Qazirgi ýaqyttaǵy qazaq televızıasynyń jumysyna qatysty usynystar:

Qazirgi televızıa sıpaty men betalysy

Jer júzindegi medıa-keńistik, sonyń ishinde televızıa jańa ǵasyr bastalǵaly beri, ásirese sońǵy on jyl bedelinde kúrt ózgerdi. Álbette, tehnologıanyń kesheýildep jetýi jáne basqa da obektıvti, sýbektıvti sebepterge baılanysty Qazaqstanda bul ózgeris keıingi bes-alty jylda ǵana baıqaldy.
Eń áýeli, spýtnıktik jáne kabeldik júıeniń jedel damýy kórermenniń tańdaý múmkindigin meıilinshe keńeıtip, kóbeıtip jiberdi. Qazir Qazaqstannyń (damyǵan Batys elderin aıtpaı-aq ta qoıalyq) kóptegen eldi mekenderinde (iri, ortasha, shaǵyn qala, kentterde, qalaǵa jaqyn aýyldarda) kem degende otyz shaqty telearna kórýge bolady. 

Ekinshiden tez tarap jatqan ınternet pen arzan («qol jetimdi» dep júrmiz) smartfondar aqparat alýdyń jańa «tuma-bastaýlaryn»: áleýmettik jeliler, ár qıly saıttar, youtube, on-linefılmder (bul fılmderdiń barlyǵy derlik «pırattyq» jolmen júkteledi) qaraý, t.s.s. ashyp berdi. 

Endigi jerdegi báseke aınaldyrǵan eki-úsh, tipti bes-alty arna arasyndaǵy «jaıaý jarys» emes, óte qıyn jáne ýaqyt ozǵan saıyn sharty qataıa beretin alaman báıgege aınaldy. Iaǵnı, belgili aǵylshyn jýrnalıs – zertteýshisi Mark Tangeıttiń sózimen aıtqanda:«Qazirgi BAQ naryǵy myńdaǵan saýdager óz buıymyn ótkizýge jantalasyp, óńesh jyrtqan qujynaǵan alyp, shýly bazarǵa uqsaıdy.» 
Tehnologıadaǵy shuǵyl betburys álemdik televızıa keńistigine taqyryptyq, janrlyq telearnalar men ınteraktıvti telearnalardy engizdi. Bul qubylys qazaq kórermeniniń basym bóligi úshin tili túsinikti, uǵymdyq stereotıpteri etene Reseıde de bastalyp ketti. Qazir Reseıde sheteldiń MTV, Euronews, Eurosport, Discovery, Fox, Animal, Planet, Nation Geographik, Nicelodeon, t.b. arnalary orys tilinde habar taratady, sonymen qatar balalarǵa, bóbekterge, bızneske, sportqa, mýzykaǵa, jaǵrapıaǵa, tipti ańshylyq pen balyqshylyqqa arnalǵan tól arnalary bar. Bizde bul úrdis bastala berip, toqtap qaldy. 

Árıne, adam sany salystyrmaly túrde az, alyp terıtorıada halqy shashyraı ornalasqan, ekonomıkalyq áleýeti de joǵarǵy deńgeıge jete qoımaǵan respýblıkada ár tekti kórermen múddesin túgendep, jas ereksheligi, kásibı, áleýmettik qyzyǵýshylyǵyn eskerip, sala-sala bop dıversıfıkasıalanǵan telehabar taratý júıesin qalyptastyrý — dál búgingi ýaqyt úshin oryndalmas talap. Biraq, qazir qalaı degenmen, efırde bar alty-jeti arnanyń arasyndaǵy elimizde tutastaı taralatyn, barlyq habarlary qazaq tilindegi Ulttyq arnanyń damý baǵdaryn naqtylap alý, sapa, mazmun, stıl turǵysynan ózgelerden erekshe, jańa órege jetkizý - jedel atqarylýǵa tıisti sharýa, Sharýa emes, - mindet! 

Óıtkeni, endi birer jyl shamasynda Qazaqstandaǵy aqparat taratý júıesi túgeldeı sıfrlyq júıege kóshedi. Bul - árbir jıilikte (chastota) birneshe arnany qatar kórsetýge bolady degen sóz. Ondaı jaǵdaıda «Qazaqstan», «Habar», «ORT-Evrazıa» sıaqty telearnalar óziniń basty artyqshylyǵynan (sıgnaly eń úlken aýmaqty qamtıtyn) aıyrylady. Jáne demografıalyq ózgeristerge oraı qazaq tilinde aqparat taratý salasy da keńeıe beretinin eskersek, aldaǵy ýaqytta báseke kúsheıe túspek. 

Ózgertý, ózindik bet-beıne jasaý týraly sóz qozǵamas buryn, qazirgi otandyq telearnalardyń jalpy sıpatyn bajaılap alý kerek dep bilemiz. Bul rette kózge birden túsetin ortaq sıpat - kabeldik júıedegi birdi-ekili arnany (mýzykalyq «Gákký», «HIT TV», dinı «Asyl arna») sanamaǵanda, elimizdegi telearnalar bir ǵana tıp – ýnıversaldyq («ámbebap» degen balama «ýnıversaldyq» maǵynasyn tolyq ashpaıdy) bitim-úlgi boıynsha qurylǵan. Iaǵnı, kez-kelgen otandyq telearna ári aqparattyq, ári oıyn-saýyqtyq, ári ǵylymı-tanymdyq fýnksıalardy qatar alyp júrýge tyrysyp otyr. (Ózindik bazasy, habar taratý saıasaty qalyptaspaǵan, negizgi arnanyń arzanqol qosymshasy sıaqty ǵana áser qaldyratyn «Qazsport», «Balapan», sıaqty arnalar - bólek taqyryp). Dál osy «ýnıversalızm prınsıpi» arnalardyń barshasyna tán birqatar belgilerdi týyndatady. Táptishtep, taldap, sózdi kópke sozbasaq, negizgi nyshandardy bylaı sanamalaýǵa bolady.

