Qazaq handyǵyna 550 jyl: tarıhı, tanymdyq máseleleri

"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

(Ortalyqtanǵan memlekettik júıeden, «máńgilik el» ıdeıasyna deıin)

« Kereı men Jánibek 1465 jyly alǵashqy handyqty qurdy, qazaqtyń memlekettiliginiń tarıhy sol kezden bastaý alady... » N.Á.Nazarbaev.

Qazaq eliniń táýelsizdiginiń tuǵyry bekip, tórt qubylysy nyǵaıǵan saıyn onyń bolashaǵy men tarıhyna degen qyzyǵýshylyq oıanyp, arta túsýde. Qazaq halqynyń qurylýynyń Evrazıa tarıhynda alatyn orny erekshe. Sondyqtan da qazaqtyń qurylýy,qazirgi kúnniń talaptar turǵysynan rýlyq nemese taptyq emes, jańasha kózqarastarmen zertteý, kezek kúttirmeıtin mańyzdy máselege jatady.Kún saıyn elimizdiń memlekettilik tuǵyrynyń nyǵaıýy, búkil álem aldynda saıası jáne ekonomıkalyq bedeliniń ósýi, memleketimizdiń halyqaralyq keńistiktegi ornyn aıqyndap otyr. Jahan aldynda qazaq memleketi óziniń táýelsizdigi men halyqaralyq saıasattyǵy tegeýrindi is-qımylymen kózge túsýde. Mine sondyqtan qazirgi memleketimizdiń bir belesi bolyp tabylatyn, qazaq handyǵynyń tarıhy barlyǵymyzdy qyzyqtyrary aqıqat.Qazaq handyǵy dep atalatyn memlekettiń 1460 jyldary Shýdyń boıynda bastalyp jarty ǵasyrdan keıin, qazirgi qazaq eliniń jerin qalyptastyryp, bir til men bir dinge baǵynǵan, úlken elge aınaldy. Bul ortalyqtandyrylǵan bılik júıesiniń arqasy edi. Eger salystyrmaly túrde alsaq sol kezde shańyraq kótergen basqa elder 20-30 jyldan keıin quryp ketkeni bolatyn. Qazaq handyǵynyń tarıhnamasynda aqtańdaqtar barshylyq . Sońǵy on - on bes jylda ǵylymı ádebıette jáne buqaralyq aqparat quraldarynda myna bir máseleler kóbirek aıtylyp, talqylanýda: 1.Qazaq memlekettigi qaı dáýirden bastalady 2.Qazaq handyǵy qashan quryldy? 3.Han bolǵan kim-Jánibek pe, álde Kereı me? 4.Qazaq handyǵynyń qurylǵandyǵyna qansha jyl? Qazaq handyǵynyń qurylýy, árisi Evrazıa dalasynda berisi Deshti Qypshaq aýmaǵynda ejelden beri úzilmeı jalǵasyp kele jatqan etnıkalyq, mádenı-rýhanı damýlar, Hİİİ-HV ǵǵ. saıası prosesterdiń zańda qorytyndysy retinde HV ǵasyrdyń ortasynda tarıh sahynasyna ortalyqtandyrylǵan memlekettik qurylymdardyń paıda bolǵan kezine sáıkes keldi. Orta Azıada- Shaıbanıdtar, Úndistanda-uly Moǵoldar, Iranda- Sefevıdter, Túrkıada –Ottaman ımperıasy, Reseı ımperıasy osy tustarda boı kóterdi. Qazaq handyǵynyń qurylýynda Kereı men Jánibek handardyń atqarǵan basty tarıhı- saıası eńbegin eshkim joqqa shyǵara almasy anyq. Biraq eki hannyń isin moıyndaǵanymen tarıhshylar ortasynda áli kúnge deıin, handyqtyń naqty qaı jyly qurylǵandyǵy jóninde ortaq biraýyzdylyq joq, deı tursaq ta, qazaq handyǵynyń qurylý máselesi alǵash ret HİHǵ. 60 jyldarynda shyǵystanýshy V.V.Velámınov-Zernovtyń Sankt-Peterbýrg qalasynda jaryqqa shyqqan «Issledovanıe o Kasımovskıh saráh ı sarevıchah» atty zertteýiniń ekinshi kitabynda aıtylyp,onda Ábilqaıyr hannyń Deshti-Qypshaq ta bıleýshi bolyp turǵanyn aıta kele,Kereı men Jánibektiń kóshýi týraly oqıǵany túsindirip shamamen (860)-1456) dep bergen.