Qamshy.kz-tiń hat qorjynyna QR Jýrnalıser odaǵynyń múshesi, jazýshy Aızat Raqyshtan hat kelip tústi. Bul saıt betinde kásipker Nurlan Baıdildániń Abaı týraly aıtqan pikirine jazylǵan jaýap bolyp shyqty. «Eki kún boıy KYN.KZ, SMARTNEWS, Qamshy.kz saıttary qazaqty qutqarýshy perishteniń ulaǵatyn taýyp alǵandaı, jarysa bólisken jazbalar kópshilik oqyrmandardyń narazylyǵyn týdyrdy» deı otyra óz renishin jetkizipti avtor. Ózderińiz biletindeı, bul vıdeo áleýmettik jeliler arqyly saıttardan buryn taralyp ketken edi. Ulttyq ımýnıteti álsiregen jastar kásipkerdiń sózin tyńdap, ózderine qajetti tujyrymdy jasap, ınfeksıany juqtyryp úlgergen bolatyn. Abaıdy qorlaý qazaq ultyn qorlaý ekendigi aıtpaı-aq belgili. «Aıtylǵan sóz – atylǵan oq» ekendigin eskere otyra, Nurlan Baıdildá aıtylǵan sóziniń barsha aýyrtpalyǵyn óz moınymen kótersin degen oımen materıaldy salǵan bolatynbyz. Aızat Raqyshtyń hatyn da atalmysh sebeppen oqyrman nazaryna usynamyz.
«Alystyq-julystyq. Aıtystyq tartystyq,»-dep uly Abaı búgingi qazaqtyń ózara yryldasqan qıqym kúıin boljap aıtqandaı. Sodan da danyshpan babamyz «Myńmen jalǵyz alystym, kiná qoıma» degeni haq. Alaıda Abaı qazirgi keı qazaqpen de «myńmen jalǵyz alysaryn» sezdi me eken?! Joq, óz qazaǵynyń qaısybir urpaǵy qaralaǵan bul «tórkini belgisiz aıqasta» Abaıdyń «jalǵyz alysýyna» kúlli qazaq balasy jol bere qoımas!
Já, retimen baıandaıyn. Aǵymdaǵy jyldyń 24-25 shilde kúnderi búkil áleýmettik jelilerden, belsendi saıttardan Nurlan Baıdildá esimdi azamattyń málimdemesi tek qazaqty ǵana emes, adamdyq qasıeti boıynda,ar-ımany júreginde túıýli jandardy tiksindirip tastady. Eki kún boıy KYN.KZ, SMARTNEWS, Qamshy.kz saıttary qazaqty qutqarýshy perishteniń ulaǵatyn taýyp alǵandaı, jarysa bólisken jazbalar kópshilik oqyrmandardyń narazylyǵyn týdyrdy. Jappaı narazylyq birdirgen halyq ókilderi áleýmettik jelilerde tolassyz jazyp jatty. Endi sol Nurlan Baıdildá esimdi ataqtyǵa aınalǵan «ataqsyz arlynyń» ár sózine dálelmen jaýap bereıik.
Qamshy.kz aqparat agenttigi jarıalaǵan jazba «Abaı 21 ǵasyrda ómir súrse, ary ketse bloger bolar edi» dep atalady. Buǵan berer jaýabym-búkil álem moıyndap, bas ıgen Abaıdy bloger beınesinde ǵana kórý-nadannyń isi. Nadanǵa arnar sózim joq.
Ekinshiden, «tanymal kásipkerdiń bul pikiri qoǵamda rezonans týdyrdy» dep ataǵyn aıǵa asyrǵan Nurlan Baıdildá Abaı týrasynda jaq ashpas buryn, Abaıdyń óz tilinde sóılegeni jón edi. Ol ózi jarıalaǵan beınejazbasynda oryssha shúldirlep, Abaıdyń 1-qarasóziniń oryssha nusqasyn oqyp tur. Jáne ózinshe, tek óziniń tar óresimen tarazylaǵan boldy. Atap aıtqanda, «Men Abaıdy uly adam dep sanamaımyn» dep sandyraqtady. «Batyr boldy ma, álde el basqardy ma, tipti bir aýyldy da basqarmaǵan,» dep esinen adasty. Dál osy sózine tarıhı dálel-Abaı 1876-1878 jyldary bolys saılaýynda jeńip shyǵyp, Qońyr-Kókshe eline bolys bolady. Iaǵnı, Nurlan kásipkerdiń «bilimi tasyp», «ol tipti aýyldy da basqarmaǵan» degen sandyraǵyn tarıhı shyndyq múlde teriske shyǵaryp tur. Kimniń qoltyǵyna búrikken sýynan «shabyt» alsa da, Nurlan tym bolmasa Abaı týraly tıtteı bir derekti de dóp basyp aıtýǵa da qaýqarsyz. Bul onyń oryssha byldyryn Abaıdy qaralaýǵa arnaǵany maqsatty bolǵanymen, Abaı murasy jónindegi bileriniń shamaly ekenin aıǵaqtaıdy. Abaı bolys bolǵan, bir aýyl emes, bolystyq basqarmaǵa qarasty birneshe aýyldy ádil bılegenin qazaq tarıhy qashan da rastaı alady.
