, dastarqanyńyzdan qut-bereke ketpesin! Ylaıym, sizdeı ózindik oı-pikiri bar aǵalarymyzdan jastar ónege alsyn! Áńgimeńizge raqmet.

Dıdar Nurjigit