Týǵan jerimizdiń tabıǵaty jyldyń ár mezgilinde ǵajap qoı.  Tabıǵat-Ana bul óńirge bar meıirimin tógip, baılyǵy men sulýlyǵyn jarqyrata jaıyp salǵandaı. Ásirese kóktem kúshine enip, kún shýaǵy molynan tókken mamyr aıynda qazaq dalasy qyzyl-jasyl kilemdeı túrlenip, erekshe sulýlyqqa bólenedi. Bul dalamyzǵa keremet kórik beretin qyzǵaldaqtar gúl ashatyn kez. Qyzyl, sary, aq, alqyzyl – alýan tústi názik kúlteleri samal jelmen dirildeı qulpyrǵan kóktem arýy qyzǵaldaqtyń ataýy týraly ańyz da kóp. Gúlge degen qumarlyq pen tamsanýdan týǵan ańyz-áńgimeler jaǵynan basqa eshbir gúl onymen talasa almaıdy. Halqymyz kóktemniń erke gúlindeı arý qyzdaryn qyzǵaldaqqa teńeıtini de tegin  emes. Qyzǵaldaqtyń názik gúlderi qanshalyqty tez solsa, qyz-ǵumyr da sondaı qysqa. Dúrkirep shyǵyp jerimizge keremet kórik syılaıtyn, tabıǵattyń qudiretine bas ıgizetin osynaý súıikti gúlimiz jaıynda belgili ǵalym, Ekologıa jáne turaqty damý ınstıtýtynyń dırektory Quralaı Káribaevamen suhbattasqan  edik. 

– Baǵzy zamannan qazaq dalasynda jaıqalyp ósken qyzǵaldaq búginde Golandıa men Nıderlandy elderiniń ulttyq sımvoly sanalady. Bul elder búkil dúnıejúzine mádenı qyzǵaldaq suryptaryn eksporttaýmen aty da shyqty. Qyzǵaldaqqa degen osynshama qumarlyqtyń syry nede? Jalpy qyzǵaldaq qandaı gúl?

– Sándik ósimdikter arasynda túrli-tústi boıaýy men názik pishini jaǵynan eshbir gúl qyzǵaldaqqa teń kelmeıdi. Erte kóktemde qar astynan jaryp shyǵatyn báı­sheshekten keıin tabıǵatta alǵash gúldeıtin ósimdikterdiń biri. Onyń mańyzdylyǵy da sonda. Bizdiń jerimizde ósetin jabaıy qyzǵaldaqtar qazirgi túlpan atty mádenı ósimdiktiń atasy. Iaǵnı qyzǵaldaqtyń otany – Qazaqstan. Buǵan arheologıalyq zertteýlerdiń nátıjeleri, halyq mádenıetiniń ejelgi úlgileri kýá. Mysaly, Jetisý jerindegi saq qorǵandarynan qyzǵaldaq gúli órnektelgen altyn tilikter tabylǵan. Qolóner buıymdarynda da gúl pishindes oıý-órnekter jetkilikti.
Kezinde Uly Jibek joly arqyly saýdagerler Orta Azıa men qazaq jerinen qyzǵaldaqtyń pıazshyqtaryn Túrkıaǵa jetkizgen. XV-XVİI ǵasyrlarda ol Germanıa, Ulybrıtanıa, Golandıa elderine taraldy. Tipti olar «qyzǵaldaq bezgegimen» aýyryp, gúl ósirýdi ult­tyq deńgeıge kóterdi. Golandyq suryptaýshylar qyzǵaldaqtyń júzdegen túrin shyǵaryp, búkil Eýropada qyzǵaldaq saýdasyn qyzdyrdy. Qazir de shetel ǵalymdary seleksıalyq jolmen mádenı suryptaryn alyp jatyr. Biraq olar bizge – qyzǵaldaqtyń otanyna qaıta-qaıta kelýge májbúr. Sebebi árbir mádenı suryp 2-3 jyl, ary ketkende 5 jyl ǵana óziniń jańa alynǵan kezdegi qasıetterin saqtaıdy. Endi qaıtadan jańa suryp alý úshin onyń tabıǵı atasy kerek. Golandyq, nıderlandylyq seleksıoner ǵalymdardyń Qazaqstanǵa kóńil bólip otyrǵany sodan. Bul onyń ásemdigine ǵana emes, quramyndaǵy densaýlyqqa paıdaly, mańyzdy elementterge de baılanysty. Erterekte qatty aýyrǵan adamǵa qyzǵaldaqtyń tuqymyn sýǵa qaınatyp ishkizip emdegen.

