Bul – fılologıa magıstri Aıgúl Ahmetqalıevanyń sózi. Árıne, onyń ǵana jeke pikiri emes, jalpy qoǵamdy tolǵandyrǵan másele ekeni túsinikti. Qazaqqa shyn jany ashıtyn árbir azamattyń kókeıinde júrýi tıis-aq. Al bizge bergen suhbatynda Aıgúl latyn árpine kóshý arqyly elimizdiń bıznes salasyn memlekettik tilde ilgeriletýge bolatyndyǵyn, tipti, qazaq qoǵamynda nemister sıaqty lıngo-ekonomıka dástúrin qalyptastyrý kerektigin basa aıtty.

– Aıgúl Saparǵalıqyzy, siz otandyq kásipkerlermen qoıan-qoltyq jumys jasaý arqyly ulttyq bıznestiń qalyptasýyna zor úles qosýǵa tyrysýdasyz. Osy maqsattyń endigi 5-10 jyl aıasynda oryndalatynyna da senesiz. Sonda, ol úshin mindetti túrde latyn árpine kóshýimiz kerek pe?

– Iá. Mysaly, búginde álemdegi eń damyǵan 21 eldiń 18-i latyn árpin qoldanady eken. Demek, bolashaǵymyzdy strategıalyq turǵyda oılaıtyn Elbasynyń qazirden-aq sol áripke birtindep kóshe berý jónindegi bastamasy – quptarlyq. Bizde quldyq sana ábden qalyptasyp qalǵandyqtan, psıhologıalyq turǵyda birden ózgeris jasaý qıyn, árıne. Sondyqtan latyn árpine kóshemiz degende, kóp adamdardyń arasynda birjaqty jaǵymsyz oıdyń qylań bergeni túsinikti. Sondaı emosıalaryn áleýmettik jeliler arqyly áli ońdy-soldy shashyp jatyr. Ózińiz de jaqsy bilesiz, bizdiń qazirgi qoǵam «orystildi» jáne «qazaqtildi» dep ekige bólinedi ǵoı. Bul rette, qazaqtildi qaýym latyn árpine kóshýdi jaqsy qabyldady jáne ózim aralasatyn keıbir orystildi jurtshylyq ta bul bastamaǵa qatysty jaǵymdy pikirde boldy. Sonda da meniń lıngvıs, fılolog retindegi maqsatym – memlekettik tildiń ishki dúnıesin halyqqa durys jetkizý. Ózim qazaq tiliniń mamany bolǵanymmen, orystildi aýdıtorıada jumys isteımin jáne dıplomym sondaı boldy. Sondyqtan osyndaı sheshim qabyldap, sol jolmen júrýge tyrystym. Lıngvısterdiń pikirinshe, bizdiń qoǵamda bızneske negizinen orystildi aýdıtorıa jaqyn. Sol sebepti, ekonomıkalyq dıskýrs qazaq tilinde qalyptaspaǵan. Barlyq termınderimiz – orysshadan tikeleı aýdarma. Al onyń sapasy syn kótermeıtini belgili. Jalpy, Qazaqstanda ekonomıkalyq mádenıet áli kúnge deıin memlekettik til arqyly qalyptasa almaı otyr. Al aǵylshyn tili – o bastan bıznes tili. Qazir ol aqsha tabýdyń qysqa da nusqa jolyna aınalǵan. Eń bastysy, onyń árpi – latyn. Tarıhymyzǵa den qoısaq, qazaq ulty da kezinde sol áripte qara tanyǵan. Alash kósemderiniń latynsha jazǵan kóptegen eńbekteri saqtaldy. Sol kisilerdiń kitaptarymen salystyrsańyz, qazir ózimiz oqyp júrgen aǵylshyn tili eski tanysyńdaı bolyp, sanaǵa kırıll árpinen birtaban jaqyndaý qabyldanady. Men ózim bir jarym jyl aıasynda osy máseleni meılinshe zertteı bastadym. Sodan kókeıge bir túıgenim – qazaq tili kásiptik til bolmaıynsha, bizde ulttyq bıznes qalyptaspaıdy!