[1] Keıinnen bul datany Sh.Qudaıberdiuly,A Chýloshnıkov, M.Tynyshbaev óz eńbekterine engizgen.[2]Tarıhshy Á.Hasenov Qazaq handyǵy 1428 jyly quryldy degen pikirdi dáleldep, keıin bul merzimnen bas tartyp 1445 jyly dep usynǵan.[3] 1458 jyly qurylǵan dep t.ǵ.d. profesor B.B.Káribaev dáleldep, tujyrymdaıdy.[4] 1465-1466 jyldar shamasynda qurylǵan dep M.H.Dýlatı «Tarıhshy Rashıdı» degen eńbeginde kórsetken.[5]Bul derekti shyǵystanýshy M.Q.Ábýseıitova paıdalanyp óz zertteýinde usynǵan.[6] Tarıhshy, shyǵystanýshy T.I.Sultanov atalmysh máseleni zerttep, Qazaq handyǵynyń qurylýy 1470 jyly aıaqtaldy dep túıindeıdi.[7] Meniń pikirimshe, birneshe etnıkalyq taıpalar men halyqtardan quralyp, uly aqyn Maǵjan aıtqandaı «qara shańyraqtyń ıesi» bolyp qalǵan qazaq ultynyń alǵashqy memlekettik qalpy satyly ári júıle qalyptasqandyqtan bir mezgilde aıaqtalýy tarıhı-saıası zańdylyq. Iaǵnı, 1465 jyly Kereı men Jánibek Qazaq handyǵynyń irgesin qalap, 1470 jyly memlekettiginiń shańyraǵy kóterildi deýge bolady. Jánibek pen Kereıdiń bıligin moıyndap olardy qoldaǵan taıpalar men Ábilqaıyr hannyń «ózbekteriniń» arasynda etnıkalyq quramy jóninen, áleýmettik –mádenı damýy, kásibiniń tegi, materıaldyq turmysy, sharýashylyǵy jóninen de esh aıyrmashylyǵy bolmady. Aq Orda memleketin, Ábilqaıyr handyǵyn, Moǵolstannyń soltústik bóligin, Noǵaı Ordasyn qazaq halqynyń iri-iri etnıkalyq toptary mekendedi. Qazaq handyǵy osy memleketterdiń tikeleı jalǵasy boldy. Bul memleketterdiń báriniń- Qazaq handyǵy izasharlarynyń qurylýy progresshil bolǵany kúmánsiz. Aq Ordany da, Ábilqaıyr handyǵyn da Shyńǵys han urpaqtary basqarǵanymen, Altyn Ordadan aıyrmashylyǵy sol- olar jergilikti taıpalar odaǵynyń negizinde, shyn máninde- qalyptsqan qazaq halqynyń negizinde paıda boldy. Hİİİ-HİV ǵasyrlarda Qazaqstanda tatar-monǵol jaýlap alýshylarynyń bıligi Joshy ulysynyń batys bóligi Altyn Ordadaǵy sıaqty tikeleı bolǵan joq, qaıta «bul dalada monǵol-tatar aqsúıekteriniń ulys basqarýynyń damymaǵandyǵy sebepti jergilikti shyǵys-qypshaq aqsúıekterimen edáýir dárejede janama túrde» boldy.[8] Qazaq etnosynyń quramyna kirgen rýlar men taıpalardyń kóbisi HV ǵasyrdyń 40-50 jyldarynyń ózinde Qazaqstannyń ońtústigindegi jerlerde, Qarataý baýraılarynda, Syrdarıanyń tómengi aǵysynda, Túrkistannyń soltústik bóliginde Kereı men Jánibek sultandardyń tóńiregine toptasqan edi. Ortaǵasyrlaq jazba derekterdiń ishinde temirlik shejireshi Kamal ad-dın Ábdirazaq Samarqandıdiń «Matlaǵ as-saǵdaıyn va madjemaǵ al-bahraın» (Eki baqytty juldyzdyń shyqqan jáne eki teńizdiń túıisken jeri) shyǵarmasy men ashtarhanılyq jylnamashy Mahmud ben Ýálıdiń «Bahr al-asrar fı manakıb al-ahıar» (More taın otnosıtelno doblestı blagorodnyh) atty tarıhı eńbeginde, Ábilqaıyr hannyń qyrda óz bıligin turaqtandyryp, nyǵaıtý jolynda júrgende,Urys han (Orys han) muragerleri ońtústik aımaqta turaqty bıligin qamtamasyz etip aldy.