«Maarıftiń» qoly uzyn: «Neoosmanızm», «joǵary násil» jáne «ıslam halıfaty» haqynda
Túrkıanyń dáýreni júrip turǵan Ádilet jáne damý partıasy (ári qaraı – AKP) arqasynda qurylǵan «Maarıf» degen qandaı qor? Túrkıanyń syrtqy saıasatyna tańylǵaly jatqan «neoosmanızm», «joǵary násil», «ıslam halıfaty» tirkesteri birden oıǵa oralady. Álde bul partıanyń saıasaty men ıdeologıasyn syrt álemge AKP-nyń saıası quraly retinde kórsetý maqsatynda qurylǵan saıası mekeme me?
Esterińiz sala keteıik, 2016 jyly Bilim mınıstrliginiń qoldaýymen qurylǵan atalmysh qor, eń birinshi kezekte, úkimettiń repressıvti saıasatynyń bólshegi retinde Gúlen qurǵan «Hızmet» qozǵalysynyń keı memleketterdegi qurylymyna tıisip, qysym kórsetti. Eń qyzyǵy, qordyń maqsat-múddesi qaǵazda bylaı kórsetilgen: Túrkıa aýmaǵynan tys jerde bilim berý jáne bilim sharalaryn kóbeıtý, mektepke deıinnen joǵary bilim deńgeıine deıin beriletin shákirtaqymen qamtamasyz etý, bilim oshaqtaryn, jataqhanalardy ashý, el ishinde jáne syrtta da qyzmet etýge daıar bilim kadrlaryn jasaqtaý, ǵylymı zertteýler men taldaýlar uıymdastyrý, maqalalardy jarıalaý men ádistemelerdi daıyndaý, sapar shekken memlekettiń zańnamasyna sáıkes oqý-aǵartý isin júrgizý.
Mynandaı suraq týyndaıdy: Óz jyrtyǵyn jamaı almaı jatqan, ıaǵnı, Bilim mınıstrliginiń baǵdarlamasynda aqaýlary bar Túrkıa qalaısha ózgeni oqytyp-toqytpaq? Túrik úkimeti sol mektepterdi aıaqqa turǵyza ala ma? Túrkıanyń statısıka Instıtýtynyń baıandamasyna sáıkes halyqtyń 12%-y ǵana joǵary bilim alǵan. Orta eseppen alǵanda, bir jylda bir oqýshy 2,7 kitap oqyp taýysady eken. Alaıda ártúrli sebepterge baılanysty 123 000 mektep jabylǵan, ásirese eldiń ońtústik aýmaǵynda bul másele órship tur. 2016 jyldyń 15 shildesindegi «áskerı tóńkeris» bola jazdaǵan oqıǵadan keıin memlekettik jáne jekemenshik mektepterde ustazdyq etken 70 000 muǵalim jumysynan qýylǵan. Búgingi tańda Túrkıanyń memlekettik mektepteri ustazdarǵa zar bolyp otyr.
Ystambuldyń Saýalnama júrgizý men áleýmettik zertteýler Búrosynyń saraptamasyna súıensek, memlekettik mektepte saýat ashatyndardyń 53%-y shylym shegedi. Nashaqorlyqqa áýestengenderdiń úlesi 15%-ǵa deıin ósken.
Bilim alýshylardyń bilim deńgeıin saralaıtyn Halyqaralyq baǵdarlamanyń (PISA) 2016 jyldyń 5 jeltoqsanynda jasalǵan baıandamasynda Túrkıanyń bilim berý júıesi 72 memleket ishinde 50-shi orynda qalyp qoıǵan aıtady. Taǵy bir aıta keterligi, memlekettik mektepterde oqıtyn oqýshylardyń 47,2%-y sabaqtan qashady. Bilimdi, ómirde joly bolǵan, qaltasy qalyń ata-analar ǵana balalaryn jekemenshik mektepke berýdi jón sanaıdy. El basqaryp otyrǵan Ádilet jáne damý partıasy (AKP) qaıratkerleri de solardyń sanatynan.
Aram pıǵyldy maqsatta qurylǵan «Maarıf» qory bilim salasyndaǵy óz qotyryn ózi qası almasa, ózge memleketterden bilim alý úshin keletinderge ar men uıatty basshylyqqa alǵan bilim bere ala ma? Qaıtalap aıtaıyn, óz ultanyn kózi ashyq sultan ete almaı otyrǵanda bóten ultanǵa qalaısha sapaly bilim bermek? Qoldarynan keledi delik, qosh. Onda osynsha aýyl men qalalardy, memleketterdi mektep pen bilimmen qalaısha qamtamasyz etpekshi? Jumys istep turǵan mektepterdi jabýǵa nemese basqa bireýdiń ıeligine ótkizýge nege jandary qumar?
Qordyń qarjylandyrylýy óz aldyna aıǵaı-shý týǵyzǵan taqyryp. Nashar ekonomıkalyq kórsetkishterge saı Túrkıa kómek qolyn syrttan izdedi. Dinı máseleni paıdalaný arqyly Túrkıa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan qajet qarjyny Saýd Arabıasy, Katar sıaqty memleketterden tapty.
Álbette Er-Rıad qosqan úlesi úshin Túrkıa úkimetinen talap etken dúnıeleri joq emes. BAQ-ta jylt etken habarlamalarǵa sáıkes «Maarıf» qory qyzmet etetin keı memleketterde ekstremısttik saıası ıdeologıanyń, túrik úkimetin jaqtaıtyn kampanıalardyń óskenin, seksýaldy zorlyq-zombylyqtyń oryn alǵanyn baıqaımyz.
