Sózdi týyndygerdiń óz sózimen bastaıyq: «Eń áýeli qandaı da bolmasyn teksti paıymdaı bastaǵanda, ol, óner topyraǵynan ósip shyqqan ba, ónerdiń egemendiginde tur ma – osylardy anyqtap alý kerek». Óıtkeni, óner dep órletken dúnıemiz toı-tomalaqqa, dabyra-dańǵazanyń ýytyn kúsheıtýge, jańǵyryǵy basym shańqyldyń ózi bolýy múmkin. Álemdik ádebıettiń jaýharlaryn súzip shyqsańyz, búgingi ádebıettiń mátin buzǵysh, pishin qubyltqysh, tápsirleýdiń tártipsizdiginiń tamyryn anyq uqqan bolar edińiz. Muny «postmodernızmniń» aıaýly yltıpaty dersiz, biraq, órekpigen órkenıet qalpymyzdy buzsa da rýhymyzdy qozǵaı almaıtynyn avtordyń bar shyǵarmasynda andaǵaılap turady. Talasbek Ásemqulov dástúrshil, ultshyl, qajet bolsa kózsiz kóneshil býynnyń sarqynshaǵy edi. Alaıda, ýaqyttyń tynysyn sezinip jańara bilgen qalamger. Muny kemel shaǵynda týǵan «Bektorynyń qazynasy» hıkaıaty aıshyqtaı túsken. «Amerıkandyq roman» úlgilerinde sırek kezdesetin «roman ishindegi roman» tásilimen adamnyń boıynan emes, oıynan, túpsanasyndaǵy topalań basyp, tunshyǵyp jatqan beısanaly ómiri ashyqtalady.

«Bektorynyń qazynasy» hıkaıatyndaǵy Bektory peri qyzy, «Er Tóstik» ertegisindegi batyrǵa qastyq oılaǵan keıipker. Biraq, shyǵarmadaǵy áje «nemeltaıyna» Bektorynyń sulý keıpip áspetteı áserlegeninen bala kóńilin ony jaýyz, zulym retinde emes, kerisinshe, kerimsal kepıetine ǵashyq etken. Adam sanasy jamandyqty óz peıilimen kóriktendire alsa da, jaqsylyqty jaýyzdyqpen búrkese de óz nıetinde. Osynaý qastyq pen óshtik beınesindegi keıipkerdi Janat Áskerbekqqyzy da «Periniń qyzy Bektory» atty óleńi de ashyqtaı túsedi.

Adam bala kezdegi alǵashqy túısik pen tanymnyń jemisi. Dala dastandaryndaǵy quba jondy ul men bula qyzdyń baraqatty ǵumyryn tyńdap ósken babalardyń uly muraty bıik edi. Sýretker bala sananyń eń názik sanasyna erte kezde quıylǵan sáýleniń barsha ǵumyrynyń ótkelekterinde orala beretinin dáleldeıdi. Túpsanadaǵy talmaýrap estiletin únniń janymyzdy qajap kemirýge túsetinin ańdatady. Túsinde Qaıyrboldy bolyp ǵumyr keshken Saǵyndyq shyn máninde ish keýlegen sansyz suraqtardyń alańynda júrgen adam. Qudyqtyń shyńyraýyndaı shymǵa batyp qumyqqan óz únine qulaq aspaı júrgen adam. Júregine qulaq tospaı júrgen kóptiń biri.

Baıqasańyz, shyǵarmagerdiń barlyq týyndysynda (túgeline jýyǵynda) keıipker bala kezden joqshylyqtyń ýyn tartyp, qamyqqan qam kúnderdi bastan keshiredi. Shyǵarmalary kúńgirt keıiptegi kórinisterdi eske sala beretin oqıǵalarmen keptelgen. «Bektorynyń qazynasyndaǵy» Qaıyrboldy da turmystan qajyǵan, alaıda jan dúnıesindegi daýys báribir Bektory periniń qulaǵyna jetken. Dinı támsilderde «Bizdi izdegen, shaqyrǵan adamǵa biz barmyz», «bizdiń esikti taqyldatyp suraǵanǵa bizdiń esik ashyq» sıaqty perishteler men perilerdiń ýádesi eske túsedi. Iaǵnı, qazaq «jaqsy sóz jarym yrys» dep túıe salǵan.