[9] Ortaǵasyrlyq «Tavarıh-ı gýzıdaıı nýsrat-name» eńbegindegi shejirege súıensek, Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshylar Jánibek pen Kereı nemere aǵaıyn bolǵan, ıaǵnı óte jaqyn týys bolmaǵan. Kereı hannyń shejiresi:Urys han-Toqtaqıa-Polad-Kereı han. Jánibek hannyń shejiresi:Urys han-Quıyrshyq-Baraq han-Jánibek han. Jánibek han óz ákesi Baraq hannyń týra murageri jáne mırasqory bolatyn, onyń atasy Quıyrshyq ta han bolǵan. Kereı hannyń Jánibekten jasy úlken bolǵan jáne ol Urys hannyń úlken uly jáne mırasqory, biraq Urys hannan keıin kóp uzamaı 778 jyly (1376-1377j.j.) qaıtys bolǵan Toqtaqıanyń nemeresi edi, al Jánibek Urys hannyń tórtinshi uly Quıyrshyqtyń nemeresi bolatyn.[10] Aq Orda memleketi bıleýshileriniń biri Urys hannyń áýletinen taraǵan Kereıdiń Jánibekten joly, ári jasy úlken bolǵandyqtan baba jolymen Qazaq handyǵynyń taǵyna birinshi otyrǵan. XV ǵ.70 jyldary Syr óńiri men Qarataý jerindegi saýda-ekonomıkalyq baılanystardyń mańyzdy ortalyqtary jáne kúshti bekinis bolatyn qalalar Saýran, Sozaq, Syǵanaq, Túrkistanda óz bılikterin ornatý úshin Kereı men Jánibek, Buryndyq handar Shaıbanı áýletimen kúres júrgizdi. Aqyry Muhammed Shaıbanı Deshti-Qypshaqtan Máýerennahrǵa ketip, munda Temir áýleti arasyndaǵy ózara tartysty paıdalana otyryp, bılikti basyp alǵan. XVI-XVII ǵ.ǵ. Qazaq handyǵy nyǵaıyp, onyń shekarasy Qasym han tusynda edáýir ulǵaıa tústi. Qasym han shonjarlardyń qarsylyǵyn álsiretip, áskerı qýatyn arttyrdy. Tarıhı derektemelerge qaraǵanda, qazaqtardyń etnıkalyq terıtorıasynyń negizgi jerleri qazaq handyǵyna Qasym han tusynda biriktirilgen.[11] Qasym han tusynda Orta Azıa, Edil boıy, Sibirmen saýda-sattyq jáne dıplomatıalyq qarym-qatynas jasalyp, knáz Vasılıı III tusynda Moskva knázdyǵymen dıplomatıalyq kelisim ornatylyp, qazaq derbes halyq retinde batys Evropaǵa tanylǵandyǵyn Avstrıa dıplomaty Sıgızmýnd Gerbershteın óziniń jazbalarynda baıandady. Memlekettiń ishki jaǵdaıy «Qasym hannyń qasqa joly» degen zań ádet-ǵuryp erejeleri negizinde qalyptasyp, halyq sany 1 mıllıon adamǵa jetken.[12] Qasym han qaıtys bolǵannan soń muragerleri arasynda ókimet bıligine talas týdy. Ózara tartys kezinde Qasym hannyń uly jáne murageri Mamash qaza taýyp, hannyń nemere inisi Tahır taqqa otyrdy.Tahır han áskerı-saıası isterge olaq, dıplomatıalyq daryny joq, qol astyndaǵylarǵa qatal, qytymyr adam edi. Ol ishki tartystardy tıa almady, soǵan qaramastan tóńirektegi elderdiń bárimen jaýlasty. Bul ony úlken jeńilisterge ushyratyp, Qasym han tusyndaǵy halyq pen jerdiń azaıýy etek aldy.Tahırdan keıin taqqa otyrǵan Buıdash óz kezeginde ishki turaqtylyq pen ortalyqtanǵan bılikti qalpyna keltire almady. Bul alasapyran on-on bes jylǵa deıin sozyldy. Qasym hannyń balasy Haqnazar tusynda qazaq eli birigip, damı tústi. Eldi Haqnazar han qyryq jyldan asa bıledi. Ol el basqarý qıyn-qystaý, áskerı-saıası isteri jaǵynda qajyrly da, qabiletti qaıratker boldy. Onyń daryndy dıplomatıalyq qabiletiniń arqasynda qazaq-qyrǵyz odaǵy nyǵaıyp, shyǵys jylnamashysy Haıdar ıbn Álı ál-Husaın Razıdiń «Tarıh-ı-Haıdarı» eńbeginde qazaq hany Haqnazar «Qazaqtar men qyrǵyzdardyń patshasy» dep atalady.