Qytaıdaǵy qazaqtardyń ádebıeti ár dáýirde túrlishe joldarmen qytaı tiline aýdarylyp, han ulty ádebıetshileriniń de nazaryna ilikti. Biz qolda bar materıaldar negizinde sonyń birneshe mysalyn kórsetemiz.
Shynjań qazaq qalamgerleri arasynda ózindik orny, qoltańbasy bar qalamgerdiń biri Qaýsylhan Qozybaev bolyp edi. Onyń 1957 jyly jarıalanǵan «Alǵashqy adymda», 1960 jyly jarıalanǵan «Silámniń qurdasy», 1963 jyly jaryq kórgen «Kóktem kúnderi», 1973 jyly shyqqan «Ras pa, áke», «On jyldyqtyń ozaty», «Jańa jaılaý», «Qarajannyń esebi» áńgimeleri ilgerindi-keıindi qytaı tiline aýdarylyp, jeke kitap bolyp ta shyqqan. Óz keziniń dúmpýin qozǵaǵan «Alǵashqy adymda da» jazýshy ujymdastyrý kezeńindegi keıipkerler qaqtyǵys-qaıshylyqtary arqyly shyndyq ómirdiń kórkem sýretin jasady. Áńgimedegi Asqar, Qudıar, Japalaq, Marıalar bir-birine múlde uqsamaıtyn daralyq beınesimen erekshelendi. Tek qytaı tiline ǵana emes, aǵylshyn, orys tilderine de aýdaryldy. Qytaıdyń áıgili ádebıet synshylary Chyn Baıjún, Jıań Iýeler bul shyǵarmany qazaq ultynyń ǵana emes, shaǵyn ulttar ádebıetindegi jetistik retinde baǵalady. Shyǵarmaǵa az ulttar ádebıeti ishinen QHR memlekettik 1- dárejeli syılyǵy berildi.
Osy kezeńdegi kózge túsken jazýyshyń biri Rahmetolla Ápsheuly bolyp, onyń «Shyrǵa» áńgimesi, «Qupıa qudalyq» atty dramalyq shyǵarmasy, «Ápkeshti kelinshek» ocherigi syndy shyǵarmalary qytaı tiline aýdaryldy. Ózge til oqyrmandary arasynda da jaqsy baǵaǵa ıe boldy.
Shynjańdaǵy jazba ádebıet qalyptasqan alǵashqy kezeńde Q.Qozybaev, R.Ápsheuly esimderimen birge qysqa áńgime jazýdyń sheberi retinde Kúngeı Muqajanuly da kózge tústi. Atalǵan jazýshylar sol kezdegi shetel ádebıetiniń ozyq úlgilerin oqyp, úırenip, óz qalamdarynan týǵan kórkem dúnıesin klasıkter shyqqan bıikke jetkizýdi murat tutty.
Kúngeı Muqajanulynyń «Taıtalas» povesi qytaı tiline aýdarylyp, 1981 jylǵy QHR memlekettik az ulttar ádebıet jasampazdyǵy júldesiniń 2-dárejeli syılyǵyn jeńip alǵan.
Jazýshylyq qarymy jaǵynan Shynjań qazaq ádebıetiniń proza janrynda erekshe kózge túsken Jumabaı Biláluly, Orazhan Ahmetov, Jaqsylyq Sámıtuly shyǵarmalary da ár mezgilde qytaı tiline aýdarylyp, ózge ult qalamgerleriniń oń baǵasyna ıe bolyp keldi.
Biz Júmabaı Biláluly shyǵarmashylyǵyna berilgen qytaı ulty ádebıetshileriniń baǵasyna qaraı otyryp, Shynjań qazaq ádebıetiniń qytaı ádebıetiniń nazaryna qalaı ilikkenine onan ary kóz jetkizemiz.
J.Biláluly aýyz ádebıetine meılinshe qanyǵyp, Abaı, Muhtar álemine zeıin qoıyp, álemdik ádebıetke qol sozǵan qalamger. Sonyń ishinde ol ózine jaqyn ustaz tutqan O.Balzak, A.S.Pýshkın, Lev.Tolstoı, M.Sholohov, t.b.lardyń shyǵarmasynan da nár aldy.
Onyń qalamynan týǵan «Súri qar», «Úsh qıyq», t.b. áńgimeleri, «Ata dáýleti» áńgimeler jınaǵy ilgerindi-keıindi qytaı tiline aýdaryldy. Tańdamaly áńgime-povester jınaǵy «Ólmestiń kúnin ber» degen atpen qytaı tilinde jarıalandy.