Qaıyrboldynyń qolyna úlken utys oıynyna qatystyrylǵan lotoreıa tústi delik. Kóne qazaq (nemese tipti kóne túrik) mıfologıasynda periniń qyzynyń aty Bektory, ulynyń aty Begimsal delinedi. Begimsal esimi aýyzeki áńgimelerde, mıfologıalyq hıkaıattarda ushyrasyp otyrady. Periniń eki balasy da mindetti túrde jamandyqtyń sımvoly bolýy shart emes. Olar adamdy joldan taıdyra da alady, al belgili bir jaǵdaılarda adamǵa jaqsylyq ta qyla alady, kómek te kórsete alady. Tipti aýmaly-tókpeli baqtyń ózin keıbir pendege qondyra alady.  Jomarttyǵyna syılanǵan Bektorynyń júzigin satyp Qaıyrboldy úı aldy, arqasy keńidi, alaıda kóńili baıyrqa tappady. İzdegenge tabylǵan Bektory kóp uzamaı taǵy soqty, bul kezde óziniń aıla shartymen kelgen. Áldeqalaı «gıperkeńistikke» ulasqan bólmege kirgizdi de, «men Bektorymyn» dedi.

«– Sonda biz qaıdamyz? – dedi Qaıyrboldy, – Myna úı... myna baılyq...

– Sen osy úıdiń tabaldyryǵyn attaǵanda-aq fánıden ketkensiń, – dedi Bektory, – Sen qazir óńińde emessiń.  Anyqtap aıtatyn bolsam, biz qazir seniń  túpsanańda otyrmyz».

Sýretkerdiń zertteý-zerdeleý maqalasynda aıtylǵandaı «Álemde jeke dara ózi jaratylǵan, bólek turǵan tekst joq», ıaǵnı «ózim jarattym», «ózim jazdym» deý ábestik sanalady. Kez kelgen shyǵarma aldyńǵylardyń jalǵasty óksigi, qabattas jurnaǵy.

Shyǵys dastany «Totynamada» bir álemnen ekinshi álemge lezdikpen ótip ǵumyr keshetin oqıǵalar kóp baıandalady. Tipten, Taıaý Shyǵys elderiniń kóne fılmderinde de muny anyq áspetteı alǵan. Bir álemnen ekinshi álemge kóshý úderisi, ýaqytaralyq keńistikte sapar shegý - tańǵalarlyq aqylǵa sıymsyz dúnıe. Sóıte tura, shyndyq. Arab eliniń bir fılmindegi keıipker ǵumyrboıy Mekkege baryp táýáp etýdi armandaıdy. Qudaıyna jylap aqyry aýyldyń aqsaqaldy moldasyna baryp aryzyn aıtady. Aqsaqal bir esikti ashyp jiberip edi, aldynan aq sáýle paıda bolyp 6 aıda jol júrip jetetin Mekkege 6 kúnde baryp qaıtady. Kele sala Mekkege baryp keldim dep áıeline, kórshi qolańǵa aıtsa eshkim senbeıdi. Sol sıaqty Paıǵambarymyz s.ǵ.s. Mıǵrajǵa saparlap qaıtqanda bir kese sút qulaıyn dep jatqan edi, qaıtyp kelse endi qulaǵan eken, nemese tóseginen turyp ketip qaıtyp kelgenshe tósegi áli jyly bolǵan degen hıkaıalardyń nusqalary bar. Iaǵnı, biz úshin tylsym dep atalatyn qubylystyń bári osy túpsanada bolyp jatqan áreketter.

«Osy, adamnyń júregi degen qyzyq nárse, – degen taǵy da Bektory, – Ózi bar, ózi joq. Ózi joq, ózi bar.

– Sózińiz jumbaq, – dedi Qaıyrboldy, – Birin túsinip, birin túsinbeı turmyn.

Bektory kóńilsiz jymıdy.

– Aıtaıyn degenim, júrek, bar bolǵanda – joq. Ol, ózi joq bolǵanda ǵana bar».