- Aqparattyq birizdilik. Iaǵnı, tutastaı alǵanda jańalyq toptamalarynyń taqyryptyq, stıldik uqsastyǵy.

- Aqparattyq jutańdyq. Otandyq bir de bir arna (24 kz. qosa aıtqanda) shyn mánindegi aqparattyq jelige aınalǵan joq. Aqparat aǵynyn, negizinen, resmı jıyndar týraly habarlar qurap otyr.

- Analıtıkalyq dármensizdik. Iaǵnı, qoǵamda bolyp jatqan oqıǵalardyń sebep-saldaryn, tórkinin taldap beretin baǵdarlamalardyń ústirttigi, kásibı analıtıka deńgeıine jetpeýi.

- Aqparattyq, oqıǵalyq jobalardyń damymaı qalýy. Otandyq arnalarda jýrnalısik zertteý, oqıǵalyq («aqparattyq») serıal janrlary sırek ushyrasady.

- Talk show formasyndaǵy baǵdarlamalardyń sapasyzdyǵy. Qoǵamdyq pikir qalyptastyratyn, áleýmettik-saıası ótkir kózqarastardy rettep otyratyn Medıa-Tulǵalardyń qalyptaspaýy.

- Oıyn-saýyq baǵdarlamalaryna orynsyz basymdylyq berilýi. Jáne solardyń kópshiliginiń shetel efırindegi baǵdarlamalardyń júdeý kóshirme-ımıtatory sıpatynda bolýy.

- Qazaqstannyń biregeı, mádenı, tarıhı, jaǵyrapıalyq kelbetin tanytatyn, formasy, berilý tásili sony, qazirgi tez zerikkish kórermen yqylasyn aýdarýǵa qaýqary bar jobalardyń joqtyǵy.

Shuqshıa zerttegen adam otandyq televızıa keńistiginen basqa da tolyp jatqan kinarat tabary sózsiz. Biraq, másele min taǵý, kemistik izdep timiskileýde emes, Otandyq telearnalardy jańa óriske bastaıtyn baǵdar qarastyrýdaǵy jaqsy nıet bolsa kerek-ti. Osyndaı nıetke saıyp, Otandyq, ásirese resmı memlekettik telearnalardyń bolashaq betalysyna qatysty keıbir usynystarymyzdy ortaǵa salyp otyrmyz.

Telearnanyń jedel aqparat saıasaty.

XX ǵasyrdyń sońyna qaraı ábden aıqyndalyp, birjola qalyptasqan úrdis – aqparat aǵyny (oqıǵalar, jańalyqtar) álemniń damyǵan elderinde eń basty medıa ónimge aınaldy. Búkil jer júzine taraıtyn transulttyq alyp arnalar qoǵamdyq ómirdiń quramdas bóligi bolyp aldy. Basqasyn aıtpaǵanda, CNN international, BBC World, Euronews sıaqty alyptarsyz qazir álemdik aqparat keńistigin elestete almaısyz. 

Qazirgi ýaqytty «aqparat dáýiri» dep júr. Tehnologıa turǵysynan ǵana aıtylsa kerek. Áıtpese aqparat qaı zamanda da adamnyń basty qajettilikteriniń biri bolǵan. Bul rette myń - myń jarym jyl burynǵy jarshy, jaýshy men qazirgi BAQ-tyń tabıǵaty týys. Baǵzynyń jarshysy da, qazirginiń tilshisi de óz tusyndaǵy adamnyń tabıǵı suranysyn ótep tur. Basqasha túıindesek, aqparat — adam sanasy men zerdesiniń aınymas, ajyramas bóligi: Arıstoteldiń ataqty ǵaqlıasyn sál ózgertip aıtsaq: «Adam balasy - týmysynan aqparattyq janýar». 

Keń maǵynasynda, jańalyqtar da, ósek-aıań da, áńgime, óleń-jyr, kıno — bári aqparat. Biz bul arada aqparattyń jedelhabar-osharlyq sıpatyna jáne sol habarlardy qorytý, taldaý máselesine toqtalmaqpyz.

Jańalyqty bilmekke qumarlyq adamnyń bolmysyna has erekshelik ekenin moıyndasaq, aqparat (jańalyqtar, oqıǵalar) jelisi— telearnanyń habar taratý kestesi úshin ustyn, beınelep aıtqanda, julyn-omyrtqaǵa aınalýy tıis. Iaǵnı, telearnanyń uzaq kúngi qyzmetin ustap turatyn arqaý- eń áýeli aqparat.
Ulttyq telearnanyń jedel aqparat qyzmeti qalaı ózgerýge tıis degende, joǵaryda atalǵan prınsıpti qaperde ustaı otyryp tujyrǵan usynystarymyzdyń uzyn - yrǵasy tómendegideı:

Jańalyqtar aǵyny.