Ataqty oıshyl Omar Haııam «Qyzǵaldaq ­raýshan gúline teń» degen eken. Parsy aqynynyń bul sózi dál aıtylǵan, sebebi búkil sándik ósimdikterdiń arasynda buǵan teń keletin ósimdik joq. Muny ǵalymdar da moıyndaǵan, al aqyndar qyzǵaldaq týraly keremet óleńder jazǵan. Qazaq óziniń órimdeı bolyp ósip kele jatqan jas qyzdaryn qyzǵaldaqqa balaıdy. Qyzyna da, qyzǵaldaqqa da erekshe qamqorlyqpen qaraǵan birden bir halyq qazaqtar.

– Bala kezimizde mamyr aıynda aýyldan Almatyǵa deıingi taý bókterinde qaýlap ósken alqyzyl gúlder jaıqalyp, jaınap turatyn. Biraq sońǵy jyldary bul kórkem kóriniske de selkeý tústi. Ásem gúlder ár jerden bir boı kórsetetin boldy. Bul ekologıanyń áseri me, joq álde gúlder erozıaǵa ushyrap jatyr ma?

– Tabıǵattaǵy kez kelgen ósimdiktiń óz ósý mezgili bar. Ol tamyr jaıyp, kóktep, gúldegennen keıin kelesi ósimdikke oryn beredi. Ádemi gúlderine jan-jaqtan kelip qonatyn aralar balshyrynyn alyp tozańdandyrsa, topyraqtaǵy bóligi mıkroorganızmder júıesiniń qalypty damýyna jaǵdaı jasaıdy. Pıazshyqtary tereńdegi sýdy tartyp, dala men shóldi aımaqtaǵy tamyry qysqa shópterge óziniń septigin tıgizedi. Alaıda qazirgi kezde tek tıimdi paıdalanbaǵandyqtan ǵana emes, soǵan qosa klımattyń ózgerýine baılanysty qyzǵaldaqtardyń túri de, qasıeti de jutańda­nyp barady. Burynǵydaı kilemdeı qulpyrǵan qyzǵaldaqty qyr­lardy az kóremiz. Eń ókinish­tisi, tabıǵı qyzǵal­daqtan túri ózgeshe, gúl kúlteleri kishireıgen aramshóp sıaqty túrleri qaýlap kele jatyr. Bulaı kete berse tabıǵatymyzdyń sulýlyǵy men tepe-teńdigi joıylyp ketý qaýpi bar.
Biz óz elimizden áketilgen gúldiń mádenı suryptaryn qanshama qarjy shyǵaryp satyp alamyz. Al eger sony saqtap, ózimizdiń ǵalymdar mádenı suryptar alatyn bolsa sol paıda ózimizde qalar edi. Bul tek qarjylyq jaǵy, al endi tabıǵı ósimdikter men mádenı ósimdik arasyndaǵy baılanysty buzyp almaı saqtaı bilý odan anaǵurlym mańyzdy. Onyń ústine bizdiń Qazaqstannyń aýmaǵy qyzǵaldaqtyń ósýine baǵzy zamannan beri qolaıly. Búgin biz sony joıyp alatyn bolsaq, bolashaq urpaǵymyz qyzǵaldaqtyń tek sýretin tamashalap otyrýy ábden múmkin. Sondyqtan Birikken Ulttar Uıymynyń tikeleı tapsyrmasymen halyqaralyq uıymdar mádenı ósimdikterdiń ata tegi – tabıǵı qyzǵaldaqtardy, tabıǵı almalardy, bıdaılardy, dárilik shópterdi zertteý­ge qarjy bólip, ár eldiń ózine tán ósimdikter júıesin saqtap qalýǵa nazar aýdaryp otyr.
Biz jas qyzdy qyzǵaldaqqa balaımyz, ekeýi de sondaı názik, jany sulý kórkem jaratylys. «Qyz qonaq» dep sanaǵan qazaq halqy qyzdaryn kishkentaıynan erekshe mápelep, aıalap ósiredi. Boıjetken soń óziniń jaryn taýyp, bir elge kelin bolady. Batyr da, aqyn da, ǵalym da anadan týady. Ǵylymda genetıkalyq túrde bolashaq urpaǵynyń sapasy analyq genge tyǵyz baılanys­ty ekeni dáleldengen. Sol sebepti qazaq qyzyn erkeletip ósirgen, tórge otyrǵyzǵan, durys tárbıe bergen. Ol bolashaq urpaqtyń, tutas bir rýdyń anasy bolady, boıyndaǵy tazalyq pen sulýlyqty urpaǵyna beredi. Sol sıaqty biz jabaıy qyzǵaldaqtardy durys saqtasaq, odan alynatyn mádenı túrler de ádemi bolady. Osyny tereń túsingen golandıalyqtar óz túlpandarynyń Qazaqstan qyzǵaldaǵynan alynǵan mádenı túr ekenin moıyndady. Qazaq jeri men eline qurmet retinde olar jyl ­saıyn Astana qalasyna myńnan astam gúldiń pıazshyǵyn tegin beredi. Aqorda men Báıterektiń aınalasyna ásemdik berip turǵan osy gúlder.