Esińizge birden «Alla bul álemde de emes, bul álemnen bólek te emes», nemese «Ol Alla álemniń syrtynda da emes, ishinde de emes» sıaqty Quran aıattary oralady. «Álemnen bólek te emes,  birge de emes». «Bar da joq, joq ta bar». Jazýshynyń «Rıasyz áńgime» baǵdarlamasyndaǵy Qudaı haqyndaǵy jaýaby da qyzyq: «Mysaly, metafızıka ǵalymdarynyń zertteýinshe, myna dúnıede bir belgili qabyldaǵysh sana bar. Sol ǵalymdar aıtady, sen áldeneni izdeseń ǵana bar, ıaǵnı bar bolýshy seniń bar bolýyńmen ólshenedi, ıaǵnı sen izdeýshi bolmasań tabylýshynyń ózi bolmaıdy» degen túıini kóp syrdy ańdatsa kerek.

– «Sender, adamdar ózderińdi ózderiń bilmeısińder. Túk te bilmeısińder. Osy búkil dúnıe, ne kerektiń barlyǵy, búkil ǵarysh ózderińde ekenin, ózderińniń ishterińde ekenin bilmeısińder, – Bektory taqaý keldi, – Sonymen júregińdi maǵan beresiń ǵoı?»

Adam ózine, jan dúnıesine ne keregin bilmeýimen adam, kerisinshe aıtsaq, adam jan dúnıesine ne keregin izdeýimen de adam. Biraq, bir shart bar, adamnyń adamshylyǵyn sezdirgen asyl qazyna – ol júrek. Qazaq zulym adamdy «júreksiz», «júregi joq eken», «júregi tas eken» dep beıneleı salady. Abaı «Et júreksiz ernińniń aıtpa sózin» deıdi. Iaǵnı, Bektorynyń bul kelgen saparynda Qaıyrboldymen shart jasasýǵa kelgen. Túpsanada. Adam túpsanasynda baıqaýsyzda, ańdaýsyzda dúnıeni, qyzyldy-jasyldy marhabatty dúnıeni ańsap qoıatynyn, tilep súıip qoıatynyn, oıymen-aq jaza basyp jazaǵa urynaryn ańdamaı da qalatynyn astarlaıdy. Qaıyrboldy Bektoryǵa júregin berse, ol mármár tasty júrek salyp bermek, ol júrekpen de adam atanyp júre berýge bolady. Alaıda, adam emes, adam keptes bolyp júresiń deıdi. Abaıdyń «Masǵut» poemasynda keıipkerdiń ǵaıyptan bir shalǵa kezigip kómek kórsetedi. Aqsaqal Masǵutyń kómegine rıza bolyp úsh jemisti gúl usynatyn. Bir basy qyzyl, biri sary, biri aq. Qaısysyń tańdaısyń dep erik beretin.

«Basynda úsh jemis bar bylqyldaǵan: Biri - aq, biri - qyzyl, biri - sary, - Tańdap al, men bereıin birin saǵan. Aǵyn jeseń, aqylyń jannan asar, Saryny alsań, dáýletiń sýdaı tasar, Egerde qyzyl jemis alyp jeseń, Urǵashyda jan bolmas senen qashar».

Mine, sýretker de áýelgi dastandyq dúnıetanymyzdy tiriltip, áfsanalyq áýlıe álemge áketip otyr. Oqyrmanǵa baıqatpaı, áfsanashyl, dinı-dástúrshil tanymyn usynyp otyr. Ia, Qaıyrboldy dúnıeni tańdady. Júreksiz júrgen jaqsy eken, qynjylys  pen qamyǵý, qaıǵyrý men qapa joq ǵumyr. Óıtkeni, Qaıyrboldy dúnıege júregin satty. Demek, júregi óldi. Áýlıe Baıazıd Bıstamıden bir kisi «Adamnyń júregi qaıtse óledi?» dep suraıdy. «Adamnyń júregi dúnıege mahabbat qylsa óledi» dep jaýap beredi.

Ólgen júrekpen Qaıyrboldy belshesinen baılyqqa batyp alańsyz ǵumyr keshti. Biraq, bir kúni mundaı baǵylan ǵumyrdan baz kesherlik oqıǵa boldy. Jan dúnıesi alǵash osharylyp túsken Qaıyrboldy baıaǵy Bektoryny izdep túpsanasyna attanady.