[13] Haqnazar han Noǵaı ordasyndaǵy alaýyzdyqty paıdalanyp, Jaıyq ózeniniń sol jaǵyndaǵy jerdi qosyp aldy. Onyń tusynda Syr boıyndaǵy qalalar Saýran, Túrkistan qazaq qolyna kóshti. Qazaq handyǵy Táýekel han tusynda Orta Azıanyń saýda ortalyqtaryna shyǵý úshin kúresti. Ol syr boıyndaǵy qalalardyń kópshiligin ózine baǵyndyryp, Tashkent, Samarqand qalalaryn qazaq handyǵyna qaratty. Reseı memleketi men qazaq handyǵy arasynda dıplomatıalyq qarym-qatynas kúsheıe tústi. Reseı Qazaq handyǵymen odaqtasyp, Sibir hany Kóshimge qarsy kúresý, osy odaqtastyqty paıdalanyp, Orta Azıa handarymen kelissóz júrgizý,Táýekel han men Iran shahy Abbas İ arasynda Buhara handyǵyna qarsy odaq qurǵyzý edi. Bul odaq nátıjesinde qazaq pen orystyń jeri keńip, syrtqy básekelesteriniń ıelikteri olardyń qolyna ótti. Esimhan qazaq tarıhynda «Eńsegeı boıly er Esim» degen atpen áıgili boldy. Ol óz dáýirinde Buharamen bitim-shartyn jasasyp, Orta Azıa qalalarymen beıbit, ekonomıkalyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵyn bir ortalyqqa baǵynǵan memleket etip qurýdy kózdedi. Esim han eldiń ishki jaǵdaıynda baǵyndyrý saıasatyn júrgizdi. Sondyqtan ol qanǵa qan, qun tóleý, barymta alý, quldy satý, zeket, ushyr jınaý, aıyp salýdy qoldandy. Halyq Esim han zańdaryn «Esim han salǵan eski jol»dep ataǵan. XVII ǵ.İİ jartysynda Qazaq handyǵynyń jaǵdaıy turaqsyz boldy. Jáńgir han bılikke kelgenimen qazaq jerine oırat-jońǵar basqynshylary qaýip tóndirip, eldiń birikpegenin óte sátti paıdalandy. Jáńgir han dáýirinde oırat-jońǵarlarǵa qarsy úsh iri shaıqas:1635,1643,1652 jyldary boldy. Olarǵa qarsy Buhar handyǵymen, qyrǵyzdarmen, Shınjańdaǵy Iarkent handyǵymen áskerı-saıası odaq jasalyndy. Biraq bul odaqtar jaýdyń betin qaıtarýǵa ǵana jetti. Azattyq úshin kúres Jáńgirdiń balasy Táýke han tusynda jalǵasty.Táýke han qazaqtyń ataqty bılerimen aqyldasa otyryp, qazaqtyń ádet-ǵuryp zańdaryn, bıler sotynyń tájirıbelerin, asa daryndylyqpen aıtylǵan túıindi bılikterdi jınaqtap, ózinen buryńǵy «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly» zańdaryn tolyqtyryp damytý negizinde «Jeti jarǵy» zańyn jasady. «Jeti jarǵy» orys tarıhynda «Táýke han zańdary» degen atpen belgili. Táýke hannyń qazaq tarıhynda «Áz Táýke», «adamzattyń danasy» atalý sebebin, óz zamanynda ishki turaqsyzdyqty toqtatyp, kórshi qyrǵyz taıpalary men qaraqalpaq taıpalaryn óz bıleri Qoqym Qarashor men Sasyq bı arqyly basqaryp, áskerı-saıası odaqty syrtqy jaýyna qarsy tıimdi paıdalanýymen túsindirýge bolady.Táýke han 1694 jyly han ordasynda orys elshileri Skıbın men Troshındi qabyldaǵanda olarǵa: «Túrik sultanynyń nemese qyzylbas (parsy) shahynyń menen, Táýke hannan nesi artyq? Olar da men sıaqty ǵoı»- depti.[14] Budan Táýke hannyń óz elinin mártebesin eshbir elden kem sanamaıtyndyǵyn túsiný qıyn emes. Ókinishke oraı,Táýke han kenetten belgisiz jaǵdaıdan qaıtys boldy. 