– Qyzǵaldaqtar elimizdiń búkil aımaǵynda óse me jáne olardyń barlyǵy Qyzyl kitapqa engen be?

– Iá, bul gúlder Qazaqstannyń barlyq derlik aımaǵynda ósedi, onyń árbir jerdiń ereksheligine laıyq beıimdelgen túrleri bar. Taý betkeılerinde, orman beldeýinde keremet kóp. Tipti shóldi aımaqta da sol jerge beıimdelgen gúlder ósedi. Ǵalymdardyń esebi boıynsha qazirgi Qazaqstan jerinde qyzǵaldaqtyń 34 túri belgili, onyń 18-i sırek kezdesetin túrge jatady jáne Qyzyl kitapqa engizilgen. Búkil seleksıa ǵylymynyń damýyn­da osyndaı ósimdikterdiń mańyzy zor. Olardan sýyqqa tózimdi nemese shólge, tuzdanýǵa shydaıtyn, beıimdelgen suryptaryn alady. Óıtkeni ol qasıetter jabaıy qyzǵaldaqtyń atasynyń geninde bar, ony ary qaraı damytý, paıdalaný adamnyń qolynda.

Qyzǵaldaqtyń taralý aımaq­tarynda bir túrdiń basqa túrge almasýy jıi baıqalady. Máselen, qyzyl, sary, aq qyzǵaldaqtar bir-birine keremet úılesip, kilemdeı qulpyra kózdiń jaýyn alady. Bir ereksheligi, tabıǵı jaǵdaıda ósetin bul gúlder jańa gıbrıd alýǵa óte yńǵaıly. Qazaqstan tabıǵatynyń qundylyǵy sonda – onyń ásemdigi, topyraq júıesi, jalpy ekologıalyq kesheni barlyǵy tutastaı bizge Jaratýshynyń bergen baılyǵy. Biz osy baılyǵymyzdy tıimdi qorǵaı otyryp bolashaq urpaq úshin saqtaýymyz kerek.

Qyzǵaldaqtar tamyr júıesi, jemisi, gúliniń qurylysy, iriligi men usaqtyǵy tárizdi qasıetteri boıynsha jikteledi. Árqaısysynyń óz erek­sheligi bar. Bul gúlderdiń kópshiligi olardy alǵash zerttep, tanystyrǵan ǵalymdardyń esimin ıelengen. Mysaly, Ostrovskıı, ­Kaýfman, Shrenk qyzǵaldaǵy deımiz. Ótken ǵasyrlarda ómir súrgen ǵalymdardyń esimi osylaı tarıhta qaldy.