«Maarıf» qorynyń bir muǵalimi DAISH-ty (RF-da tyıym salynǵan uıym) nasıhattady degen aıyppen Albanıada ustaldy. Birdeı ýaqytta Ankara da ár túrli memleketten «Hızmetke» qatysy bar delingen túrik mektepterin qaıtarýdy ne jabýdy talap ete bastady. Sonaý 2015 jyldyń 15 aqpanynda Malı prezıdenti Ibragım Býbakar Keıt Túrkıaǵa resmı saparmen kelgen kezde Erdoǵan Malı memleketinde 2002 jyldan beri iske qosýly «Collège Horizon» mektebin jabýdy ótindi. Keıt bolsa maquldamady. 2017 jyldyń 5 tamyzynda Keıtpen baılanysqa túrik elshiliginiń qoshtaýymen «Maarıf» qorynyń ókilderi shyqty. Jergilikti basylymdarda Erdoǵan ekinshi ret usynys tastady degen aqparat jylt etti. Mundaı jaǵdaı Aýǵanstan, Býrkına-Faso sekildi elderde de, ókinishke qaraı, oryn alǵan. Ósek-aıańǵa qulaq túrsek, Túrkıa úkimeti Túrkistan memleketteri basshylarynan «Hızmet» mekemelerin japqan jaǵdaıda keı usynystardy qabyldap, ýádelerdi oryndaýǵa sóz beripti. Alaıda Ankara «ýáde – Qudaı sózi» ekenin bile tura aıtqan sózinde turǵan joq. Eki jyl buryn Kabýlǵa sapar shekken Erdoǵan Aýǵanstan prezıdenti Ashraf Ǵanıge qyzdarǵa arnalǵan memlekettik mektep pen áıelderge arnalǵan «Mevlán» ýnıversıtetin ashamyn dep aıtqan edi. Degenmen bul jobalardy júzege iske asyrý úshin eshqandaı is-áreket jasalmady. Sonymen qosa, Aýǵanstannyń soltústik aýmaǵynyń Aksha aýdanynda túrik úkimetiniń qoldaýymen boı túzegen «Qyzdarǵa arnalǵan Habıbe Kadırı lıseıi» qıyn jaǵdaıda qaldy. Aýǵanstannyń oqý baǵdarlamasyn iske qosa almaǵandyqtan barlyq pánderi túrikshe ótkizilgen mektep jabylyp tyndy.
Arab elderinen aqsha suraǵan «Maarıf» «Hızmet» mektepterin qaıtaryp alǵannan keıin qalaısha ári qaraı qyzmet ete bermek? Radıkaldy derekkózder qarjylandyrdylǵannan keıin atalmysh memleketterde fanatızm paıda bolǵan jaǵdaıda, daý týyndaǵan ýaqytta bilim salasyna quıylyp jatqan ınvestısıalar birden toqtaıdy. Al, onyń zardabyn tek oqýshylar men ata-analar kóredi. Qordyń jumysy túrik úkimeti osyǵan deıin qolǵa alǵan jobalarǵa qatty uqsaıdy. Aıta keterligi, Germanıanyń İİM «adam quqyǵy men qoǵamǵa zor qaýip tóndiretin» Erdoǵanǵa qatysy bar «Osman Almanıasy» (Osmanen Germania) tobynyń kez kelgen qyzmetine tyıym salypty.
Gaza sektorynyń aýmaǵynda Seriktestik pen koordınasıa boıynsha jumys jasaıtyn Túrkıa agenttigine (ári qaraı – TİKA) qatysty shekteýler engizilgennin Izraıl habarlady. TİKA-ǵa «Gaza sektoryndaǵy keńsesinde «Islam jıhadynyń» (RF aýmaǵynda tyıym salynǵan uıym) múshelerin jasyrdy» jáne «Hamasqa qarjylaı kómek pen aqparat usyndy» degen aıyp taǵyldy.
«Maarıf» qory qazirdiń ózinde qaýipti de qaterli. Túrik úkimeti memlekettik mekemelerde jumys isteýge jaramsyz adamdardy jumysqa turǵyzýdy oılaıdy. Olar AKP-nyń saıası ıdeologıasyn jaqtaıtyn, shet tilinde sóılemeıtin, kásibı múmkindigi tómen adamdar. Ókinishke qaraı, kóbi ómirinde oqýshyǵa sabaq berip kórmegen, DAISH pen «Ál-Kaıda» mentalıtetin jat kórmeıtin, radıkaldy ıslam ıdeologıasynyń ókilderi bolyp tabylatyn muǵalimder. Sonyń nátıjesinde radıkaldy salafıt kózqarastaǵy muǵalimderden «tárbıe» kórgen óskeleń urpaqtyń DAISH dese búıregi bura tartyp turatyn bolady. Bul kúrmeýi qıyn jańa másele bolmaq.
Óziniń shyǵys jáne ońtústik-shyǵys aımaqtaryna muǵalim jibere almaı otyrǵan Túrkıa bıligi «Maarıf» qory arqyly álemniń ár túkpirine bilim dánin sebe otyryp, partıalyq ıdeologıa men tártiptiń de óskinin ósirýdi maqsat tutady. Belgili bolǵandaı, AKP Taıaý Shyǵystaǵy radıkaldy toptarmen etene baılanysta. Qorǵa qarjylaı kómek kórsetetin memleketterdiń tizimine qarasaq, bul atalmysh bilim ordalardyń ǵumyr keshýi qaýipsizdik turǵysynan qarastyratyn bolsaq, bolashaqta úlken máselege aınalǵaly otyr.
Avtory: Arıf Asalyoglý
Daıyndaǵan: Jazıra Baıdaly