1994 jyly Shanhaı qoǵamdyq ǵylymdar akademıasy jaǵynan jarıalanǵan «Juńgo qalamgerleriniń baǵdarlamasy» (56-bet) atty kitapta: «Jumabaı qazaq prozasynyń dástúrli tulǵasyn buza otyryp, realızım men modernızımdi toǵystyra kele ótimdi bir formaǵa qurylǵan til arqyly óz ultynyń jan dúnıesin jarq etkize bildi» degen baǵa berilgen.
Qytaıdyń memlekettik Lý Shun ádebıet syılyǵynyń ıegeri, jas talant aqyn, ádebıetshi Chyn Ýyı – Jumabaı shyǵarmashylyǵyna aıaldaǵan «Búrkeýli oıdyń astary» («Shynjań gazeti» 1993 jyl mamyr) atty maqala jazyp, jazýshyǵa óte joǵary baǵa bergen. Ol: «... tunyp jatqan, biraq kez-kelgen ýaqytta burq ete túsýi múmkin bolǵan bir kúsh jasyrynǵan Jumabaı shyǵarmalary óńirlik sheńberden asyp tógilip jalpylyqqa qaraı, daralyqtyń sheńberinen ary kórkemdikke qaraı, ultjandylyqtyń sheńberin buzyp shyǵyp, álemdik bıikke qaraı, jalpy álem elderiniń taǵdyryna shynaıy nazar aýdarý jolymen, úzdik jazýshylar qataryna birte-birte qadam tastaýda» dep jazady.
Qytaı ádebıet synshysy Chyń Baıjún: «kóp maǵynaly, obrazdy uǵymdar sińirilgen avtordyń ómir baıqaýyndaǵy tamasha estetıkalyq tásilimen aıshyqtap jazǵan áńgimelerin zamanymyzdaǵy áńgimelerdiń shoqtyqtylarymen qatar qoıýǵa bolady» deıdi.
Dástúrli prozany jańa aǵymdarmen qabystyrǵan qalam qýaty jaǵynan J.Biláluly óz tizginin tolyǵynan meńgergen qalamger retinde tanyldy. Shyǵarmalary qytaı eliniń ishindegi ádebıetshi qaýymnyń nazaryna ǵana iligip qalmaı, Japon tiline aýdarylyp, shetel ádebıetine de jol saldy.
Shynjań qazaq prozasynda Batyrhan Qusbegın, Sháısultan Qyzyruly shyǵarmalary da ózge ult tiline aýdarylyp, ádebıettegi óz ornyn enshiledi. Sh.Qyzyrulynyń «Dabyl» romany SHUAR boıynsha «osy zaman ádebıetindegi tańdaýly shyǵarma» bolyp baǵalanǵan. «Nápsi» sekildi bes áńgimesi qytaı tiline, romandary uıǵyr tiline aýdarylǵan.
Keıingi býyn ókili sanalatyn jazýshy Shámis Qumarulynyń «Bóke batyr» romany 1990 jyly QHR memlekettik 4-kezekti az ult tilindegi shyǵarmalardy baǵalaýda «Úzdik roman» syılyǵyn alǵan. Onyń «Jýsandy dala» povesi qytaı tilinde jaryq kórip, 1987 jyly SHUAR boıynsha 2-kezekti balalar ádebıetin baǵalaýda 1-dárejeli júlde alǵan. Ári osy shyǵarmasy negizinde jasalǵan telefılım QHR batys-teristik bes ólkesi boıynsha 3-dárejeli marapatqa ıe bolypty. «Týǵan jerde» atty áńgimesi 1992 jyly SHUAR boıynsha 1-dárejeli syılyq alǵan. Sh.Qumaruly 1991 jyly QHR memlekettik «Jýań Juńýyn ádebı syılyǵyna» ıe bolǵan.
Qytaı ádebıetshisi Ýań Juńmıń Shámis haqynda: «Shámis Qumar osy osyzamanǵy Juńgo qazaǵynyń áıgili jazýshysy. Onyń shyǵarmalary ólkemizdiń ishi-syrtyna ǵana emes, elimiz boıynsha keńinen tanymal» degen baǵa beredi.
Qytaı qazaqtarynan shyqqan tek qana qytaı tilinde shyǵarmalar jazyp, aty shyqqan kórnekti qalamgerdiń biri – Ákpar Májıtuly.
Á.Májıtulynyń 1979 jyly jarıalanǵan tyrnaq aldy týyndysy «Nurman qart jáne onyń tazysy» atty áńgimesi QHR memlekettik tuńǵysh retki áńgimeler baıqaýynda «úzdik shyǵarma» syılyǵyna ıe bolsa, «Qaıran on bes jastaǵy Halıda-aı» atty áńgimesi QHR memlekettik 2-retki az ult ádebı shyǵarmalaryn baǵalaýda birinshi dárejeli júlde, «Hanymnyń sandyǵyna saqtalǵan tizimdik» atty áńgimeler jınaǵy QHR memlekettik 3-retki ádebı shyǵarmalar baıqaýynda «Jasampazdyq syılyǵyn» aldy.