-«Bilgem, – Bektory eljireı jymıǵan, – Qaıtyp kelgen sanaýly adamnyń birisiń. Sol úshin rızamyn.

– Mynalar eshqashan qaıtpaıdy, – Iegimen sórelerdi meńzedi, – Júreksiz júrgen unaıdy eken. Júreksiz júrgennen sharshamaıdy eken, jalyqpaıdy eken. Kóbi qurdymnyń shetinde tur. Al kóbi qurdymǵa baıaǵyda qulap ketken.

Kenet jer-dúnıe solq ete qaldy. Qaıyrboldy jan-jaǵyna qaraǵan.

– Bul kele jatqan apattyń belgisi, – dedi Bektory.

– Neniń apaty? – dedi Qaıyrboldy úreılenip.

–    Jannyń, rýhtyń, ımannyń apaty, – Bektory Qaıyrboldynyń janyna keldi».

Ia, oqyrman, bul jer dúnıeni jaýlaǵan júreksizderdiń oılap tapqan soıqan apaty. Júreksizderdiń jalaýlatqan jalǵan aıqaılary. Qaıyrboldy munyń bárin uǵyndy, túpsanasynda Qudaıyna duǵa jasap ǵazız júregin tiledi. Qudaıdyń qapysyzdyǵyn moıyndady. Qudaısyz quraı synbaıtynyn moıyndady.

Avtor zertteý eńbekterinde ıntertekstýaldyq mátinniń – óz sharqynan asyp, ózge oıǵa kóleńke túsiretinin aıtady. Iaǵnı, «tekstten tys taldaý» ádisi oıdyń, toqtamnyń myń san nusqasyn óziń izdenip tabýyńa jol ashady degen sóz. Asqar Súleımenovshe aıtsaq, jańa zamannyń ıntellektýal mátini - «maǵynalyq bloktardan» quralǵan. Hıkaıattaǵy yqsham, artyq kemsiz emosıasyz dıalogtardyń astarynda álemdik deńgeıdegi kitaptardyń uly tujyrymdary jatyr. Postmoderndik shyǵarmalardyń utqyrlyǵy sol – aqparatty ekshep, syǵymdap syrt aınaldyryp berýge sheber. «Bektorynyń qazynasyn» ózge ólshemde, taǵy bir ózge pálsapanyń qıyryn ańdap taldaýǵa bolady. Shyǵarmager óıtkeni, bir aýdıtorıaǵa emes, barshaǵa birdeı qoljetimdilikpen usynǵan.

Túsinde Qaıyrboldynyń adasqan, adasyp baryp ózin tapqan ǵumyryn keshken Saǵyndyqtyń túpsanasynda jyldar boıy tóńkerilip tutalaqaıy shyqqan álemish áleminiń bas kótergen ushqyny edi. Tús kórmeı, osynyń bárin óńinde keshirýine de bolatyn edi, alaıda, Qudaı taǵalanyń jaqsyny jarylqaýynyń sebebi kóp qoı. Saǵyndyqty ata-babasynyń báz baıaǵy batasy ma, álde bir Qudaıǵa unaǵan qylyǵy ma, áıteýir bir álemge súırelep aparyp aman ákelip tastady. Traven Torsvannyń «Makarıosy» ispetti. Mundaıda jazýshymen birge sanań serpilip, jan dúnıeń túleı túsedi eken.

«Bektory jalt etip Saǵyndyqqa bir qaraǵan.

– Ne aıtqyń kelgenin túsinem. Dúnıege jamandyqtan ne paıda demeksiń ǵoı. Janynda jamandyq turmasa jaqsylyqtyń jaqsylyq ekenin qaıdan bilesiń. Qarsysynda jalǵan men ótirik turmasa aqıqattyń aqıqat ekenin nendeı tıanaqqa súıenip bildiń. Joldyń serti – adasý, adasyp baryp túzelý. Eki túrli páktik bar. Bireýi anadan týǵandaǵy, kúná men zına, qıanattan beıhabar, tájirıbesiz, minezsiz páktik. Ekinshisi, bu dúnıeniń barlyq satylarynan qan keship júrip ótken, ótse de laılanbaı qalǵan páktik. Adam bolyp qalam deseń osynyń bárinen ótýge, osynyń bárin kórýge mindettisiń. Mine, osy qasiretti ótkelektiń bárinen ótkizetin, biz, jyndar, periler».