1730 j. kishi júzdiń ıgijaqsylary «el isin talqylaýǵa jınalyp» bas qosqanda Ábilhaıyr han Reseı ımperatoryna protektorattyq (qorǵaýshy) jaıynda gramota jiberedi. Mine osy ýaqyttan bastap Qazaqstannyń jaǵdaıy ózgeshe geosaıası ortada sheshiledi. Bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyttan keıin Qazaq dalasynda otarlaý máselesi sheshilgennen keıin dástúrli handyq bılik joıylady. Qazaq halqynyń basyna kıilgen qamyt Orta Azıanyń jurtyn buǵaýlap, otarlaý kóshpelilerdiń jerine dendep enedi. XX ǵ. basyndaǵy Qazan tóńkerisimen áıgili «Avrora» ekpini kóshpelilerdiń sońǵy tuıaǵy qazaqtardyń tirshiligine qaıaý túsirip, ulttyq erekshelik pen tóltýma mádenıettiń máıegin joıyp jiberdi. Biraq taǵdyrdyń jazýymen 1991 j. qazanynda Qazaqstan bodandyqtyń buǵaýynan bosanyp, bostandyqtyń baıraǵyn kóterdi. XX ǵ. aıaǵynda táýelsiz qazaq eli tar jol taıǵaq keship XXI ǵ. álemdi moıyndatqan irgeli memleketke aınaldy. Babalarymyzdyń bilektiń kúshimen, qylyshtyń júzimen biriktirip, salıqaly sarabdal saıasatymen alyp qalǵan, osynaý ulan-ǵaıyr jerimiz, keler urpaqqa amanat eter qasıetimiz. Elbasynyń «Máńgilik el», ıdeıasynyń negizgi ózegi, el men jerdiń birligi men tutastyǵynda, babalardyń dara jolynda jatyr.

Paıdalanylǵan ádebıetter: 1.Velámınov-Zernov V.V.Issledovanıe o Kasımovskıh saráh ı sarevıchah.Chastvtoraıa SPb,1864.134-143str. 2.M.Tynyshpaev Velıkıe bedstvıa...(Aqtaban shubyryndy)A 1996 605str.,Chýloshnıkov A.P.Ocherkı po ıstorıı kazak-kırgızskogo naroda v svázı s obshımı ıstorıcheskımı sýdbamı drýgıh túrkskıh narodov.Orenbýrg,1924,ch.1,134-161str. 3.Á.Hasenov Qazaq handyǵy qaı jyly quryldy? «Qazaq tarıhy» jýrnaly №2,1993,38-41bb.Hasenov Á Qazaq tarıhynyń baıany.A.,1996.175 b. 4.Káribaev B.B. Qoǵamdyq-tarıhı damýdyń nátıjesi. «Qazaq tarıhy». 1993,№3,31-37bb.Sonyki.Qazaq handyǵynyń qurylýy. «Qazaq tarıhy». 1995,№4,21-29bb,№5,20-27, №6,15-20bb. 5.Muhamed Haıdar Dýlat. Tarıh-ı Rashıdı(Haq jolyndaǵylar tarıhy)A.2003.110-115bb. 6.Abýseıtova M.H. Kazahskoe hanstvo vo vtoroı polovıne HVveka.A,1985,40bb. 7.Sultanov T.I.Kochevye plemena v HV-HVII v.v.1982.Sonyki. Podnátye na beloı koshme. Potomkı Chıngız-hana.A.2001,124-137b.b. 8.Fedorov-Davydov G.A.Obshestvennyı stroı Zoltoı Ordy.M.,1975,83b. 9.Sbornık materıalov otnosáshıhsá k ıstorıı Zolotoı Ordy.T.İİ.(Izvlechenıa ız persıdskıh sochınenıı,sobrannye V.G.Tızengaýzenom ı obrabotannye A.A.Romaskevıchem ı S.A.Volınym.)M.L.1941. Bahr al-asrar fı manakıb al-ahıar.//Materıaly po ıstorıı Kazahskıh hanstv v HV-HVİİİ vv.(Izvlechenıa ız persıdskıh ı túrkskıh sochınenıı) Sostavıtelı: S.K. Ibragımov, N.N.Mıngýlov, K.A. Pıshýlına, V.P. Iýdın. A,1969j. 10.Qazaqstan tarıhy (kóne zamannan búginge deıin). Bes tomdyq. İİtom, A.,1998, 330b. 11. N. Myńjan Qazaqtyń qysqasha tarıhy. (arap qarpinen kóshirgen M.Qanı) A. 1994,241 bet. 12.Muhamed Haıdar Dýlat. Tarıh-ı Rashıdı(Haq jolyndaǵylar tarıhy)A.2003 13.N. Myńjan Qazaqtyń qysqasha tarıhy. A. 1994,251 bet 14.Qazaq SSR tarıhy I tom A. 1957,191 bet.