Qurlyǵymyz – osy biz ómir súrip otyrǵan jer planetasy, al qos aqsha qudaıy – Rotshıltdter men Rokfellerler áýleti. Álemdi negizinen eki júz jyldan beri osy eki áýlet ýysynda ustap otyr desek te bolady. Aldyńǵysy – Eýropadan, sońǵysy – AQSH-tan shyqqan. Qos dúnıejúzilik soǵysty shyǵarǵan da, Stalındi kerek kezinde sastyryp, Gıtlerdi qarjylandyrǵan da – osy áýletter. Bul qos áýlet ózderiniń kapıalyn ústemeleý úshin bir-birinen tis-tyrnaǵyn aıaǵan emes. Eýropa kúırep, AQSH qulap qalǵan kúnde de, ózderiniń kapıtalyn Qytaıǵa aparyp ornalastyrsa da, aman alyp qalý úshin baryn da, janyn da salady. Qazir aralarynda jasyryn túrde qurlyqty qaıta bólisý júrip jatqan qos aqsha qudaıynyń ishinen biz búgin 2017 jyly alǵash ret Qazaqstanǵa taban tiregen Rotshılder áýleti jaıynda sóz qozǵamaqpyz.
Búkil álemge «aqsha qudaıy» retinde belgili Maıer Amshel Rotshıld budan 200 jyl buryn kóz jumsa da, ol negizin qalap ketken Rotshıldter dınastıasy búkil álemdi baılyǵymen ýysynda ustap, qalaýynsha bılep-tóstep otyr. Bul áýlettiń baýyryna basqan orasan zor baılyqtyń naqty quny áli kúnge deıin qupıa.
Uly áýlettiń negizin qalaýshy Rotshıld Germanıanyń Frankfýrt qalasynda qarapaıym jóıittiń otbasynda dúnıege kelgen. 1812 jyly 68 jasynda aýrýdan kóz jumǵan. Álemge yqpalyn júrgizgen bankırdiń árýaǵynan qoryqty ma eken, HH ǵasyrda evreılerdiń molasyna deıin typ-tıpyl etip tonaǵan fashıster Rotshıldtiń qabirine qol tıgizbepti.
Rotshıldter áýleti eki ǵasyrdan beri qara halyqtan shyqqandarmen qandaryn aralastyrmapty. Babadan qalǵan qatań ósıet solaı buıyrǵan. Rotshıld dınastıasynan shyqqan erkekter jaǵy tek qana nemere, shóbere qaryndastarymen ǵana bas quraı alady, al áıelderi, ıýda dinin qatań saqtaı otyryp, arıstokrat otbasynan shyqqan erkekterdi ǵana ózine jar etedi. Osylaısha bul áýlet eki ǵasyr boıyna qan tazalyǵyn saqtaý arqyly baılyqtaryn ústemelep qana qoımaı, tarıhqa saıası jáne ekonomıkalyq yqpalyn jan-jaqty júrgizip keledi.
Áýlettiń negizin qalaýshy Maıer Amsheldiń ózi usaq saýdager otbasynan shyqqan. Al atadan qalǵan maly joq ol qalaı baıyǵan desek, sary aýyz bala kezinde ákesi ólip, mekteptegi oqýyn tastaǵan bolashaq mıllıarder alǵashqy kapıtalyn kún saıyn kúl-qoqystardy aýdaryp-tóńkerip júrip tapqan temir aqshalar men medaldar sekildi antıkvar zattardy satýdan túsken paıdadan jıa bastapty. Taptyrmaıtyn kóne zattardy kolleksıonerler men yqpaly zor joǵary shendi azamattarǵa satýmen qatar syılaı da otyryp, qyzyǵýshylyǵyn týdyrý arqyly olarmen uzaq merzimge qarym-qatynasyn arttyrǵan. Sóıte-sóıte júziktiń kózinen ótken jóıit bala antıkvar zattar satatyn jeke lavka ashady. Kele-kele bıznesin keńeıtip, bank isine aralasyp, aranyn asha túsedi. Qymbat turatyn shet eldik banknottardy baılarǵa satý arqyly paıdasyn asyra bastaıdy.
Aıtpaqshy, Rotshıld degen famılıa oǵan atadan berilmegen, jaı ǵana úıiniń esiginiń syrtynda osyndaı atpen áldebir emblema ilinip turypty, jurt soǵan qarap atap ketken. Keıin osy «brend» ózine qatty unasa kerek, atategine japsyryp alǵan.
Birde ol Germanıanyń eń baı adamy sanalatyn prıns Frıdrıh Vılgelm Gessenge óte sırek kezdesetin baǵaly zattyń birin syıǵa tartý etedi. Kóne zatqa kóńili qulap túsken frıns: «Jomart jigit menen qandaı nagrada qalaıdy?» dep suraǵanda, «Sizge budan bylaı da esh nagradasyz qyzmet etýge daıynmyn» dep jaýap beredi. Sodan bastap Gessenge dańǵyl jol ashylady. Prıns kóp uzamaı ony óziniń jeke bankıri etip taǵaıyndap, aqshasyn senip tapsyrady. Uıyqtap jatqan jylannyń tisindegi etti bildirmeı alyp jeıtin jytqyr jóıit, ary qaraı aqshasy mol sheneýnikterdi seriktestikke tartyp, dollardyń býyn qyzdyrǵan ústine qyzdyra túsedi.