Úshinshiden, saıttar «tanymal kásipker» dep daqpyrttaǵan Nurlan Abaıdyń ákesi Qunanbaıdy «krasavshık» dep kekeshtendi. Orys tilin de asa jetik bilmeıtinin osy bir «krasavshık» sózimen «bildirmeı» baıqatyp alǵan «bilimdi kásipker» Qunanbaıdyń jeti atasyna deıin «krasavshık» emes, qara qyldy qaq jarǵan ádil bolys, basqarýshy bolǵanyn bilmese kerek. Sózin juptap almaı, qalyń eldiń aldyna beınejazbamen kólbeńdeýi qaı sasqany? Nurlandy «daıyndaǵan myqtylar» onyń aýzynan shyǵar sózin de nege «saılap» bermegen?
Tórtinshiden, qara sýdy teris aǵyzǵan N. Baıdildá «Abaı 45 jasqa deıin eshteńe istemegen. Ol áıelderdi jaqsy kórgen, óleń shyǵarǵan,»-dep óresizdigin anyq kórsetti. Abaıdyń sanaly ǵumyrynda qazaq úshin, jalpy adamzat qundylyǵy úshin jasaǵan ıgi isterin tizimdemeı-aq qoıaıyn. Basty aıtarym-Abaıdyń mahabbat lırıkasyna arnaǵan óleńderiniń shetin de qaýjaı almaıtyn Nurlannyń danyshpan Abaıdy «áıelderdi jaqsy kórgen» dep kórgensizdikpen el aldyna shyǵýy-túlen túrtkenniń belgisi. Onyń ózi emes, syrtynda «túrt, shaıtan, túrt» dep turǵan «áldekimniń» baryna senimim kámil. «Jaı ǵana óleń shyǵarǵan,»-dep jaıdaq atqa teris mingizgisi kelgen Abaıdyń tutas adam balasy moıyndaǵan uly aqyn ekenin bul poezıadan, jalpy ónerden esh túısigi joq «kásipker Nurlan» qaıdan bilsin?Al, Abaı 4-qara sózinde «Ónersiz-ıttiń isi» depti. Óneri joq, ónerdi baǵalaı almaıtyn nadandyqty hakim osylaı atapty. Endeshe, Nurlan, jónińizdi bilińiz! Abaı men qazaq-birtutas uǵym. Abaıdy eshkim emeske telip, ony joqqa shyǵarmaq bolǵan áreketińiz-ultty arandatý, bútin bir eldi jikke bólý, aqparattyq turǵyda adastyrý. Bul árekettiń salmaǵy qandaı ekeni zańda qarastyrylǵan. «Ózi joqtyń kózi joq» dep aýzyńa kelgendi qusa berse qup» dep áldekim bul «tanymal kásipkerge» aqyl bergen syńaıly. Alaıda jurt aldynda jeke adamnyń, tipti bir toptyń, ulttyń bedelin túsiretin, jala sıpatynda aıtylǵan turpaıy, dáıeksiz aqparat qylmystyq is bolyp tabylady.
Besinshiden, SMARTNEWS saıty «Nurlan Baıdildá Abaı Qunanbaevtyń jalǵan obrazdaǵy adamdedi» ataýymen qurǵaq reıtıń qýalaǵan jazbasynda kásipker Nurlan «Abaı Keńes ókimeti oılap tapqan jasandy pár obraz» dep múlde esiriktendi. «Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanynda Abaı birde-bir isti sońyna deıin jetkizbegen» dep «kemeńger kásipker» aıdy aspanǵa shyǵardy. Buǵan aıtar ýájim mynaý-«Abaı joly» roman-epopeıasyn oqymaq túgil, ony qolyna alyp ta kórmegen dúbára kásipkerdiń Abaı jaıly sóz qozǵaýǵa haqy joq. Abaıǵa til tıgizgenin Nurlan óz beınejazbasynda «Men Abaıdy qaralaǵym kelmeıdi. Biraq aqıqatty aıtar ýaqyt jetti» dep moıyndap tur. Sondaǵy aıtpaǵy kimniń aqıqaty? Aqıqaty sol-Abaı uly aqyn, qaıtalanbas sazger, kórkem aýdarmashy, qazaq jazba ádebıetiniń, qazaq jazba ádebı tiliniń negizin salýshy, aǵartýshy, saıası qaıratker, júreginde ulttyq jalyny bar ár qazaqtyń rýhanı Temirqazyǵy.