Jazýshynyń «Opyq», «Sal», «Turǵy – nysana», «Mashına shyrǵalańy» sekildi bir top shyǵarmasy tek qana qytaı tilinde jaryq kórip qalmastan, uıǵyr, koreı, japon, nemis, býlgar tilderine de aýdarylǵan. Onyń qalamynan týǵan kórkem shyǵarmalar qytaıdyń áıgili jazýshysy Ýań Myńnyń jáne ádebıet synshylary Joý Chyńtaý, Chyn Baıjuńdardyń oń baǵasyn alǵan.
Budan basqa Áýelhan Qalıuly, Shaımurat Qamzauly, t.b. aldyńǵy býyn ókilderi men olardyń izin jalǵaǵan jas jáne jasamys qalamgerlerden – Qumarbek Jýanǵanuly, Jeńis Yrysqanuly, Tursynbek Baıjuma sekildi jastar da qytaı tiline aýdaryldy.
Shynjań qazaq ádebıeti – QHR memleketi boıynsha ózindik ornyn alyp, kóptegen shyǵarmalar qytaı tiline aýdaryldy. Sonyń nátıjesinde memlekettik shyǵarmalar baıqaýyna qatysqan kórkem shyǵarmalar ár jyldary túrlishe júldelerge ıe bolyp otyrdy. Qytaı memlekettik syılyǵyn alǵan aqyn-jazýshylardan: Qurmanáli Ospan, Sháken Ońalbaı, Maǵaz Razdan, Omarǵazy Aıtan, Qajyǵumar Shabdanuly, Orazhan Ahmet, Jaqsylyq Sámıt, Jumabaı Bilál, Shámis Qumar, Berdibek Qurjyqaı, Tursynáli Yryskeldi, Jumádil Maman, Serik Qapshyqbaı, Kúngeı Muqajan, Ǵalym Qanapıa, Ákpar Májıt syndy qalamgerler boldy.
Memlekettik aýdarma syılyǵyn alǵandardan: Qaısha Tábarakqyzy, Erkesh Qurmanbekqyzy bar.
Demek, mıllıard halyqtyń arasynda otyryp-aq, óz ana tilinde shyǵarmalar jazǵan aqyn-jazýshylar, kórkem aýdarma arqyly kúlli qytaı ádebıetine de az da bolsa óz yqpalyn kórsetti. Atalǵan jazýshylardyń jáne olarmen zamandas aýdarmashylardan – Muqash Jákeuly, Dýbek Shalǵynbaev sekildi aǵa aýdarmashylar bastap bergen joldy Narıman Jabaǵytaıuly, Mellathat Álenuly, Ábdibek Baıbolatov, Ǵlajden Ospan, Árip Zurǵanbekuly, Ábdildabek Aqyshtaıuly, Qalıhan Qalıaqbaruly, Ázimhan Tishanuly, Ábdikerim, Qazymbek Arabın, Shamas Áýbákir, Naımanǵazy Sapanuly, Aqıa Radanuly, Álimjan Qatbaev, Kákesh Qaıyrjan, Ábdimanap Ábeýuly, Qaısha Tábarakqyzy, Erkesh Qurmanbekqyzy sekildi beldi aýdarmashylar jalǵady. Keıingi jastardan – Qadıla Nurǵalı, Murat Ybyraı, Sháken Bóketaı, Jaıyrbek Muhamethan, Dáýletjan Patıh, Qajybek Aıdarhanuly syndy qalamgerler aýdarmaǵa den qoıdy. Atalǵan aýdarmashylar qytaı klasıkalyq týyndylaryn qazaqqa tanytyp qana qalmastan, qazaq qalamgerlerin qytaı tiline tárjimalady.
Sibe ultynan shyqqan aýdarmashy Qabaı Abaı shyǵarmalary men «Abaı», «Abaı joly» romandaryn, Qaısha Tabarakqyzy Muqaǵalıdy jáne «Abaı jolyn» qytaıshalady. Joǵaryda aty atalǵan aýdarmashylar arqyly Jambyl Jabaev, Ǵabıden Mustafın, Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezov, Dúkenbaı Dosjan, Qaldarbek Naımanbaev, Saıyn Muratbekov, Tahaýı Aqtanov, Oralhan Bókeı, Nemat Kelimbetov, Dıdahmet Áshimhan, t.b. aqyn-jazýshylar shyǵarmasy azdy-kópti qytaı tiline aýdaryldy.