Jaǵdaıyn ábden jasap alǵan bolashaq uly bankır otbasyn qurap, urpaqtary eseıgen soń bes ulyn London, Parıj, Vena sekildi Eýropanyń saıası jáne qarjylyq ortalyqtaryna jaıly da maıly jerge ornalastyrady. «Kelisim, Birlik, Eńbek» degendi ómir baqı uran etken áke tárbıesiniń arqasynda áýlet muragerleri qarjy álemindegi mańyzdy tulǵalarǵa tez-aq aınalyp, dvorándar qataryna erkin enip, Avstrıa ımperatorynan baron tıtýlyn alady.
Búginde Rotshıldter áýletiniń álemde tumsyǵy men tyrnaǵyn tyqpaǵan salasy az. Túrli elderdegi bank, munaı men gaz, tústi metalýrgıa, taý-ken isinen bastap, BAQ pen kınoóndirisine deıin tegis jaýlap alǵan. Londondaǵy 200 jyldyǵyn toılaǵaly jatqan álemniń eń qýatty bankteriniń biri osy áýletke tıesili. Eki júz jyl boıyna aqshanyń sońyna indetip túsken bul ataqty áýlettiń kapıtalyn zertteýshiler bas aınaldyrarlyq qarjyny ataıdy. 2002 jyly atalǵan klannyń baılyǵy resmı túrde 20 mıllıard dollar delinse, keıbir aqparat kózderi Eýropanyń baıyrǵy dınastıasynyń baılyǵyn 500 trıllıon AQSH dollaryna deıin aparyp tastaıdy. Bul sońǵy san aqıqat bolsa, onda búkil álemniń baılyǵynyń teń jartysynan astamyn bir ǵana áýlet baýyrynyń astyna basyp jatyr degen sóz. Árıne, bul jaı ǵana boljam. Óıtkeni Rotshıldter áýletiniń jınaǵan baılyǵynyń naqty kólemi máńgi ashylmaıtyn qara qulyptyń astynda, onyń kiltin budan eki júz jyl buryn áýlettiń negizin qalaýshy Maıer Amshel ózimen birge tereń kórge alyp ketken.
Búginde mılıoner bolý burynǵydan ońaı sekildi. Maıkrosoft kompanıasyn qurǵan Bıll Geıts 50 mıllıard dollarymen demde álemdegi nómiri birinshi baı adam atanyp shyǵa keldi. Rotshıldterdiń Bıll Geıtsten aıyrmashylyǵy, olar asyqpaı baııdy, eki ǵasyr boıyna tabysqa jetýdiń formýlasyn esh ózgertpegen. Degenmen HIH ǵasyrda mıllıoner ataný qıynnyń qıyny bolǵan dese de, ol kezde de baılar bas aınaldyrarlyq sekirister jasap otyrypty. Áli kúnge deıin Rotshıld, Rokfeller men Vanderbıld ómirindegi kóp nárse fantasıka men qupıaǵa toly. Nemis aqyny Genrıh Geıneniń: «Aqsha – bizdiń zamannyń Qudaıy, al Rotshıld – paıǵambary» deýinde kóp syr jatyr.
HIH ǵasyrdan qalǵan mynadaı qanatty sóz bar: «Álemde uly ımperıalardyń sany bar-joǵy altaý: Ulybrıtanıa, Reseı, Fransıa, Avstro-Vengrıa, Prýssıa jáne Rotshıldter». Búginde osylardan tek sońǵysy ǵana qalǵan.
Maıer Amshel Rotshıld ólerinde bes ulyna ósıet qaldyrǵan. Ósıetinde ol artyna qaldyrǵan baı murany bólip-jarmaı, qandaı jaǵdaıda da únemi birge alyp júrýdi, tapqan tabysty teńdeı bólisip otyrýdy, otbasylyq kodty ózderinen basqa eshkim bilmeýin qatań tabystapty. Balalary áke ósıetin tastaı etip iske asyrǵan. Sonyń arqasynda klannyń baılyǵy HIH ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda 1 mlrd. dollarǵa baǵalanǵan. Bul sol zamandaǵy fantasıkalyq san bolatyn. İri jobalardyń birde-biri Rotshıldtersiz júzege aspaǵan. Ońtústik Afrıkadaǵy almaz óndirý, Eýropadaǵy temir joldardy qarjylandyrý, Sýes kanaly qurylysyn júrgizý úshin jer satyp alý, Reseıden munaı satyp alý sekildi jobalardyń bári Rotshıldterdiń aqshasymen júzege asqan. Prýssıa korolderi, avstrıalyq ımperatorlar, orys patshalary Rotshıldterdiń myzǵymas ımperıasymen tyǵyz baılanysyp turǵan.
Kóptegen zertteýshiler uly áýlettiń baılyǵynyń eshqashan sarqylmaýyn olardyń qarapaıym ómir súrý qaǵıdasyn ustanǵanymen, áýlet zańyna barynsha adaldyǵymen de baılanystyrady. Ár kelgen býyn qasıetti famılıany kirshiksiz alyp júrip, áýlet baılyǵyn tek qana ústemelep otyrypty. Lıonel Rotshıld HIH ǵasyrdyń aıaǵynda orys úkimetiniń Londondaǵy qarjy ókildigin qurasa, onyń balasy álemdegi eń iri bırjany basqarǵan. HH ǵasyrda eki ret dúnıejúzilik soǵys júrip ótse de, kóptegen baılyq kózderi kámpeskelenip, atadan qalǵan muraǵa úlken salyq salynsa da, Rotshıldter ımperıasynyń qyly da qısaımapty jáne áli kúnge deıin búgingi qarjy álemindegi eń yqpaldy toptardyń qatarynda. Izraıl memleketiniń kartada paıda bolýynyń ózi kóp jaǵdaıda atalǵan áýlettiń arqasy, tartyp alynǵan Palestına jerindegi qalalardyń birazy Rotshıldterdiń qarjysyna salynǵan.
Tóreǵalı TÁSHENOV