Osy rette Elbasymyz Nursultan Nazarbaev­tyń qorshaǵan ortany qorǵaý máselesine erekshe kóńil bóletinin atap aıtqym keledi. Elbasynyń Jarlyǵymen Alataý bókterinen 410 myń gektar jerdi bólip, ulttyq saıabaq ashqyzdy. Sebebi tabıǵı ósim­dikterdiń kópshiligi sol aýmaqta saqtalǵan. Sondaı-aq ekolog-ǵalymdarymyzdyń halyqaralyq jıyndarǵa qatysyp, túrli baǵdarlamalardy júzege asyrýyna úlken qoldaý kórsetip otyrady. Nagoıa hattamasyna da óz Jarlyǵymen qol qoıyp, múshelikke óttik. 2015 jyly Golandıada alynǵan jańa surypqa Prezıdent Nazarbaev esimi berildi. Esh ýaqytta eshbir el basshysynyń esimi gúlge berilgen emes. Golandyqtar birinshi bolyp Qazaqstanǵa, Elbasyǵa osylaı qurmet kórsetti. Bul urpaqtan-urpaqqa ketetin úlgi-ónege.

– Quralaı Nuqaqyzy, ózińiz aıtqandaı mádenı suryptar tabıǵı gúlden alynady. Al endi sol jańa suryptar óziniń tabıǵatyna tán qasıetin, ádemiligin, náziktigin dál qaıtalap bere ala ma?

– Bul múmkin emes. Eshkim tabıǵatty dál sol qalpynda qaıtalaı almaıdy. Joǵaryda golandyqtardyń qaıta-qaıta bizdiń elimizge keletinin aıtyp óttim. Suryptyń ortaǵa beıimdelýi, sýyqqa tózimdiligi álsin-áli jańartyp otyrýdy talap etedi. Máselen, Astanaǵa arnalǵan túrdi Shymkentte egip kórińiz, óspeıdi. Sol jerdegi temperatýra, topyraq quramy, sý, t.b. jaǵdaıǵa beıimdelgen suryp kerek. Onyń ústine qazir klımattyń ózgerýine baılanysty suryptyń turaqtylyǵy men tózimdiligi báseńdeýde.
Burynǵy qyzǵaldaq, alma ósetin alqap qazir basqa maqsatta paıdalanylyp, ósimdiktiń ósý zańdylyǵyna nuqsan kelýde. Tabıǵı ortasy buzylsa, olardyń búkil qasıeti joıylady. Kóbinese adamdar tabıǵat aıasyna shyqqanda gúldi tamyrymen julyp alady. Bul da zıan. Biz, ǵalymdar kóp emespiz, eldiń bárine túsindirýge shamamyz jete bermeıdi. Sondyqtan qoǵamdyq uıymdar, oqý oryndary selqos qaramaı, tabıǵatty qorǵaýǵa belsendi atsalysýǵa tıis. Qyzǵaldaq óte názik bolǵan soń pıazshyǵymen birge julynyp ketedi, ony abaılap kesip alý kerek. Tabıǵı ósimdikter, topyraq júıesi bári bir-birimen baýyr sıaqty, úılesimde ómir súredi.Tipti jaýyn qurtynyń ózi jer qatyp sor bop qalsa joıylyp ketedi. Kópshilik osyny eskere bermeıdi. Jalpy adamdardyń tabıǵatqa kózqarasy ózgermeı tabıǵatty qorǵaý múmkin emes.

– Ósimdikter dúnıesin saqtaý­dyń joly kóp. Osy oraıda Japonıa­daǵy sakýranyń gúldegenin tamashalaý sıaqty dástúrdi nege uıymdastyrmaımyz?

– Suraǵyńyz oryndy. Biz ǵalym retinde osyndaı máselelerdi basshy organdardyń aldyna qoıamyz, usynys beremiz. Biraq ony tek Úkimet iske asyrady. Tabıǵatty qorǵaý kúni, orman kúni degen sıaqty qyzǵaldaq kúnin de búkil halyq bolyp atap ótýge ábden bolady. Sonda ekologıalyq mádenıet te qalyptasady.

       Aınalaǵa janashyrlyqpen qarasaq, tabıǵattyń ásemdigi saqtalady, al ásem tabıǵatta deni saý, ásem ul-qyzdar ósedi. Sondyqtan tabıǵat pen adamdy ózara baılanysta qaraýymyz kerek. Adam tabıǵattyń qojaıyny emes, onyń bir bólshegi ǵana. Ózara úılesimde ómir súrgen kezde ǵana adamzat ǵumyry uzaq bolmaq.

– Áńgimeńizge raqmet.

Áńgimelesken 
Dına Imambaeva