1. Qazirgi memlekettik BAQ aqparatyna qatysty eń kúrdeli másele — «senim daǵdarysy». Iaǵnı, kórermende jańalyqtardyń obektıvtiligine, shynshyldyǵyna degen kúmán qalyptasqan. Eń áýeli kórermen men eki aradaǵy osy kedergiden ótý kerek. Bul úshin jańalyqtardyń meılinshe beıtarap bolýyn qatań qadaǵalaý qajet. Iaǵnı, jańalyqtarda eshqandaı da baǵa berýshilik, jýrnalısiń, telearnanyń kózqarasy turǵysynan pikir aıtýshylyq bolmasqa kerek. Basqasha aıtqanda, oqıǵanyń jaǵymdy nemese jaǵymsyz jaqtaryn paryqtaý kórermenniń óz erkine qaldyrylady. 80 - shi jyldardyń basynda 25-aq adamdyq ujymmen CNN jumysyn bastaǵan Ted Terner «qazirgi jańalyqtar tym bir jaqty, álemdegi barlyq kórermen jańalyqtardyń beıtarap, obektıvti bolýyna zárý» degen kózqarasta bolypty. «CNN. Jańalyq ataýlyny aldymen bizden bilesiz» degen qaǵıdamen jumystanǵan bir kezdegi shaǵyn arna qazir álemdegi eń qýatty medıajelige aınalǵany barshaǵa aıan. 
Iaǵnı, «N eldi mekenine aýyz sý qubyry tartylyp, turǵyndar qýanyshqa bólendi», «Islam prınsıpterin teris túsinip, adasqan top áskerı bólimshege shabýyl jasady» tárizdi komentarıler aıtylmaýǵa tıis. Qandaı da bolmasyn oqıǵa beıtarap baıandalýy tıis. resmı arna «Halqymyzdyń tól merekesi Naýryzdy N qalasynyń turǵyndary shat-shadyman kóńil-kúımen qarsy aldy» dep jelpinbeýge tıis. Bir sózben qaıyrǵanda,jańalyq — nasıhat emes, jańalyqtyń tek ózi dep qabyldanǵanda ǵana kórermen senimi paıda bolady. 
«Nasıhatshyl jańalyqtardyń» eń óreskel úlgisi retinde Reseı telearnalarynyń jańalyqtar toptamasyn atar edik. Sol sebepti de kórshi eldiń jańalyqtar stılin kontrúlgi retinde paıdalanýǵa bolady.

2. Jańalyqtardyń taqyryp alýandylyǵy, jan-jaqtylyǵy, respýblıka óńirlerin barynsha keń qamtýy basty sharttyń birine aınalýy tıis. Yqsham, naqty Headline toptamasynan (basty jańalyqtar) soń shubyrǵan jınalystar týraly esepter emes, (mınıstrliktegi, úkimettik organdardaǵy, ákimshilikterdegi), el ómiriniń sodan soń álem kelbetiniń ár qıly qyrlaryn ashatyn jańalyqtar ketýge tıis. 

Osy oraıda «Neni jańalyq (oqıǵa) dep tanımyz?» degen basty suraq týyndaıdy. Máselen, janarmaı tapshylyǵynan egin egýdi bastaı almaı otyrǵan N aýdany dıqandarynyń jaǵdaıy ma?» álde «mal tuqymyn asyldandyryp, aýyl sharýashylyǵynda klaster jasaý jaıyndaǵy mınıstrlik jınalysy (semınary) ma?». Shynyn aıtsaq, oqıǵa tańdaý, onyń kórermen úshin qajeti nemese qajetsizdigin, bolymdy nemese bolymsyzdyǵyn anyqtaý — otandyq efırdiń eń bir álsiz tusy. Resmı BAQ-tardaǵy «kóterińki kóńil-kúı» men saryjaǵal arnalardaǵy krımınaldyq esepter tasqyny, oıly kózben baǵamdasaq, — bir aınanyń eki beti sıaqty. Iaǵnı, ekeýinde de ómirdi qalyptan tys, burmalaı kórsetý («ıskajennoe predstavlenıe») prınsıpi bar.

3. Osyndaı suraqtardyń, jańalyqtar qyzmetine qatysty basqa da máselelerdiń basyn ashyp alý úshin «Jańalyqtar qyzmetiniń erejeleri» nemese «Jańalyqtardy ázirleý máseleleri» sıaqty aıqyn, naqty usynystar tizilgen kitapsha jazylýǵa tıis. Bul rette, mysal úshin, BBC jelisi jasaǵan «BBC aqparatyn óndirýshilerge arnalǵan qaǵıdalar» degen shaǵyn eńbekti paıdalanýǵa bolady. 
Jańalyqtar tasqynynyń ishinen eń mańyzdysyn iriktep alyp, qarqyndy (dınamıkalyq) formatta usyný tásilin oılastyrǵanda, paneýropalyq aqparat arnasy «Euronews» - ten úlgi alýǵa bolar edi. «Euronews»-tiń basty ereksheligi — jańalyqtardyń daıdjest retinde, rýbrıkanttar arqyly berilýi nazar aýdarýǵa turatyn qubylys.