– Suhbatymyzdy oqyǵan keıbir bilgishterdiń «aýyzben oraq orýǵa kelgende, bári keremet áıteýir» degendeı qyjyrtyp otyratynyn da eskersek, osy oıyńyzdy is júzinde qalaı júzege asyryp jatqanyńyzǵa toqtalýǵa týra keledi-aý?..

– Meniń bul oıym jan-jaqty qoldaý taýyp, sonyń nátıjesinde, «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynda bıznesti qazaq tilinde qalyptastyrý departamenti ashyldy. Sol jumysqa kóptegen lıngvıs ǵalymdardy tartqan kezde, bizdegi bıznes salasynda qoldanysqa enetin til dıskýrsy joq ekenine tolyq kózim jetti. Fılosofıa, ádebıet jáne basqa da salalar boıynsha bolmasa, ázirge aqsha tabýǵa tilimiz kelmeıtin bolyp tur. Naqty aıtqanda, ekonomıkalyq termındi ulttyq uǵymmen baılanystyra qalyptastyrýymyz qajet. Al onyń konsepsıasyn jasaý barysynda biz kóp qınaldyq. Sosyn Til bilimi ınstıtýtynan óte myqty maman Anar Fazyljandy shaqyrdym. Ol kisi Ulttyq ǵylym akademıasynyń ekonomıs ǵalymymen birige otyryp, osy departamenttiń jumys isteý konsepsıasyn jazdy. Sonda ekonomıkada lıngvısıkanyń júrýi qalaı bolar eken, memlekettik til mehanızmderin qalaısha bıznes salasynda qalyptastyrmaqpyz degen sıaqty suraqtardyń jaýabyn tabatyn sharalar legin tizdi. Bul – bir.

Ekinshiden, elimizde ekonomıkalyq sózdik kóp. Al olar nege qoldanysqa enbeıdi? Qalaısha ulttyq ekonomıkalyq mádenıet, qazaqsha qarjylyq saýattylyq solar arqyly qalyptaspaı otyr? Ǵalymdar arasynda da bizge osy turǵydan keńes berip, jón silteı alatyn maman joq. Sondyqtan bul máselege qatysty orys tilinde jazylǵan dısertasıalardy oqı bastadym. Sebebi, ózim bızneske Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetinen kelgenmin. Sol sátte reseılik áriptesterimizdiń ekonomıkalyq dıskýrsqa qatysty óte kóp ǵylymı zertteýler jazǵanyn bildim. Ǵylym, til, ekonomıka birge júretin birtutas dúnıe ekenin sonda tolyq túsindim. Mysaly, nemister Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda ulttyq ekonomıkasy men tól tilin qatar kóterdi. Nemis tili men bıznesi damý dańǵylynda birge júrdi. Qysqasy, olar ulttyq rýhtarynyń bıiktigi arqasynda lıngo-ekonomıka qalyptastyra aldy. Al búginde bizdiń elde til óz aldyna, turmystyq deńgeıde qalyp qoıǵanyn aldymen ǵalymdarymyzdyń naryqtyq zaman talabyna beıimdelmegeninen ańǵarýǵa bolady. Mysaly, «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynda bıznesti qazaq tilinde qalyptastyrý departamenti jumys jasap turǵanyna eki jyl ótse de, tapsyrys berýshi retinde ǵalymdarymyzdan osy salaǵa qatysty áli mandyǵan birdeńe ala almaı otyrmyz. Áıteýir, bul departamenttiń eń úlken nátıjesi – «Bastaý Bıznes» memlekettik jobasy. Onyń aıasynda 13 modýl bar. Biz sonyń bárin tutas aýyl turǵyndaryna baǵyttadyq. Ókinishke qaraı, memlekettik tilde jazylǵan degen sol bıznes-modýlderden qarapaıym qazaqtar túk te túsingen joq! Óıtkeni, o basta orys tilinde jazylǵan dúnıe bizdiń ulttyq dúnıetanymǵa jat qalpynda tikeleı aýdarylǵan. Osyndaı túıini sheshilmegen túıtkilderdi kórip-bilip otyrǵannan keıin nege óz tájirıbemdi memlekettik tildiń damýyna arnamasqa?!

– Latyn árpine kóshý qıyn emes pe, jalpy?