Tek qana Abaı jáne Abaı shyǵarmashylyǵy tóńireginde ilgerindi-keıindi bolyp, qytaı tilinde ondaı kitap jaryq kórdi. Abaı esimi «Qytaıdyń iri sózdigi» sekildi ensıkolpedıalyq tomdarǵa kirdi. Beıjiń qalasynyń Chaýıań saıabaǵynan Abaı eskertkishi boı kóterdi. Birneshe márte Abaı oqýlary uıymdastyryldy.
Abaı jáne Qazaqstandyq qalamgerlerdiń qytaı tiline aýdarylǵan shyǵarmalarymen birge Shynjańdyq qalamgerlerdiń eńbekteri qytaı eli úshin qazaq ádebıettený ǵalymyn qalyptastyrdy. Ádebıet pen mádenıet almasýǵa qatysty bul úrdis burynǵy jyldar baıaý qarqynmen júrgen bolsa, elimiz táýelsizdinen keıin terezesi teń kórshilik qarym-qatynastar aıasynda tipti de tereńdeı tústi.
Zaman aýqymyna ilesip, baıaǵy keńestik kezeńdegi orys tildi jazǵyshtardyń kóbeıgeni sıaqty qazirgi kezde qytaıda qytaısha jazatyn jastar ósip keledi.
Solardyń ókili retinde Aıdos Amantaıuly esimdi jas jazýshyny ataýǵa bolady. Onyń atasy Saǵat Jaıpaquly, ájesi Tursyn Jolymbetqyzy, baspager ári jýrnalıs-jazýshy bolǵan kisiler. Bylaı qaraǵanda Aıdosqa ata jolyndaǵy bir býyn – taza qazaq tildi ádebıettiń ókilderi bolyp edi. Ákesiniń qaryndasy – Janar Saǵatqyzy áıgili kıno juldyzy. Munyń bárin tizbektep otyrǵan sebebimiz oqyrmannyń zamana ózgerisi, urpaq jańalyǵy, ádebıettegi býyndar jaıyndaǵy álippelik saýatyn tereńdetý bolyp tabylady. Osy bir otbasydan-aq, Qytaıdaǵy qazaq qalamgerleriniń keıingi muragerleriniń baǵyt-betalysyn, bolashaǵyn anyq baıqaımyz degen sóz.
Aıdos qytaı tilinde «Aıdos-SHolpan» atty roman jazǵan eken. Alǵashqy oqyrmany bolǵan qytaı qalamgerleriniń de oń baǵasyn alypty.
BAQ-qa bergen suhbatynda arǵy bettegi Erkebulan Mútánuly atty jas jazýshy da tushshymdy oı-kózqarasyn ortaǵa salyp, ózin jańa ádebıettiń ókili retinde atapty.
Qytaıdaǵy qytaı tildi qazaq ádebıetshileriniń bir ereksheligi – olar sheteldiń ozyq ádebıet úlgilerin qytaı aýdarmasy arqyly kúnbe-kún oqı alady. Qytaı jazýshylaryna da qoly ońaı jetedi. Qytaılyq ádebıettegi álem ádebıetin aýdarý úrdisiniń ýaqyt kúttirmeı iske asýy oqyrmandaryna oń upaı syılaıdy. Sóıtip, biz aýyzǵa alǵan jastar jáne olardyń zamandastary bizdiń qolymyz jete bermeıtin ádebıetterdi aýdaryp-tóńkerip otyrady. Sondyqtan da olardyń ózin tanytýdaǵy, ultty tanytýdaǵy eńbegi zor. Aldaǵy jerde kútetin úmitterimizde kóp.
Qoryta kelgende, tutas ult ádebıetiniń atasy da, botasy da óziniń otyn úrlep, oshaǵyn mazdatyp ortaq ádebıetine, halqyna qyzmet etedi. Onyń ózge elge jetýine de altyn kópir bola alady. Álemdik ádebıettik, mádenıettik almasýlar adamzat órkenıetiniń ilgerletýshi kúshteri sanatyna jatady. Olaı bolsa qazaq ádebıetiniń mıllıard halyqtyń oqyrmanyna jetip, óziniń ósip-órkendeý jolyn tanytýy, aqyn-jazýshylarynyń esimin ózgeniń taqtasyna altyn árippen jazýy bári de ulttyń rýhanı jemisi men jetistigi sanalady. Ultqa qyzmet etýdiń kóp túrli jolynyń biri ádebıettiń osyndaı jalpy halyqtyq tús alýynan kórinedi.
Jádı SHÁKENULY
Jazýshy
Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń,
Eýrazıa jazýshylar odaǵynyń múshesi.
Halyqaralyq Shyńǵysqan akademıasynyń akademıgi