«Headline», «Brief», «Breaking news», «Business», «Sport», «Knowledge», «No comment», t.b. rýbrıkalary jyldam aýysyp, árqaısysy ózine ǵana tán dybys, grafıkamen (biraq ortaq stıldegi) kómkerilýi kórermendi jalyqtyrmaı alǵa jetelep otyrady.

4. Resmı arnalar aqparattyq saıasatynyń ózindik formatyn qalyptaýdyń áýelgi sharttarynyń biri - jańalyqtardy irikteý, berý usyný máselesi. Bul jańalyqtar blogynyń mazmunynan tartyp, syrtqy pishin – kelbetine deıingi aralyqtaǵy san túrli faktordy qamtıtyn shart. Osy maqsatta mynandaı negizgi prınsıpterdi atap aıtamyz: 
a) Basym aksent qoıylatyn basty oqıǵalardy anyqtap alýy kerek. Basty jańalyqtyń sany eki- úshten aspaýy shart.
á) Aımaqtyq oqıǵalarǵa barynsha mán berilýge tıis. Qazaqstan óńirleriniń qaısybiri kóbirek kórinip, endi biri nazardan qaǵajý qalmaýyn qadaǵalap otyrǵan jón. Aımaq degende, oblys ortalyǵy sol tóńirektegi aýdandar emes, eń aldymen túkpirdegi aýdandar tirshiligin kórsetý qajet. Osy oraıda, mysaly, «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń basqa arnalardan, aqparattyq portaldardan basymdylyǵy aıqyn ańdalary sózsiz. Óıtkeni «Qazaqstan» RTRK - nyń barlyq aımaqtarda fılıaldary bar. Olardyń árqaısysy bir emes, birneshe menshikti tilshiniń jumysyn atqarýǵa tolaıym qabiletti. Aımaqtardan alynatyn habarlarǵa el turmysy kópshilikti alańdatyp nemese qyzyqtyryp otyrǵan máseleler taqyryp bolýǵa tıis. Áıtpese, bul turǵydaǵy oqıǵalar legi aýdan, aýyl ákimderiniń arzan jarnamasyna aınalyp ketý qaýpi bar. 
b) Arnanyń habar taratý kestesinde jańalyqtardyń jıiligin kóterý kerek. Jańalyqtar blogy ár eki saǵat saıyn shyǵyp turǵany abzal. Bul, birinshiden, arnanyń jedel aqparat kózi retindegi básin kúsheıtedi, ekinshiden, arna tynysyna dınamıka bitiredi. Batys elderindegi jetekshi telearnalar berik ustanatyn qaǵıda - «Áıteýir bir jerde, áıteýir bireý úshin qashanda praım-taım». Iaǵnı, tańǵy, túski, tústen keıingi bolsyn, jańalyqtardy kóretin, jedel aqparatqa dilgir kórermen qashanda tabylady degen sóz.
v) Jańalyqtardy ázirlegen kezde tikeleı reportaj, «telekópirler» uıymdastyrýǵa aıyryqsha mán berý shart. Tehnıkalyq turǵydan dál qazir bul asa qıyn sharýa emes. Al, pármendilik, qundylyq jaǵynan eń tıimdi tásil. Oqıǵa bolyp jatqan jerdegi (kópir salyndy, dala órtendi, sý tasydy nemese el jaılaýǵa kóship barady, t.s.s) tilshimen «telekópir» (polıekran formasy arqyly) jasaý arna jańalyǵyna basqasha mán júkteıdi, shuǵyl aqparat tuma-bastaýy retindegi bedelin arttyrady. Osy tásildi qajettiligine qaraı eksperttermen tikeleı baılanysqa shyǵý formatyna da paıdalanýǵa bolady. Máselen, munaıdyń baǵasy kúrt quldyraǵan nemese kóterilgen kezde Almatydaǵy, Astanadaǵy tipti shet eldegi eksperttermen bir mezette qatar baılanysqa shyǵý — kórermen nazaryn birden aýdaratyn ádis. 
g) Asa bir aktýaldy oqıǵaǵa baılanysty jedel pikir, jedel saýalnama da - osy ańǵardaǵy amal. Ekonomıka, fınans máselesin árdaıym nazarda ustaý kerek. Jáne bul rette jurt aıtyp jatqan jaı sóz emes, mamandanǵan tilshiniń aqparatyn bergen jón. Eger arna aqparaty naqty, túsinikti bolsa, birte- birte osy aqparatty «ańdyp» otyratyn kórermen qalyptasady.

5. Endi birer sóz jańalyqtar blogynyń qurylymy, syrt pishini týraly. Joǵaryda rýbrıkatorlar jaıynda sóz boldy. Aqparat aǵynyn ár túrli taqyryptarǵa bólip, taqyryptyq rýbrıkatorlar arqyly usyný - búginde shet el televızıasyndaǵy qyzyqty formalardyń biri. Bul tásil, birinshiden, kórermendi jalyqtyrmaıdy, jetelep otyrady. Ekinshiden iri áriptermen terilgen, ásem kórkemdelgen rýbrıkatorlar qolyndaǵy púlttiń túımelerin sytyrlatyp, arnadan arnaǵa aýysyp, telekeńestikti kezip otyrǵan kórermen nazaryn tutyp qalady, oqıǵanyń mánisin birden ańdatady. Máselen, ekrandaǵy kóriniske qosymsha tómende taıǵa tańba basqandaı kórnekti rýbrıkator tur: «Túrkıa men Nıderland daýy» nemese «Ońtústiktegi sý tapshylyǵy» t.s.s. Basqasha aıtqanda, rýbrıkator – telearna úshin qosalqy ańdatpa, jol kórsetkishi rolin atqarady. 