Nurlan sóziniń sońynda «Abaıǵa eliktegen ult myqty bolmaıdy,»-dep betpaqtandy. Endi, tek qazaq qana emes, álemde Abaı esiminiń qalaı ardaqtalyp otyrǵanyna dálel keltireıik.
Abaı esimine kóshe, saıabaq berý, aqynǵa arnap eskertkishter ornatý álemde
keń qanat jaıǵan. 1988 jyly Kıev qalasynda Abaı atyndaǵy kóshe ashylǵan. Abaıdyń 170 jyldyq mereıtoıy qurmetine oraı Belorýssıada «Abaı jalpaq álemde saltanat qurýda» atty saıt óz jumysyn bastaǵan. Londonda «Abaı úıi» bar. Egıpet pen Fransıada ǵulama aqynnyń eskertkishteri qoıylǵan. Alys-jaqyn túrki testes elderdiń barlyǵynda derlik Abaı atynda kósheler men eskertkishter bar. Alys Úndistannyń astanasynda da Abaı atynda kóshe bar. Berlınniń ortalyq kósheleriniń biri de aqyn atymen atalady. Máskeýde de danyshpan atyn alǵan kóshe bar. Bunyń bári búkil dúnıejúziniń Abaı esimimen sýsyndap, adamdyqtyń bir atasy Abaı dep bilip, qasıet tutyp otyrǵanyn kórsetedi Nurlan «qazaq oǵan eliktese, myqty bolmaıdy» dep ton pishken, «uly emes» dep uıatsyzdyqpen órshelengen sózderiniń esh aqıqaty joǵyn álem elderiniń Abaı esimin aıalap, onyń rýhanı mqrasynan úzdiksiz sýsyndap jatqany aıqyn dálel.
Muqaǵalıdy «ishkish» dedi. Anaý bir jyly Abaıdy «qortyq» dep tantydy. Endi qaıtalap kelip, qasıetti ult tulǵalaryna, qala berdi adamzat ardaqtylaryna qaıta aýyz saldy. Jáne eń sumdyǵy-bul daqpyrttyń eldiń nazaryna úzdiksiz, júıeli usynylyp, esh júgen-quryq kórmeýi. Júgen-quryq joq demesin. Ol bar. Iaǵnı, QR Qylmystyq Kodeksiniń 174-babynda dál osy Nurlan kásipkerdiń «áıgili áreketi» qylmys dep tanylady. Kásipker úshin de, qazaqty, qazaqtyń Abaıynan bastap ózge de ulylaryna til tıgizip, qazaqty jerge qaratý maqsatyn kózdeıtin ózgeler úshin de sol bapty sózbe-sóz keltirip otyrmyz.
QR QK-niń 174-baby:«Áleýmettik, ulttyq,rýlyq, násildik, tektik-toptyq nemese dinı alaýyzdyqty qozdyrý»
1.Áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, tektik-toptyq nemes dinı alaýyzdyqty qozdyrýǵa, azamattardyń ulttyq ar-namysy men qadir-qasıetin ne dinı sezimderin qorlaýǵa baǵyttalǵan qasaqana is-áreketter, sol sıaqty azamattardyń aıryqshalyǵyn, artyqshylyǵyn ne tolyqqandy emestigin olardyń dinı kózqarasy, tektik-toptyq, ulttyq, rýlyq nemese násildik qatystylyq belgileri boıynsha nasıhattaý, eger bul áreketter jarıa nemsese buqaralyq aqparat quraldaryn nemese telekomýnıkasıalyq jelilerdi paıdalana otyryp jasalsa, eki jyldan jeti jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteýge ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady.
Kásipker «kásibin jasap» Abaıymyzǵa-qazaqtyń aryna til tıgizdi, qorlady. Ony ómiri eshteńe jasamaǵan dep dúbára aqparat taratty.Bul áreketinen qylmystyq quram istiń qasaqana jasalýynan, ári onyń áleýmettik jeliler arqyly keń taraýynan men mundalap tur. Nurlan Baıdildá, Abaıdy sybaıtyndaı siz kimsiz? Kásibińiz ulylardy «uryp-soǵý ma?» Nurlan Baıdildá, sen ulttyq namysty shabaqtap arandatýshysyń ba, álde el arasyn ala taıdaı búldirýdi maqsat tutqan «áldebir» toptyń aıtaǵyna ergen ermegisiń be? Qaısysy bolsań da, ony anyqtaýdy zańǵa qaldyrdyq. Abaıyn-aryn qorlap, qazaqtyq namysyn taptap jatqanda, beı-jaı qala almaǵan ár qazaqtyń, tipti bar qazaqtyń oıy da osy dep bilemin. Abaıdy eshkim emesteı kórgen Nurlandaı kózin shel basqan baǵzybireýler óz áreketterine zań aldynda jaýap bersin!
Aızat Raqysh
QR Jýrnalıser odaǵynyń múshesi
jazýshy