Túsinen oıanǵan Saǵyndyqqa Bektory óńinde (bálkim túpsanasynda) kezigedi. Ekeýi adamzattyń ǵumyrlyq máni týraly eń asqaq zeıindi kisilershe suhbattasady. Ajary kóz taıdyratyn Bektoryǵa «ketpeńizshi» deıdi Saǵyndyq.

– «Meni ketedi dep kim aıtty, – dedi Bektory jymıyp, – Men senimen ǵana amandasyp turmyn. Óıtkeni saǵan endi meniń keregim shamaly. Men elden ketpeımin. Eshqashan da. Periniń qyzy Bektory qazaqqa ámanda kerek».

Mine, qazaqtyń tanymyndaǵy peri, jyn degen uǵymdar eshqashan óshken emes, ata-babamyz kúldi baspa, túnde sýǵa bar ma, shashty tastama, úıge júgirip kirme, túnde terezege qarama degen sıaqty kóptegen yrym-tyıymdarynyń astarynda adamzat ǵumyrymen paralel júrgen shaıtan, perishteler men peri álemi baryn aıdan anyq bilgen hám aıtyp uqtyryp otyrǵan. Maǵjan Jumabaev Aqannyń sońǵy jyldary peri qyzdarymen qonyp, adamdardan alystap, perilerdi kóretini týraly «Aqannyń óleńinen góri ǵumyry sulý» dep jazǵan. Iaǵnı, jyn-perige suranǵan tilekke mindetti túrde jaýap qatylady. «Qudaı Bektoryny kezdestirgennen saqtasyn!»

Shyǵarma sońynda sýretker meımana kóńilin pash etedi. Ǵadaýatpen keshken ǵumyryna madaq aıtady. Jaratqan men barsha jaratylysqa ǵapyldyǵymen mol rızashylyǵyn bildiredi. Ázız júrek máńgi sarqylmaıtyn saf ǵumyrdyń tosyp turǵanyn, juparly ǵumyrdyń minsiz úılesimdigine kóńili jibip – tústeı ǵapyl ǵumyrǵa sansyz shúkirlik aıtyp, duǵa oqıdy. Duǵa emeı nemene, Talasbektiń búkil talap tileginde duǵanyń lebi esilip jatatyn.

«Men zamanymda kedeılikti de, baılyqty da kórdim. Basyma neler kelip, neler ketpedi. Kedeı edim. Kedeı bolsam da kóńilimmen baı edim. Baı boldym, Baı bolsam da – kedeı boldym. Aqshasy kóp qaıyrshy boldym. Tastan saraı saldyrdym, altyndy ýystap shashtym. Biraq keýdemdegi júregim de tas edi. Mine, men qazir eshkimnen artyq ta emespin, kem de emespin. Tirshiligim bir basyma jetedi. Esesine keýdemde tiri júregim bar. Kóńilimde adamdarǵa degen qurmet pen yqylas-peıil bar...»

S.Toraıǵyrov «Qalqaqtan kóp ishinde men de júrem... Baı kórgen dúnıeni men de kórem...» dep HH ǵasyrdyń sońynda qazaq balasyn jubatyp ketken eken. HHİ ǵasyr basynda bizdi Talasbek Ásemqulov ıegińe qol artyp, qushaqtap jubatyp otyr. Ózindeı Ónerdiń uly muratyn túısingenniń muratyn aıalap, basyn ıip muńdasyp otyr. Siz ony emes, ol sizdi tyńdap otyr, jany sher-shemendeı baılanyp bulyqsyp jatsa da bir qazaqtyń eńsesin kótereıin dep tyńdap otyr. Al, siz aıtyp qalyńyz. Aıtyńyz, abyz tyńdap otyr!

Saǵadat Ordasheva,

Aqtóbe