Sonymen qatar jańalyqtar efırinde kompúterlik dızaın, dıagramlyq ılústrasıa, anımasıalanǵan ınfografıka udaıy jáne shuǵyl paıdalanylýǵa tıis. Rýbrıkatorlar shyqqan sáttegi dybystyq súıemelge de (sound-track) erekshe salmaq júkteledi. Jańalyqtar blogynda ýaqytty dál kórsetip turatyn saǵat bolýyn da umytpaǵan jón. Iaǵnı, jańalyqtar redaksıasynyń (dıreksıasynyń) óz kompúterlik dızaınerleri, dybys rejıserleri bolýy shart. 
Bul aıtylǵandar (syrt pishin, forma) ádepki jarq-jurq úshin emes, aqparat blogyn jandandyrý, «tiriltý» úshin qajet dep bilemiz.

6. Endigi bir nazarda ustaıtyn másele - jańalyqtardy neǵurlym keń taratý, jańalyqtardyń turaqty kórermenin qalyptastyrý. 
«Kórermen bizdi naqtylyǵymyz, beıtaraptylyǵymyz úshin unatady. Bizdiń jańalyqtar - senimdi aqparat kózi. Bizdiń tilshiler- qaınaǵan tirshiliktiń naq ortasynda júrgen kásipqoı jandar. Kez kelgen oqıǵany biz ózgelerden góri jedel, shynaıy baıandap, túsindiremiz» - deıdi BBC World-tyń marketıń dırektory Djeın Gorard. Bul- BBC World-tyń óz qyzmeti jaıynda jasaǵan marketıńtik tujyrymynyń bireýi ǵana. 

Kezinde BBC bastap jibergen, qazir kóptegen arna, agenttikter ilip áketken tıimdi tásil - jańalyqtardy naqty adamdardyń elektrondyq pochtasyna jiberý. Iaǵnı, jańalyqtarǵa jappaı jazylýdy uıymdastyrý. Dál osy jolmen apta saıyn «Aptadaǵy basty jańalyqtarǵa sholý jáne arnanyń aptalyq kestesi» atty elektrondyq búleten ázirlep, jiberip turýǵa bolar edi.
Bul úshin, árıne, áýeli jańalyqtardyń sapasyn kóterý shart. Sodan soń telearna jańalyqtarynyń arnaıy veb-saıty (website) týraly oılanýǵa bolady. Eń bastysy, - jańalyqtarǵa arnanyń negizgi medıaónimi retinde qaraıtyn kózqaras kerek.

7. Jańalyqtar jelisin arna arqaýy dep aıqyndaǵan soń júrgizýshilerge, júrgizý mánerine de kózqaras ózgerýge tıis. Jáne bir eskeriletin jaıt - jańalyqtardyń barlyq shyǵarylymdarynda «tiri» júrgizýshi otyrýy shart emes. Kúndizgi qysqa jańalyqtardy, vıdeo daıdjest formasynda da berýge bolady. (Euronews formasy). 
Al ózekti oqıǵalardyń, jer - jerdegi habarlardyń, árqıly taqyryptaǵy jańalyqtardyń, aýa raıynyń kúrdeli qospasy ispetti úlken jańalyqtarda júrgizýshi bolǵany durys. Júrgizýshi tek daıyn mátindi sýflerdan oqyp beretin dıktor emes, shyn mánindegi júrgizýshi bolýy kerek. Bul arada onyń syrt kelbetine qosa bilimi, erýdısıasy, naqty sóıleý, suraq qoıý, áńgime sabaqtaý qabileti eskerilýi tıis. Iaǵnı arnaǵa júrgizýshiniń ımıtatory emes (ımıtatorlyq — tek júrgizýshiler emes, basqa da biraz máselege qatysty túıtkil), naq júrgizýshiniń ózi qajet. 
Sonymen qatar aqparat tilin shúılige qadaǵalamasa bolmaıdy. Bul júrgizýshilerge de, tilshilerge de qarata aıtylatyn másele:

- Júrgizýshiler dabyrlap, tym jyldam sóıleýge umtylýy da yńǵaısyz áser qaldyrady. Ár halyqtyń óz sóıleý ıntonasıasy bolady. Jáne ol ıntonasıa tildiń gramatıkalyq, leksıkalyq, fonologıalyq qasıetinen týyndaıdy. Qazaq - baıyppen, aıqyn sóılegendi unatatyn halyq. Al sovettik konferense daǵdysy men doly ısterıkanyń býdany sıaqty ımıtatorlyq sapyl — saýatsyzdyq belgisi.

- Bizde áli kúnge jýrnalısıkalyq til mádenıeti qalyptaspaǵanyn moıyndaýǵa týra keledi. Jýrnalıserdiń aıqyndaýysh, epıtetterge kóp júginýi, qısynsyz obrazdarmen sóıleýge qumarlyǵy — osynyń kórinisi.