– Oǵan kóshý bir kúndik jumys emes ekenin bárimiz de jaqsy bilip otyrmyz. Al 5-10 jyldan keıin biz aqparatty taza aǵylshyn tilinen qazaq tiline bir grafıkamen aýystyryp otyra alamyz. Negizinde sóıtken tıimdi bolar edi. Qazir aǵylshynshadan orysshaǵa, odan qazaqshaǵa aýdaryp júrgende, kóp ýaqyt joǵaltýdamyz, sondaı-aq, úshinshi tilge aýysqan sózdiń túpnusqadaǵy máni de saqtalmaıdy.

Jaqynda Almatyda saıasattanýshy Aıdos Sarymnyń qatysýymen úlken pıar-forým ótti. Sonda «Komýnıkasıa – qazaq tilinde» degen taqyryp boıynsha másele kóterilip, sanany sergitetin kóptegen oılar aıtyldy. Mysaly, jarnama salasyn zerttep júrgen Zemfıra esimdi apamyz o basta qazaqsha jazylmaǵan jarnama qazaq tutynýshynyń júregine esh áser ete almaıtynyn jetkizdi. Onyń aıtýynsha, bizde taza qazaq tilindegi jarnama bıznesi de joq eken. Al qazir biz rýhanı jańǵyrý, latyn árpine kóshý degendi quldyq sanadan arylý dep bilemiz ǵoı?

– Iá...

– Demek, qoldanysta qazaq tilindegi saýatty jarnama, ulttyq dúnıetanymymyzǵa jaqyn bıznes ataýlary bolsa jáne olar latyn árpimen jazylsa, ol bir kórgende aǵylshyn tilin elestetedi. Ol degenimiz – lıngvısıkalyq landshaft. Mysaly, «Forte bank» qazaqy ortada hıt bolǵan «Zyń-zyń» degen ándi paıdalaný arqyly kóptegen kredıttik portfelderin satty. Óıtkeni, «zyń» degen sóz qazaqqa jaqyn, «keremet» degendeı maǵyna beretin sıaqty. Sondaı-aq, Tóreǵalı Tóráliniń beıneklıpine túsirilgen «Arman» shaıynyń satylymy kóp boldy. Iaǵnı, biz óz elimizde turǵan soń, óz ana tilimiz bar bolǵandyqtan, ony qazirgi naryqqa saı qoldanýdy meńgersek, onyń árpin latynsha etsek, sonyń nátıjesi de joǵary bolar edi. Nege deseńiz, búginde «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynyń 183 fılıaly bar. Eldegi jumyssyzdyq máselesin joıý maqsatynda, sonyń 130-ynda «Bastaý bıznes» baǵdarlamasy júzege asyrylýda. Sonyń arqasynda osy kezge deıin 3 myńnan astam qarapaıym qazaq shaǵyn bıznesin ashty. Osyndaı basymdyqtardy paıdalanýymyz kerek degenim ǵoı...

– Bálkim, Siz aıtqan ulttyq bıznesti balalardyń sanasyna sińdirýden bastarmyz?

– Durys aıtasyz. Mysaly, men qazir «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynda bir úlken jobamen aınalysýdamyn. Sol boıynsha, 2019 jyldan bastap mektepterge jappaı «Bıznes jáne kásipkerlik negizderi» degen pán engizilmek. Ol bastama Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan qoldaý taýyp, arnaıy oqýlyq ta jazylyp qoıdy. Sondaı-aq, aǵylshyn tilinen qazaq tiline tikeleı akademıalyq deńgeıdegi kitaptardy kóptep aýdaryp, qazirgi qazaq qoǵamynda bıznes sanany qalyptastyrsaq deımin. Búginde orystildi áriptesterime qazaq úshin bıznes degen tańsyq dúnıe emes ekenin aıtyp júrmin. Onyń dáleli – «Uly Jibek joly», Qoıandy jármeńkesi jáne basqalar. Qazaqta ekonomıkalyq qarym-qatynas árqashan bolǵan. Logıstıka degen dúnıeni o bastan bilemiz. Qaıtalap aıtqanda, sol negizdi odan ári jańǵyrtý úshin latyn árpine túbegeıli kóshý – aǵylshyn tilinen tez aqparat alýdyń tıimdi joly dep oılaımyn.