- Aqparat tilinde slengter, basqa tilden qolapaısyz qotarylǵan «kálkalar» órip júretinine, qalyptasqan ádebı til normalary «bizdiń aýylda osylaı sóıleıdi» degen jeleýmen buzyla beretinine qulaǵymyz «úırenip» ketti. «Týylǵan, erteraq, bolyp tabylady, júgensizdikke ákeldi, oryn aldy», t.s.s. – sonyń bir ǵana parasy.

- Orfoepıalyq zańdylyqtar eskerilmeýge aınaldy. Taldyqorǵan, Alakól, Qyzylqum, Qazaqstan, Amankeldi, t.s.s. dep qaqyldaǵan tilshige de, akterge de nazar aýdarmaıtyn boldyq.

Ulttyq arnanyń aqparattyq tilin etalonǵa aınaldyrýǵa umtylý kerek. Sol maqsatta arnaıy ekspert ustap, kánigi kónekóz akterlardan sabaq alýdy uıymdastyrý da artyq emes. Aqparattyq saıasattyń jańalyqqa ulasyp jatatyn endi bir qyry — analıtıkalyq habarlar. 

Analıtıkalyq aqparat.

Analıtıkalyq aqparat — kez-kelgen ýnıversaldyq arnanyń áleýmettik salmaǵyn arttyratyn, teledıdardy shyn mánindegi qoǵamdyq-áleýmettik fenomenge aınaldyratyn faktor. Efırdegi jańalyqtar legin tikeleı, beıtarap aqparat desek, analıtıkalyq habarlar kerisinshe - baǵa berýshi, talqylaýshy, túsindirýshi, sebep-saldardy bajaılaýshy, boljam jasaýshy aqparat, jekelegen adamdardyń (maman, ekspert, arnaıy tilshi) oıynda súzilip, qorytylyp, tápsirlengen aqparat. Mamannyń salıqaly pikiri, kózqarastar qaıshylyǵy, naqtyly bir máseleniń egjeı-tegjeıi osy janr enshisinde. Sol sebepti de senimdi derek, oryndy ýájge qurylǵan, daýryqpa-damaısyz, jan-jaqty aqparaty joq ýnıversal telearna eshqashan da tolyqqandy, salmaqty BAQ retinde qabyldanbaıdy. 
Reseı TV - efırinde sońǵy jyldary (2008-2009 j. beri, ásirese) qatty asqynǵan ásire nasıhatshyldyq («eńse kóterý, túregelý») pen dańǵaza dýmanshyldyq (razvlekatelnost bizge de salqynyn tıgizdi. Eger kórshi eldiń analıtıkalyq baǵdarlamalary (sholý, saıası, tok-shoý) «tis qaıraý» saıasaty bolsyn, áıteýir óz múddesin kózdese, biz onsyz da qalt-qult qazaq tilindegi analıtıkany múlde joıyp tyńdyq (birli-jarymdy aıanyshty habarlar tilge tıek bola almaıdy). Qajetti bolmaǵandyǵy sebepti osy salada mamandanǵan jýrnalıser joqtyń qasy. Qazaq tilinde sóıleı alatyn, biraq resmı BAQ - tan alastalǵan úsh-tórt saıasattanýshyny aıtpasaq, ekspertter qaýymy da tym seldir. 

Endigi jerde qalaı bolǵanda da osy joqtyń ornyn toltyrý kerek. Ary-beriden soń sapaly, salıqaly, shynshyl analıtıka— otandyq telearnaǵa degen halyq senimin qalyptastyrýdyń basty sharty.
Qazir telearna, agenttik basshylary salmaqty habarlardyń joqtyǵyn reıtıńpen baılanystyrady. Bizdegi reıtıńtiń shynaıylyǵy, sapasy arnaıy toqtalýdy qajetsinetin másele. Júz paıyz memleket moınyndaǵy telearnanyń bul ýáji kúlkili estileri óz aldyna. Jalpy respýblıkadaǵy reıtıń shyǵarý máselesi — eshqashan ǵylymı, dáıekti negizde tekserilmegen «aqtańdaq». Buqaralyq komýnıkasıa salasyndaǵy belgili reseılik maman, ǵylym doktory, MGÝ profesory Lıdıa Matveevanyń myna pikirine júginip kórelik (mátin maǵynasy burmalaýsyz bolýyn oılap, oryssha keltirdik): 
«Reıtıń — slabyı argýment. Akkýratno vyrajaıas, reıtıń- vesh ne vsegda otrajaıýshaıa realnost I sýdá po nashemý ıssledovanıý, lúdı na samom dele chývstvýıýt, chto sovremennyı kontent razrýshaet dýshý...»

Jarnama rynogy zor, BAQ óz maqsatyn (ol qandaı maqsat - basqa áńgime) kózdep, soǵan jetip te otyrǵan, áleýmettik pikirdi qadaǵalaý júıesi qalyptasqan Reseıdiń óziniń mamandary osylaı deıdi. Keıingi kezde efırdi jaýlaǵan «ulttyq astamshylyq, qyz-oınaq, jyn-oınaq, krımınaldyq serıaldar» qalaı degenmen olardy da seskendirdi. Al áljýaz, kóshirme baǵdarlamalarynan basqa bul tasqynǵa qarsy qoıar jobasy joq, analıtıkadan jaý kórgendeı shoshıtyn bizdiń úrkek efır týraly ne aıtýǵa bolady?! 