Mysaly, tutynýshy meniń zatymdy satyp alýy úshin men onyń ataýyn da qazaqqa jaqyn qylamyn. Óıtkeni, búginde bizde demografıalyq ósim bar. Halyqtyń 70 paıyzy – qazaqtildi, qazaqsha oılaıtyn, qazaqy minezi bar adamdar. Jaqynda maǵan Pavlodar oblysynan orystildi adamdar habarlasyp, bir bıznesti damytý ortalyǵyna ataý etý úshin oryssha «ýmnyı» degen sózdiń aýdarmasy qalaı bolatynyn surady. Sonda meniń oıyma «aqyldy», «bilimdi» degen sózder emes, birden «zerek» kele qaldy. Sony «Zerek» dep latyn árpinde jazyp berip edim, olar «Ooo, keremet!» dep rıza bolyp qaldy. Sol sıaqty, «Taiqazan» degen sıaqty ataýlar qandaı ádemi, ıá?.. Aıtaıyn degenim, bıznes oǵan daıyn. Endi biz fılolog ǵalym, lıngvıs retinde latyn árpi men ulttyq bıznestiń paıdasyn kásipkerlerge durys jetkize bilsek, olar ózderine psıhologıalyq turǵydan jeńil ataýlarǵa qarsy bolmaıdy dep senemin.

– Baıqaýymyzsha, sizdiń dál qazirgi jalǵyz ustanym – latyn árpi arqyly qazaqtyń ulttyq bınesin qalyptastyrý, sonyń alǵysharttaryn qazirden bastap jasaı berý...

– Ras, solaı. Men qazir ǵylymda emespin. Biraq, ǵylymı jańalyqtardy qol úzbeı oqýǵa tyrysamyn. Sonymen qatar, tek «óz qazanymyzda qaınamaı», ony aǵylshyn, orys lıngvıserimen salystyra oqyp, ózimshe taldaý jasap, sodan qalyptastyrǵan pikirdi bıznes ókilderine aıtamyn. Mysaly, jarty jyl boıy júrgizgen nasıhat jumysymnyń arqasynda, jas bıznesmender «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda ózara «ISKER AZAMAT – El TIREGI» atty uıym ashty. Logotıpine «ulttyq bıznestiń tamyry tereńge jaıylsyn» degen nıetpen báıterekti alsaq, onyń japyraǵyn «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasymen baılanystyryp, túrli-tústi ettik.

Osy oraıda bir eskerer jaıt, mı qatparlarynda 300 jyldan astam ýaqyt qalyp qoıǵan bodandyqtyń áserin birden joıyp jiberý áste múmkin emes! Sondyqtan qazir asyqpaı, aǵylshyn tilindegi aqparattarǵa súıenip, orystildi bısnes ókilderine arnalǵan qazaq tilindegi oqýlyq jazyp jatyrmyn. Biraq, ázir tolyqqandy latynshaǵa ótpegendikten, ol eńbegimdi kırıllısa árpimen jazýdamyn.

– Bul turǵyda ekonomıkalyq termın máselesi qalaı bolyp jatyr? Jalpy qazaqqa túsinikti etip aýdarýǵa bola ma eken?

– Biz «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasy tarapynan bir jyl boıy Til bilimi ınstıtýtynyń mamandaryn jumyldyrý arqyly zertteý jumystaryn júrgizdik. Árıne, ózimiz jańa termınder oılap tapqan joqpyz. Sóz basynda aıtyp ótken ekonomıkalyq dıskýrsqa qatysty kóptegen sózdikter arasynan kúndelikti qoldanysta bolatyn 500 termındi iriktep alyp, jeke shyǵardyq. Onyń ózin alǵash ret halyq talqysyna salyp baryp suryptaǵaly otyrmyz. Alaıda, «kredıt», «prosent», «ınternet» sıaqty halyqaralyq termınder aýdarmasyz qalýy kerek. Óıtkeni, «nesıe», «paıyz», «ǵalamtor» degenimiz – halyqaralyq turmaq, ózimizdiń halyq arasynda da turaqty qoldanylyp júrgen sózder emes.

– Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Erkeǵalı BOLATULY