Sonymen, Otandyq arnalar efırine analıtıkalyq sıkl qaıta oralýǵa, oralǵanda ımıtasıa emes, shynaıy, oıly, ótkir, jurt qyzyǵa kóretindeı deńgeıde oralýǵa tıis. 
Aǵymdaǵy aqparat pen analıtıkaǵa kóbirek mán berýimizdiń sebebi - qazir qoǵamda áleýmettik medıanyń yqpaly jyldam kúsheıip keledi. Áleýmettik jeliler jedel aqparattyń tuma - bastaýy retinde de, kóp tarapty pikirler alańy retinde de, ınteraktıvti múmkindik retinde de rynoktan dástúrli aqparat quraldaryn yǵystyra bastady. Buryn tek úlken efırler men gazet - jýrnaldar qalyptastyratyn medıa tulǵalar qataryna negizinen ınternet arqyly tanymal bop, bedel jınaǵan áleýmettik jeli avtorlary kelip qosyldy. 

«Facebook»-tyń negizin salǵan Mark Sýkerberg jaqynda óziniń «Jahan qaýymdastyǵyn qurý» («Bulding Global Community») atty manıfesin jarıalap: «Áleýmettik medıa - yqsham aqparat týdyryp, rezonanstyq habar- oshardy neshe márte kúsheıtip jiberetin orta. Bundaı ortanyń artyqshylyǵy- halyq ár túrli ıdeıalarmen tanysý múmkindigin alady», - dep málimdedi. Iaǵnı, ınternettiń dástúrli BAQ- pen básekedegi bel alyp kele jatqan basymdylyǵyn taǵy bir eskertip ótti.

Osyndaı jaǵdaıda ázirge óz teledıdaryn qadir tutatyn, resmı BAQ-tan áli de birjolata teris aınalyp kete qoımaǵan qazaq kórermeni men oqyrmany, onyń oı- sanasy, pikiri, múddesi úshin jan alyp, jan berisken kúres kerek. Sol sebepti, jedel aqparat salasy ýaqyt talabyna tez yńǵaılanyp, shet tilin (ásirese, aǵylshyn tilin) biletin, álemdik aqparat tehnologıasyn jiti baqylap otyratyn, shyn patrıot, namysty jas mamandarmen jasaqtalýy shart.

Jedel aqparattan tys teleqoıylymdar men ónimder

Ádette ýnıversaldy telearna kestesiniń 65-70%-y jedel aqparattan tys teleónimderden, kıno kórsetilimderden turady. Otandyq teleefır týraly sóz qozǵalǵanda dál osy arada reıtıń degen túıitkil shyǵady. Qazirgi qazaq efırin tolaıym jaýlaǵan jappaı sapasyz saıqymazaq pen «kóshirme» shoýlar-arna reıtıńisin ustap turatyn ustyn-tuǵyrlar-mys. Joǵaryda aıtyp kettik, júz paıyz memleket moınyndaǵy arnalar úshin jarnamadan túsken qarjy- tamshy ǵana. Iaǵnı, arna saıasatyn aıqyndaýshy faktor bola almaıdy.

Birinshiden, Qazaqstanda eshqashan da shyn mánindegi obektıvti reıtıń, kórermen yqylasyn tereń zertteý bolǵan emes. Kórermen yqylasy túgili, qoǵam pikiri jan-jaqty tolyqqandy zerttelmeıdi. Reıtıńti kimder jasaıdy, qandaı metodıka qoldanady, ol ádister Qazaqstan úshin qanshalyqty dárejede laıyqty, respondentter kimder, ulty, tili, jynysy, jas ereksheligi? Ólsheýishter Qazaqstan halqynyń osy shaqtaǵy demografıalyq áleýmettik qurylymyna sáıkes kele me? Hosh. Reıtıńisi «joǵary» áldebir úndi teleserıalyn nemese tilin shyǵaryp, bet-aýzyn qısańdatqan «saıqymazaq-shoýdy» tamashalap otyrǵan kórermen sol arnadan tapjylmaı, ári qaraıǵy «jańalyqtardy» qaraı ma? Qaramasa, múlde masqara! Memleket, halyq qarjysy úndi (úndi, orys, káris, t.s.s.) serıaly úshin jumsalynǵany ǵoı! Ondaı reıtıńtik saıasatty berik ustanǵan telearnany memleket tarapynan qarjylandyrý qanshalyqty oryndy? Ulttyq aqparat saıasatyn kórermen yqylasy men pikirin túbegeılep zertteýge qabiletsiz hám qulyqsyz «reıtıń agenttikterine» baılap qoıý kimge tıimdi? Mine, bul suraqtarǵa jaýap alý esh múmkin emes! Aıtyla-aıtyla jaýyr bolǵan, aıtylǵan jerde qalatyn, áldebir toptardyń múddesine bola qajetsiz sharýa qataryna ysyrylǵan másele. Shyntýaıttap kelgende, túbi ulttyq qaýipsizdikke qater tóndiretin soraqylyq. Sondyqtan da Qoǵamdyq pikirdi zertteýdiń ulttyq ortalyǵy qurylyp, ashyq-jabyq zertteýlerden bastap, otandyq kórermen yqylasyn bajaılaý máselesi memleket qamqorlyǵyna, alynbasa, barynsha dáıekti, ǵylymı negizi bar shynaıy zertteýler jasalmasa, elimizdiń áleýmettik-rýhanı álýeti (potensıaly) apatty jaǵdaıǵa deıin quldyraýy anyq. 

Ekinshiden, eshqandaı jańa joba salǵan jerden jurt nazaryna ilinip, sharyqtaı jónelmeıdi: Ýaqyt, marketıń, jarnama qajet bolady. Saýatty medıamamandardyń kópshiligine málim bir aıǵaq- CNN sıaqty tek jańalyqtarǵa arnalatyn jahandyq joba jasaǵan Ted Terner alǵashqy jeti jyl boıy zıan shegipti! Taýy shaǵylmaǵan, bolashaq damý strategıasyna degen senimi kámil bolǵan. Árıne, ulttyq joba jasap, jeti jyl, tipti jeti aı kútý degen sóz emes bul. Biraq otandyq telearnalar saıasatyn qazaqtyń tilin, mádenıetin, tarıhyn bilmeıtin, mentalıtetinen maqurym, bolashaǵyna nemquraıly jat jurttyq keńesshiler jasap otyrǵany jáne olardyń úzdik teleónim shyǵarǵan elderden emes, ózderi de kóshirmeshi- ımıtator kórshilerden kelgeni - sypaıylap aıtqanda nonsens! 

Sol sebepti de BAQ basshylary osy máseleni Prezıdent ákimshiligi, Mınıstrler Kabıneti, Parlamentte ótkir qoıyp, tez arada bir sheshimge kelýi kerektigi, - múmkin, júz birinshi álde myń birinshi ret aıtylyp otyrǵan sóz. Eldiń qaıǵysy, bolashaqtyń qamy! 

Kórermen yqylasyn zertteýge qatysty kezek kúttirmeı, jýyrdaǵy eki-úsh aı bedelinde atqarylatyn mańyzdy shara-barlyq aımaqtardaǵy kórermenderdi meıilinshe keńinen qamtyp, kórermen qaýymnyń demografıalyq, áleýmettik erekshelikterin tanyp, qandaı taqyryp, janrlarǵa qyzyǵýshylyǵyn aıqyndap, naqty habarlarǵa degen kózqarasyn bajaılap alýǵa járdem beretin áleýmettik zertteý júrgizý. Jáne bul júrdim-bardym jasalatyn sharýa emes, kórermen óresin ańdap, talǵamyn túsiný úshin qajetti, arnanyń aldaǵy baǵyt- baǵdaryn aıqyndaý úshin birden-bir nysana-meje bolatyndaı dárejedegi sapaly qujat ázirleýdi maqsat tutqan salıqaly is bolýy shart. 

Sonymen, Otandyq telearnalar mazmunyna qatysty keıbir oılarymyzdyń uzyn-yrǵasy — osy. Myqtap eskeriletin prınsıp-habar taratý kestesinde ár kúndi erekshelendirip turatyn «temirqazyq», «altyn shege» ispetti eki - úsh baǵdarlamanyń bolýy. Kez-kelgen kórermen arna kestesinen ózi úzbeı qaraıtyn, tym bolmaǵanda jaı ǵana qyzyǵatyn bir baǵdarlama taba alatyndaı bolýǵa kerek. 

Arna brendıngi, kompúterlik dızaıyndaǵy ulttyq naqysh, arnadaǵy ár alýan «shapkalardyń» mýzykalyq súıemeli týraly sóz bólek. Arnaıy mamandardyń qatysýymen talqylanatyn asa kúrdeli taqyryptyń biri degen oıdamyz. Tek bul oraıda telearna baǵytyn jaqsy túsinetin kompúterlik dızaın toby men dybyspen árleýshi- mýzykanttardyń shtatta bolǵany tıimdi. Álbette, aýtsorsıng arqyly da jasatýǵa bolady, ondaı jaǵdaıda arna men merdigerler arasynda óte berik, kúnbe-kún keńesken yntymaq ornaýǵa tıis. Mýzyka degende, jáne bir oı-búgin «modaǵa» enip, erteń umytylatyn ońǵaq áýenderdi emes, qısapsyz qazyna - qazaq dástúrli mýzykasy motıvterine júgingen jón. Máselen, bir Qurmanǵazynyń ǵana murasy — bir emes, birneshe arnanyń úni bolýǵa jaraıtyn tańǵalarlyq saz álemi. Al Abyl men Qazanǵap, Táttimbet pen Súgir, Aqan, Birjan, Muhıttardyń tereńine kim úńilipti?! 
Eger dástúrli mýzyka motıvteri, jańalyqtar bolsyn, jarnama bolsyn,- arna ónimderiniń rýbrıkatorlarynan únemi estilip tursa, kórermen zerdesinde jattalyp qalary, dástúrli mýzyka tilin uǵynýǵa záredeı bolsyn kómek bolary anyq. Bul arada osyndaı úrdis Eýropada keńinen baıqalatyndyǵyn, klasıkalyq mýzyka motıvteri ár túrli ónimderdi dybyspen árleýge paıdalanylatyndyǵyn qaperge salamyz. 

Árıne, bul rette jyldar boıy tamyrlanǵan kesel, kedergilerdi jeńip, siresip qalǵan júıeni ózgertý qıynǵa soǵary anyq. Biraq ult muraty, urpaq qamy úshin atqarylar iste qandaı qıyndyqtan bolsyn jasqanyp, taıqý — namysqa syn.

Mádenıettanýshy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Bazarbek Atyǵaıdyń feısbýk paraqshasynan